BIAE PLAMY
ZSRR-NIEMCY 1939-1941
DOKUMENTY I MATERIAY DOTYCZCE STOSUNKaW RADZIECKO-NIEMIECKICH W
OKRESIE OD KWIETNIA 1939 r. DO LIPCA 1941 r.
VILNIUS
„MOKSLAS"
1990
Zamieszczane dokumenty dyplomatyczne wybrane zostay z ksiki
„Niemcy Narodowosocjalistyczne a Zwizek Radziecki, 1939-1941", wyd.
Departamentu Stanu USA, 1948 r. („Das nationalsozialistische
Deutschland und de Sowjetunion, 1939-1941". Akten aus dem Archv des
Deutschen Auswartigen Amts. Department of State, 1948).
Printed in Lithuanian
„ARS-HIT"
Wydawnictwo i Galeria
I Wydanie polskie
Druk i oprawa - „Mokslas", Wilno, Litwa
Nakad 30 000 egz.
Druk ukoczono w marcu 1990 r.
Telex, 1983
Design and translation,
„Mokslas" and Centrum Wytwarczo-Handlowe „ARS-HIT"
Spaflca z. O. O„ 1990
CZUEM SI NA KREMLU JAK WSROD STARYCH
TOWARZYSZY PARTYJNYCH
(J. von Ribbentrop w rozmowie z woskim ministrem spraw zagranicznych
Ciano 10 marca 1940 r.)
5
„Starzy towarzysze partyjni". Karykatura radziecka z 1942 r.
J. STALIN:
Z REFERATU SPRAWOZDAWCZEGO 10 MARCA 1939 ROKU NA XVIII ZJEDZIE WKP(b)
...W naszych czasach nie tak atwo jest zerwa si z acucha i rzuci
si prosto w wojn, nie liczc si z ranego rodzaju ukadami, nie liczc
si z opini publiczn. Politycy buruazyj-ni wiedz o tym wystarczajc
dobrze. Wiedz o tym rawnie prowodyrzy faszystowscy. Dlatego przywadcy
faszystowscy -- zanim rozpocz wojn - postanowili odpowiednio urobi
opini publiczn, tj. wprowadzi j w bd, zmyli.
Blok militarny Niemiec i Woch przeciwko interesom Anglii i Francji w
Europie? Zlitujcie si, jaki to blok! Nie ma „u nas" adnego bloku
wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwa „os' Berlin-Rzym",
tj. pewien wzar geometryczny, dotyczcy osi. (miech).
Blok militarny Niemiec, Woch i Japonii przeciwko interesom USA, Anglii
i Francji na Dalekim Wschodzie? Nic podobnego! Nie ma „u nas" adnego
bloku wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwy „trajkt
Berlih-Rzym-Tokio", tj. niewielkie zainteresowanie geometri. (Ogalny
miech).
Wojna przeciwko interesom Anglii, Francji, USA? Bagatela! „My"
toczymy wojn przeciwko Kominternowi, a nie przeciwko tym pastwom. Jeeli
nie wierzycie, to przestudiujcie „pakt antykominternowski", zawarty
midzy Wochami, Niemcami i Japoni.
W ten sposab zamierzali panowie agresorowie urobi opini publiczn,
chocia nietrudno byo poj, e ta caa niezgrabna gra w maskowanie szyta
jest grubymi niemi, miesznie bowiem szuka „ognisk" Kominternu w
pustyniach Mongolii, w garach Abjsynii, w pustkowiach Maroka. (miech).
Ale wojna jest nieubagana. Nie mona jej ukry pod adnymi zasonami.
adnymi bowiem „osiami", „trajktami" i „paktami
antykominternowskimi" nie mona ukry tego faktu, e w tym czasie Japonia
zagarna ogromne terytorium Chin, Wochy - Abisyni, Niemcy - Austri i
Sudety, a wspalnie Niemcy i Wochy - Hiszpani, i wszystko to wbrew
interesom nieagresywnych pastw. Wojna tak i pozostaa wojn, blok militarny
agresoraw - blokiem militarnym, a agresorzy -agresorami.
Jak mogo si sta, e nieagresywne kraje, dysponujce ogromnymi
moliwociami, tak atwo i bez oporu wyrzeky si swych pozycji i swych
zobowiza wobec agresoraw?
Czy nie tumaczy si to saboci nieagresywnych pastw? Naturalnie, e
nie! Pastwa nieagresywne, demokratyczne -wzite razem - bez wtpienia s
silniejsze od pastw faszystowskich i gospodarczo, i militarnie.
Wic w takim razie, czym wytumaczy systematyczne ustpstwa tych
pastw wobec agresoraw?
Mona byoby to, na przykad, wytumaczy obaw przed rewolucj, ktara
moe nastpi, jeeli pastwa nieagresywne podejm wojn i wojna stanie si
wiatow. Naturalnie, e politycy buruazyjni wiedz, i pierwsza
imperialistyczna wojna wiatowa daa zwycistwo rewolucji w jednym z
najwikszych krajaw. Obawiaj si oni, e druga imperialistyczna wojna
wiatowa moe te doprowadzi do zwycistwa rewolucji w jednym lub w kilku
krajach.
Ale to teraz jest nie jedyn, nawet nie gawn przyczyn. Giowna
przyczyna polega na tym, e wikszo krajaw nieagresywnych, przede
wszystkim Anglia i Francja, odrzuca polityk bezpieczestwa zbiorowego,
polityk zbiorowego oporu wobec agresoro'w, przestawiajc si na pozycje
nieingerencji, na pozycje „neutralnoci".
Formalnie polityk nieingerencji mona byoby scharakteryzowa
nastpujco: „Niech kady kraj broni si przed agresorami, jak chce i
jak potrafi; to nas nie obchodzi, bdziemy handlowali i z agresorami, i z
ich ofiarami". W rzeczywistoci, jednak, polityka nieingerencji oznacza
pobaliwo wobec agresji, rozptywania wojny, a wic przeksztacenie jej w
wojn wiatow. W polityce nieingerencji tkwi denie, pragnienie -nie
przeszkadza agresorom w robieniu swej brudnej roboty, nie przeszkadza,
powiedzmy, by Japonia uwikaa si w wojn z Chinami, a jeszcze lepiej ze
Zwizkiem Radzieckim, nie przeszkadza, powiedzmy, by Niemcy ugrzzy w
sprawach europejskich, uwikay si w wojn ze Zwizkiem Radzieckim,
pozwoli wszystkim uczestnikom wojny, by gboko ugrzli w odmtach wojny,
zachca ich do tego cichaczem, pozwoli im osabi i wykrwawi jeden
drugiego, a potem, gdy dostatecznie osabn - wkroczy na scen ze wieymi
siami, wkroczy, naturalnie, „w interesach pokoju" i podyktowa
wasne warunki osabionym uczestnikom wojny.
I tanio, i przyjemnie!
Charakterystyczna jest wrzawa, jak wszczta prasa anglo-francuska i
panocnoamerykaska w sprawie Ukrainy Radzieckiej. Dziaacze tej prasy a do
schrypnicia krzyczeli, e
Niemcy id na Ukrain Radzieck, e maj teraz w rkach tak zwan
Ukrain Karpack, liczc blisko 700 tysicy mieszkacaw, e Niemcy nie
paniej ni wiosn tego roku przycz Ukrain Radzieck, majc ponad 30
milionaw ludnoci, do tak zwanej Ukrainy Karpackiej. Wyglda na to, e ta
podejrzana wrzawa miaa na celu wzniecenie gniewu Zwizku Radzieckiego
przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i sprowokowanie konfliktu z Niemcami
bez widocznych do tego podstaw.
Jeszcze bardziej charakterystyczne jest to, e niektarzy politycy i
dziaacze prasy Europy i USA, ktarym wyczerpaa si cierpliwo w
oczekiwaniu „wyprawy przeciwko Ukrainie Radzieckiej", sami zaczynaj,
demaskowa rzeczywiste podoe nieingerencji. Otwarcie mawi i pisz czarno
na biaym, e Niemcy okrutnie ich „rozczaroway", gdy zamiast tego,
aby ruszy dalej na wschad, przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu, one, patrzcie
tylko, skieroway si na zachad i domagaj si kolonii. Mona pomyle, e
Niemcom oddano rejony Czechosowacji jako cen za zobowizanie podjcia
wojny ze Zwizkiem Radzieckim, natomiast Niemcy odmawiaj teraz spacenia
weksla, posyajc ich gdzie dalej.
Jestem daleki od tego, aby moralizowa z powodu polityki nieingerencji,
mawi o zdradzie, sprzeniewierzeniu si itp. Naiwn rzecz jest prawi
moray ludziom, nie uznajcym moralnoci ludzkiej. Polityka jest polityk,
jak mawi starzy, wytrawni dyplomaci buruazyjni. Trzeba jednak, powiedzie,
e wielka i niebezpieczna gra, jak podjli zwolennicy polityki
nieingerencji, moe zakoczy si ich powanym fiaskiem.
Takie jest rzeczywiste oblicze dominujcej obecnie polityki
nieingerencji...1
1 Cyt. z ks. J. Stalina „Zagadnienia leninizmu", wyd.
ll.OGIZ, 1946, str. 569, 570--571, 572. Wanie to przemawienie, midzy
innymi, te jego miejsca, gdzie Stalin wskaza, e „pakt
antykominternowski" wymierzono nie przeciwko ZSRR, a przeciwko Anglii,
Francji i Stanom Zjednoczonym, wedug koncepcji Stalina Hitler musia uzna
za zaproszenie do podjcia radziecko-nie-mieckich rokowa w sprawie
normalizacji stosunkaw midzy dwoma krajami. - Uw. aut.
1. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Sekretarz stanu. Nr 339
Berlin, 17 kwietnia 1939 r.
Pose rosyjski - po raz pierwszy od czasu, gdy obj tu swe
stanowisko1 - zoy mi wizyt, aby przeprowadzi" rozmow
dotyczc szeregu zagadnie praktycznych. Obszernie poruszy kwesti, ktara,
jak on powiedzia, wydaje si mu szczegalnie wan, a mianowicie - o
wykonaniu przez zakady „koda" okrelonych kontraktaw na dostawy
materiaaw wojskowych2. Chocia same towary, o ktarych mowa, nie
stanowi istotnie szczegalnej wartoci, to jednak pose uwaa wykonanie
zobowiza jako sprawdzian tego, czy rzeczywicie pragniemy, zgodnie z
niedawnymi owiadczeniami, jakie zoy mu [Mierie-kaiowowi] szef wydziau
ministerstwa Wiehl, popiera i rozszerza nasze stosunki ekonomiczne z
Rosj. Sprawa tych dostaw kontraktowych zostanie nastpnie rozpatrzona w
innej instancji.
Na zakoczenie rozmowy napomknem posowi penomocnemu, e wiadomoci
o rosyjsko-anglo-francuskim pakcie powietrznym w chwili obecnej stanowczo
nie sprzyjaj przejawianiu naszej dobrej woli i stworzeniu atmosfery do
dostawy materiaaw wojskowych dla Rosji Radzieckiej. Pan Mieriekaow
wykorzysta te sowa, aby poruszy szereg zagadnie politycznych. Wypytywa
on, jak opini maj tu co do sytuacji w Europie rodkowej. Kiedy
powiedziaem mu, e, o ile mi wiadomo, Niemcy s jedynym krajem, ktary
obecnie nie pobrzkuj broni w Europie, zapyta o nasze stosunki z Polsk i
o odbywajce si rzekomo starcia zbrojne na granicy niemiec-ko-polskiej. Po
tym, gdy zdementowaem ostatnie twierdzenie i pows'ci|gliwie skomentowaem
stosunki niemiecko-polskie, pose rosyjski zapyta, co myl rzeczywicie o
stosunkach niemiecko-rosyjskich.
Odpowiedziaem panu Mieriekaowowi, e, jak wszyscy wiedz, zawsze
chcielimy mie z Rosj stosunki handlowe,
10
zaspokajajce wzajemne interesy. Wydaje mi si, e w ostatnim okresie
prasa rosyjska nie przycza si do antyniemieckiego tonu amerykaskich i
niektarych brytyjskich gazet. Co dotyczy prasy niemieckiej, to pan
Mieriekaow zdoa wyrobi wasny punkt widzenia, gdy, naturalnie, ledzi
j bardzo uwanie.
W nawizaniu do tego owiadczy on w przyblieniu co nastpuje:
Pplityka Rosji jest zawsze prostolinijna. Wtpliwe, czy rozbienoci
ideologiczne rzutoway na stosunki rosyjsko-wfos-kie. Nie powinny one te
sta si kamieniem obrazy w stosunku do Niemiec. Rosja Radziecka nie
wykorzystaa przeciwko nam tar, istniejcych midzy Niemcami a mocarstwami
zachodnimi i nie zamierza ich wykorzystywa. Z punktu widzenia Rosji nie ma
przyczyn, ktare mogyby przeszkodzie normalnym stosunkom wzajemnym z nami. A
poczynajc od normalnych stosunki mog stawa si coraz lepsze i lepsze.
T uwag, do ktarej Mieriekaow doprowadzi rozmow, zakoczy on
spotkanie. Za kilka dni zamierza uda si do Moskwy.
Weizsecker
1 Pose penomocny Mieriekaow wrczy swe listy
uwierzytelniajce 5
czerwca 1938 roku. -- Uw. red. niem. wyd.
2 Umow w sprawie dostaw do ZSRR czechosowackich materiaaw
wojsko
wych zawary dyrekcja generalna zakado'w „koda" i wydzia
zamawie
zagranicznych Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego ZSRR w Pradze 6
kwietnia 1938 r. - Uw. aut.
2. NIEMIECKI CHARGE D'AFFAIRES AD INTERIM W MOSKWIE DO MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 4 maja 1939 - godz. 20 min. 45. Otrzymany 4 maja 1939 - godz.
22.00. -
Telegram nr 61 z 4 maja
W prasie radzieckiej z fanfarami publikuje si dekret Prezydium Rady
Najwyszej ZSRR z 3 maja w sprawie nominacji Mofotowa na komisarza ludowego
spraw zagranicznych,
11
jednoczenie pozostawiajc mu urzd przewodniczcego Rady Komisarzy
Ludowych. O usuniciu Litwinowa informuje maleka wzmianka, opublikowana na
ostatniej stronie /w rubryce „Kronika". Niespodziewana zamiana
wzbudzia /tu due zdziwienie, gdy Litwinaw znajdowa si w centrbm rokowa
z delegacj angielsk, na defiladzie pierwszomajowej pojawi si jeszcze na
trybunie koo Stalina1 i nic nie wskazywao na chwiejno jego
pozycji. W prasie radzieckiej nie( ma komentarzy. Ludowy Komisariat Spraw
Zagranicznych nie udziela przedstawicielom prasy adnych wyjanie.
Poniewa jeszcze 2 maja Litwinaw przyjmowa posa brytyjskiego, a
wczoraj jego nazwisko prasa podaa wrad goci honorowych, obecnych na
defiladzie, jego usunicie wydaje si wynikiem niespodziewanej decyzji
Stalina. Decyzja ta, zapewne, zwizana jest z tym, e na Kremlu pojawiy si
rozdz'wiki co do rozmaw, jakie prowadzi Litwinaw. Przyczyna rozbienoci
prawdopodobnie tkwi w gbokiej podejrzliwoci Stalina, ywicego nieufno
i zo do caego otaczajcego go wiata kapitalistycznego. Na ostatnim
zjedzie partyjnym Stalin domaga si ostronoci, aby Zwizek Radziecki nie
zosta wcignity do konfliktu. Mootow (nie-yd) uwaany jest za
„najbliszego przyjaciela i wspabojownika" Stalina. Jego nominacja
gwarantuje niewtpliwie, e polityka zagraniczna bdzie prowadzona w cisej
zgodnoci z ideami Stalina.
Tippelskirch
1 Tippelskirch omyli} si. Sdzc z fotografii,
opublikowanej 2 maja w „Prawdzie", Litwinaw w ogale by nieobecny na
trybunie. -- Uw. au.
3. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Dzisiaj w poudnie prosiem radzieckiego charge d'affaires ad interim,
radc ambasady Astachowa, by zgosi si do mnie, i zakomunikowaem mu, e
zgadzamy si, zgodnie z zapytaniem jego posa penomocnego z 17 kwietnia, na
przestrzeganie kontraktaw radzieckich z zakadami „Skoda" w sprawie
dostaw. Wydano ju odpowiednie instrukcje. Prosiem go, aby poinformowa o
tym swaj rzd.
Radca ambasady Astachow by wyranie usatysfakcjonowany tym
owiadczeniem i podkreli ten fakt, e dla rzdu radziec-
12
\
kiego aspekt materialny zagadnienia nie ma takiej wagi, jak aspekt
zasadniczy. Wypytywa on, czy nie zostan niebawem wznowione negocjacje,
przerwane w lutym. Na to odrzekem, e jezcze nie mog udzieli adnej
odpowiedzi, gdy jeszcze nie zakoczono rozpatrywania licznych problemaw,
zawartych w ostatniej rosyjskiej odpowiedzi1.
Nastpnie Astachow poruszy spraw usunicia Litwinowa i sprqbowa, nie
zadajc bezporednich pyta, dowiedzie si, czy1 to wydarzenie
spowoduje zmian naszego stanowiska wzgldem Zwizku Radzieckiego.
Szczegalnie podkrela wielkie znaczenie osobowoci Mootowa, ktdry w adnym
wypadku nie jest specjalist w polityce zagranicznej, ale ktary jednake,
bdzie wywiera wielki wpyw na przysz radzieck polityk zagraniczn.
Schnurre Berlin, 5 maja 1939 r.
1 Nie publikuje si. -- Uw. aut.
4. AIDE MEMOIRE MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Radziecki charge d'affaires ad interim, radca ambasady Astachow wezwa
mnie po to, aby porozmawia o statusie prawnym radzieckiego
przedstawicielstwa handlowego w Pradze, utworzonego w myl
radziecko-czechosowackiego ukadu handlowego 1935 roku1. Zwizek
Radziecki chce pozostawi przedstawicielstwo handlowe w Pradze jako fili
radzieckiego przedstawicielstwa handlowego w Berlinie i prosi, aby czasowo
przyznano mu ten sam oficjalny status, jaki istnia zgodnie z
radziecko-czechosowackim ukadem handlowym. Pan Astachow powoa si na
owiadczenie niemieckie, w myl ktarego niniejsze czechosowackie umowy
handlowe bd dziaay wzgldem protektorataw Bohemii i Moraw2
dopaty, dopaki nie zostan zastpione przez nowe.
Przyjem do wiadomoci to os'wiadczenie i obiecaem rychy odpowied.
Wyraziem mu swaj osobisty pogld, e wtpi, czy przewiduje si
jakiekolwiek sprzeciwy w stosunku do radzieckiej proby.
13
Podczas nastpnej rozmowy Astachow, podobnie, jak dwa tygodnie temu,
mawi obszernie o rozwoju stosunkaw niemiec-ko-radzieckich. Stwierdzi on,
e w ostatnich tygodniach tjon prasy niemieckiej zupenie si zmieni. Nie
ma wypadaw, wymierzonych przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu, informacje s
obiektywne; w pewnej przemysowej gazecie okrgu reskiego widzia nawet
fotografie kilku obiektaw radzieckich. Naturalnie, Sowieci nie maga sdzi o
tym, czy jest to tylko tymczasow zmian, spowodowan wzgldami
taktycznymi,) czy te nie. Ale istnieje nadzieja, e taki stan rzeczy bdzie
zjawiskiem staym. Astachow obszernie wyjani, e w kwestiach polityki
midzynarodowej Niemcy i Rosja Radziecka nie maj rozbienos'ci i dlatego
nie istniej adne przyczyny do tar midzy dwoma krajami. Prawd jest to,
e Zwizek Radziecki jasno wyczu zagroenie ze strony Niemiec. Nie ma
jednak adnych wtpliwoci, e uda si zatrze to odczucie zagroenia i
nieufnoci Moskwy. Podczas tej rozmowy znowu napomkn o ukadzie z
Rapallo3. W odpowiedzi na moje przypadkowe pytanie poruszy on
kwesti rozmaw anglo-francuskich w tym sensie, e wtpliwe jest czy w
obecnych warunkach zostan osignite podane dla Anglii wyniki.
Na potwierdzenie swej opinii, co do moliwoci zmiany stosunkaw
radziecko-niemieckich Astachow wielokrotnie powoywa si na Wochy i
podkrela, e Duce ju po utworzeniu Osi4 wyrazi myl, e nie
istniej przeszkody do normalnego rozwoju stosunkaw politycznych i
gospodarczych midzy Zwizkiem Radzieckim i Wochami.
W moich odpowiedziach byem powcigliwy i prowokowaem Astachowa do
rozmowy tylko poprzez przypadkowe uwagi, bez nastpnego sprecyzowania jego
punktu widzenia.
Schnurre
Berlin, 17 maja 1939 r.
1 Ukad o handlu i egludze migdzy ZSRR i Czechosowacj, i
porozumienie o
wzajemnej ochronie praw do wasnoci przemysowej zostay podpisane w
Pradze 25 marca 1935 r. -- Uw. aut.
2 Protektoratami Bohemii i Moraw rzd hitlerowski nazywa
ziemie czechos
owackie, okupowane w marcu 1939 r. -- Uw. aut.
3 Ukad z Rapallo zosta zawarty midzy RFSRR i Niemcami w
Rapallo 16
kwietnia 1922 r. - Uw. aut.
4 Os -- sojusz wojskowo-polityczny midzy Niemcami i
Wochami,' udoku
mentowany porozumieniem berliskim z 25 padziernika 1939 r. -- Uw.
aut.
14
LIST AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZYCH
Moskwa, 5 czerwca 1939 r.
Drogi panie von Weizsecker!
Niech mi wolno bdzie podzikowa Panu za Paski uprzejmy i bardzo
interesujcy list z 27 tego miesica1.
Jest jasne, e Japonia nie chciaaby widzie nawet najmniejszego
porozumienia midzy nami a Zwizkiem Radzieckim. Im mniejszy staje si nasz
nacisk na zachodnie granice Rosji, tym pewniej bdzie si czu Zwizek
Radziecki w Azji Wschodniej. Wosi, rzeczywicie, powinni powita
porozumienie niemiecko-rosyjskie, gdy sami zawsze unikali star z Moskw,
pastwo niemieckie moe zaj bardziej twarde stanowisko, jeeli Zwizek
Radziecki bdzie mia na oku Polsk, obniajc nacisk na nasz wschodni
granic. Jeeli jednak Wosi s „czarujco powcigliwi", to
przyczyna, ewentulnie, tkwi w tym, e w ramach Osi s oni niezadowoleni ze
wzmoenia wpywaw Niemiec poprzez popraw stosunkaw niemiecko-radzieckich,
czego wynikiem jest automatyczne umocnienie naszej wadzy.
Wydao mi si, e w Berlinie wytworzyo si wraenie, i pan Mootow w
rozmowie ze mn odrzuci uregulowania niemiecko-radzieckie. Jeszcze raz
przewertowaem wszystkie moje telegramy i porawnaem je z moim listem do
Pana i z moim memorandum. Nie mog poj, co doprowadzio Berlin do takiego
wniosku. W rzeczy samej faktem jest to, e pan Mootow wzywa nas prawie do
dialogu politycznego. Nie zadowolia go nasza propozycja w sprawie
przeprowadzenia rozmaw tylko ekonomicznych. Naturalnie, e istniao i
istnieje niebezpieczestwo, i rzd radziecki wykorzysta propozycje
niemieckie do wywierania nacisku na Angliko'w i Francuzaw. Pan Molotow jako
w swym przemawieniu wykorzysta taktownie nasz propozycj w sprawie
rozpoczcia rozmaw ekonomicznych. Dlatego ostronos' z naszej strony bya i
jest nieodzowna, ale wydaje mi si oczywiste, e drzwi nie zostay
zatrzanite i e otwarta jest droga do dalszych negocjacji.
Syszelimy i czytalimy z bardzo duym zainteresowaniem o Paskiej
rozmowie z panem Astachowem. Zupenie przypadkowo po kilku dniach od
wysania do Pana mego ostatniego listu, miaem znowu okazj porozmawia z
panem Potiomkinem na temat stosunkaw radziecko-niemieckich. Powiedziaem mu,
e cigle myl o poszukiwaniu pozytywnych krokaw, jakie naley podj w
celu realizacji propozycji Mootowa. Midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim
nie ma tar i spornych
15
kwestii. Nie powinnimy rozstrzyga problemaw dotyczcych
star lub sporaw pogranicznych. O nic nie prosimy Zwizku
Radzieckiego, a Zwizek Radziecki - od nas. Zapytaem pana
Potiomkina, z ktarym - prywatnie - mog mawi bardziej
otwarcie, czy moe powiedzie mi co o ideach, jakie mia
Mootow. Pan Potiomkin odpowiedzia przeczco; niestety, nie
mag nic doda do owiadczenia Mototowa, ktary mawili w
imieniu rzdu radzieckiego. I
Interesuje mnie, czy w tej sprawie pomoe Paska rozmowa z Astachowem.
Moim zdaniem, pan Tippelskirch mia racj, gdy zwraci uwag na ten fakt, e
dziki naszym paktom o nieagresji z pastwami batyckimi, Rosja uzyskaa od
nas bezpatnie wiksze bezpieczestwo, stanowice jak gdyby pierwszy wkad
polityczny Niemiec.
Chciabym zwro'ci uwag^ na ten fakt, e pan Mootow wyszczegalni w
swym przemawieniu trzy warunki, ktare maj by zrealizowane dla utworzenia
bloku anglo-francusko-rosyjs-kiego. W adnym z tych trzech punktaw nie
wskazano, e dania Zwizku Radzieckiego dotycz tylko Europy. Dalekiego
Wschodu nie wymieniono, ale, mona by pewnym, e on te nie zosta
pominity. O ile mi wiadomo, Wielka Brytania, jednak chce podj nowe
zobowizania, wycznie w Europie. Jeeli pastwom batyckim zostan
udzielone gwarancje, moe to doprowadzi do nowych rozdwikaw. Sowieci nam
nie ufaj, ale te niezbyt ufaj mocarstwom demokratycznym. Nieufno
powstaje tu bardzo atwo, a gdy tylko ona zaistnieje, to przezwyciy j
mona tylko z bardzo wielkim trudem.
Zasuguje na uwag, e Mootow, mawic o stosunkach z Angli, nie
wspomnia o zaproszeniach, jakie rzd brytyjski zoy Mikojanowi, a
niedawno rawnie jeszcze Woroszyowowi, w lad za wizyt pana Hudsona w
Moskwie.
Dowiedziaem si z w ogale wiarygodnego z'ro'da, e pan Potiomkin
zosta pilnie wysany do Ankary, aby zapobiec podpisaniu przez Turcj ukadu
z Anglikami. Pan Potiomkin zapobieg podpisaniu ukadu, ale nie
„deklaracji". Rzd radziecki owiadczy, e w zasadzie nie ma nic
przeciwko porozumieniu anglo-tureckiemu, ale przy tym odnotowa, e uznaje
za wane, aby Turcja nie zabiegaa do przodu, a dziaaa jednoczenie i t
sam drog, co Zwizek Radziecki.
Ostatnie starcia graniczne na granicy mongolsko-mandurs-kiej, jak si
zdaje, s dosy powane. Wedug komunikataw japoskich,
„Mongoowie"2 uyli 28 maja stu samolotaw, z
ktarychczterdzieci dwa zostay zestrzelone. Os'wiadczaj oni, e wczeniej
zestrzelili siedemnacie samolotaw. Myl, e za te powane incydenty
odpowiedzialny jest Zwizek Radziecki. Udziela on pomocy Chinom,
powstrzymuje Japoczykaw od przerzucania bardzo silnych kontyngentaw
wojskowych z Mandurii do Chin.
16
Ambasador niemiecki w Moskwie hrabia von Schulenburg
Z najserdeczniejszymi yczeniami, maj drogi panie vc Weizsecker,
pozostaj z najgbszym szacunkiem
Schulenburg
Heil Hitler!
1 Nie publikuje si. -- t/w. aut.
2 Tak (w cudzysowie) w tekcie. -- Uw. aut.
6. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Do Kancelarii Ministra Tajne
W zwizku z telegramem hrabiego Schulenburga, dotyczcym rozmowy midzy
Hilgerem i Mikojanem1, Fuhrer zadecydowa co nastpuje:
Rosjanie powinni by poinformowani o tym, e z ich stano
wiska wycignlimy wniosek, i uzaleniaj oni kwesti
kontynuowania przyszych rozmaw od przyjcia przez nas
paszczyzn wspalnych z nimi dyskusji ekonomicznych, w takiej
ich postaci, jakie zostay sformuowane w styczniu. Poniewa
tych paszczyzn nie moemy zaakceptowa, wic obecnie nie
jestemy zainteresowani wznowieniem negocjacji ekonomicz
nych z Rosj. f
Fuhrer zgadza si z tym, aby odpowiedz zostaa wstrzymana na kilka dni.
Powiadomiem o tym Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy telefonicznie i
przekazuj to memorandum jako instrukcj przed spotkaniem kompetentnych osab
oficjalnych z ministrem.
Hewel
Berchtesgaden, 29 czerwca 1939 r.
1 Tu nie publikuje si. -- Uw. aut.
18
SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA
NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Telegram
Moskwa
Telegram nr. 134 Berlin, 30 czerwca 1939 r.
Na Paski telegram 1151
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wzi pod uwag Pask informacj
telegraficzn o rozmowie z Mootowem. Jest on zdania, e w dziedzinie
politycznej przed otrzymaniem dalszych instrukcji, mona uwaa, powiedziano
wystarczajco duo i e w danym momencie nie powinnimy porusza tych
problemaw.
Jeeli chodzi o ewentualne negocjacje ekonomiczne z rzdem rosyjskim,
to nie zakoczono jeszcze uzgodnie. W zwizku z tym prosimy rawnie, aby
nie wykazywa dalszej inicjatywy i oczekiwa instrukcji.
Weizsecker
1 Nie publikuje si. -- Uw. aut.
8. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 lipca 1939 - 13 godz. 07 min. Otrzymano 22 lipca 1939 - 13
godz. 35 min.
Pilne!
Telegram nr. 136 z 22 lipca
Caa prasa radziecka opublikowaa dzi nastpujc informacj:
zatytuowan „W Ludowym Komisariacie Handlu Zagranicznego":
„Ostatnio zostay wznowione rozmowy w sprawie handlu i kredytu
midzy stronami niemieck i radzieck. Z ramienia
19
Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego rozmowy prowadzi zast.
przedstawiciela handlowego w Berlinie tow/. Babarin, ze strony niemieckiej -
p. Schnurre".1
Schulenburg
1 Przekad informacji, na ktar, powouje si Schulenburg,
skorygowano z oryginaem rosyjskim i cytuje si wedug tekstu,
opublikowanego w „Prawdzie" 22 lipca 1939 r. - Uw. aut.
9. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Tajne Berlin, 27 lipca 1939 r.
Memorandum
Zgodnie z udzielonymi mi instrukcjami ubiegego wieczoru zaprosiem
charge d'affaires ad interim Astachowa i szefa tutejszego radzieckiego
przedstawicielstwa handlowego Babarina na obiad do Ewestu. Rosjanie zabawili
do okoo w pa do pierwszej w nocy. Zaczli mawi o interesujcych nas
problemach ekonomicznych i politycznych w bardzo ywej i interesujcej
formie, dlatego stao si moliwe nieoficjalne i wszechstronne omawienie
poszczegalnych problemaw, o ktarych wspomina Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy.
1. Na uwag Astachowa, dotyczc cisej wspapracy i wspalnoty
interesaw polityki zagranicznej, jakie istniay poprzednio midzy Niemcami i
Rosj, odpowiedziaem, e wznowienie takiej wspapracy jest teraz zupenie
moliwe, jeeli rza^d radziecki uzna to za podane. Magbym okres trzy
etapy:
Etap pierwszy: Wznowienie wspapracy w dziedzinie gospodarczej przy
pomocy ukadu kredytowego i handlowego, ktary zostanie zawarty.
Etap drugi: Normalizacja i poprawa stosunkaw politycznych. Skada si
na to midzy innymi, poszanowanie interesaw drugiej strony w prasie i opinii
publicznej, poszanowanie wzgldem przedsiwzi naukowych i kulturalnych
drugiej strony. Moe tu by wczony oficjalny udzia Astachowa w niemieckim
Dniu Sztuki w Monachium lub zaproszenie delegacji niemieckiej na Wystaw
Rolnicz w Moskwie, jak to zaproponowa mi sekretarz stanu.
20
I
Etapem trzecim bdzie przywracenie dobrych stosunkaw politycznych: albo
powrat do tego, co byo wczeniej (ukad berliski1) albo nowe
porozumienie, ktare uwzgldni polityczne ywotne interesy obu stron. Ten
etap trzeci, jak wydaje mi sig, jest zupenie osigalny, gdy w caym
regione od Morza Batyckiego do Morza Czarnego i Dalekiego Wschodu nie ma,
moim zdaniem, niemoliwych do rozwizania problemaw polityki zagranicznej
midzy naszymi krajami. Jako uzupenienie do tego, mimo wszelkich ranic w
s'wiatopogldzie, istnieje jeden wspalny pierwiastek w ideologii Niemiec,
Woch, i Zwizku Radzieckiego: przeciwstawianie si demokracjom
kapitalistycznym. Ani my, ani Wochy nie mamy nic wspalnego z Zachodem
kapitalistycznym. Dlatego wydaje si nam dosy nienaturalne, aby pastwo
socjalistyczne stawao po stronie demokracji zachodnich.
W cakowitej zgodzie z Babarinem Astachow okreli drog
zblienia z Niemcami jako odpowiadajc interesom obu
krajaw. Stwierdzi on jednak, e, zapewne, tempo powinno by
powolne i stopniowe. Zwizek Radziecki dostrzega w polityce
zagranicznej narodowego socjalizmu powane zagroenie dla
siebie. Z cakowitym uzasadnieniem mawilimy o naszej
obecnej sytuacji politycznej jak i otoczeniu. Oto jak Zwizek
Radziecki charakteryzuje swoj sytuacj polityczn po
znanych wydarzeniach wrzeniowych roku ubiegego2.
Astachow mia na myli pakt antykominternowski, nasze
stosunki z Japoni, Monachium, swobod,jak| uzyskalimy w
Europie Wschodniej, i konsekwencje polityczne tego wszyst
kiego dla Zwizku Radzieckiego. Nasza teoria, e pastwa
batyckie, Finlandia, a take Rumunia nale do naszej sfery
wpywaw, ostatecznie przekonaa rzd radziecki, e mu nie-
zagraaj. Moskwa niezbyt wierzy w zmian polityki niemiec
kiej wzgldem Zwizku Radzieckiego. Oczekiwa mona tylko
stopniowej zmiany.
W swojej odpowiedzi podkreliem, e obecnie polityka
niemiecka na Wschodzie przybiera absolutnie odmienny kurs.
Z naszej strony nie moe byc nawet mowy o zagroeniu dla
Zwizku Radzieckiego. Naszym celem jest zupenie inny
kierunek. Mootow sam w swoim ostatnim przemawieniu3
okreli pakt antykominternowski jako maskowanie sojuszu,
wymierzonego przeciwko demokracjom zachodnim. Jest on
poinformowany o problemie gdaskim i zwizan z nim kwesti
polsk. Dostrzegam w tym wszystko, pracz starcia interesaw
Niemiec i Zwizku Radzieckiego. To, e zamierzamy respekto
wa integralno pastw batyckich i Finlandii, stao si
zupenie jasne dziki naszym paktom o nieagresji i naszym
nieagresywnym propozycjom. Nasze stosunki z Japoni kszta
tuj si na zasadach trwaej przyjani, ktara, jednake, nie jest
wymierzona przeciwko Rosji. Polityka niemiecka jest nastawio-
21
na przeciwko Anglii. To czynnik decydujcy. Jak ju owiadczyem
wczeniej, mog w peni wyobrazi sobie dalekosine porozumienie o
przestrzeganiu wzajemnych interesaw jednoczenie z rozpatrywaniem problemaw,
ktare s ywotnie wane dla Rosji. W danej chwili jednake na przeszkodzie
temu stoi Zwizek Radziecki, podpisujcy z Angli ukad, wymierzony
przeciwko Niemcom. W tym wypadku Zwizek Radziecki dokona swego wyboru i
razem z Angli stanie w obozie, opozycyjnym wobec Niemiec. Tylko z tej
przyczyny sprzeciwiam si powolnemu poszukiwaniu drogi do osignicia
ewentualnego zrozumienia wzajemnego midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim.
Teraz czas daje nam jeszcze moliwo, jakiej nie bdzie po zawarciu ukadu
z Londynem. W Moskwie musi to by wzite pod uwag. Co Anglia moe
zaoferowa Rosji? Najwyej - udzia w wojnie europejskiej, wrogo z
Niemcami, ale adnego celu, ktary odpowiadaby Rosji. Z drugiej strony, co
my moemy zaoferowa? Neutralno i niezaangaowanie do ewentualnego
konfliktu europejskiego i, jeeli Moskwa zechce tego, niemiecko-rosyjskie
zrozumienie co do wzajemnych interesaw, dziki ktaremu obydwie strony bd
miay korzy, jak w dawnych czasach.
Podczas nastpnej rozmowy Astachow ponownie wraci do
kwestii pastw batyckich i zapyta, czy, pracz planaw infilt
racji gospodarczej, mamy dalekosine zamiary polityczne.
Bardzo powanie odnias si te do kwestii rumuskiej. Co
dotyczy Polski, to owiadczy, e tak czy inaczej Gdask
zostanie zwracony Pastwu Niemieckiemu, a sprawa Korytarza4
musi by jakim sposobem zaatwiona na korzy Pastwa
Niemieckiego. Zapyta on, czy na stron Niemiec nie skania
si take ludno terytoriaw, nalecych ongi' do Austrii,
midzy innymi Galicji i terytoriaw ukraiskich. Po opisaniu
naszych stosunkaw handlowych z pastwami batyckimi
poprzestaem na owiadczeniu, e interesy Niemiec i Rosji w
tych sprawach nie bd przeciwstawne. Co wicej,uregulowa
nie kwestii ukraiskiej5 wykazao, e nie stawiamy sobie za
cel
czego, co moe zagraa interesom radzieckim.
Dosy obszern dyskusj prowadzono w kwestii tego,
dlaczego narodowy socjalizm uwaa za wrog polityk zagra
niczn Zwizku Radzieckiego. W Moskwie nigdy nie mogli tego
zrozumie, chocia zawsze rozumiano tam konfrontacj
narodowego socjalizmu z komunizmem wewntrz [Niemiec].
Skorzystaem z tej dogodnej okazji, aby obszernie przedstawi
nasz opini co do zmian, jakie w latach ostatnich zaszy w
bolszewizmie rosyjskim. Antagonizm wobec narodowego
socjalizmu by naturalnym wynikiem jego (narodowego
socjalizmu] walki z komunistyczn parti Niemiec, zalenej od
Moskwy i stanowicej jedynie narzdzie Kominternu. Walka
przeciwko niemieckiej partii komunistycznej zakoczyfa si
22
ju dawno. Komunizm w Niemczech zosta wykorzeniony. Komintern zosta
zastpiony przez Biuro Polityczne, ktare realizuje zupenie odmienn
polityk od tej, jak prowadzono, gdy dominowa Komintern. Poczenie
bolszewizmu z histori narodow Rosji, wyraajce si w wysawianiu wielkich
rosyjskich ludzi i czynaw (obchody rocznicy bitwy pod Potaw, Piotra
Pierwszego, bitwy nad jeziorem Czudzkim, Aleksandra Newskiego), zmienio
charakter internacjonalistyczny bolszewizmu, jak wydaje si nam, szczegalnie
od tego czasu, gdy Stalin na termin nieokrelony odroczy rewolucj
wiatow. W takiej sytuacji dostrzegamy dzi moliwoci, ktarych nie
widzielimy poprzednio, gdy przekonalimy si, e nie podejmuje si prab
upowszechniania w jakiejkolwiek formie propagandy komunistycznej w
Niemczech.
Pod koniec Astachow podkreli, e rozmowa ta bya dla
niego bardzo wana. Zakomunikuje o niej Moskwie i spodzie
wa si, e wszystko to wpynie dostrzegalnie na rozwaj przysz
ych wydarze. Kwesti handlu i porozumienia kredytowego
omawiano w szczegaach.
Po owiadczeniach Rosjan odniosem wraenie, e Moskwa
jeszcze nie zadecydowaa, co chce robi. Rosjanie nic nie
mawili o stanie negocjacji w sprawie paktu z Wielk Brytani i o
szansach na jego zawarcie. Biorc to wszystko pod uwag,
mona doj do konkluzji, e Moskwa postanowia w cigu
okrelonego czasu stosowa zarawno wzgldem nas, jak te
wzgldem Anglikaw polityk zwoki i odkadania, aby odroczy
podjcie decyzji, ktarych donioso rozumie doskonale. Std
elastyczne stanowisko Rosjan w czasie licznych rozmaw, takie
jest, midzy innymi, stanowisko Mootowa; std te opanianie
rozmaw ekonomicznych, podczas ktarych Rosjanie s bardzo
powcigliwi, jeeli chodzi o tempo; std te, najprdzej,
zatrzymanie w Moskwie posa Mieriekaowa6. W ogale za jest
wielka nieufno nie tylko do nas, ale te do Anglii. Z naszego
punktu widzenia jako dostrzegalny sukces mona zakwalifiko
wa to, e Moskwa po miesicach rokowa z Anglikami cigle
jeszcze nie wyobraa sobie jasno tego, co ma ostatecznie robi.
Schnurre
1 Ukad o przyjani i neutralnoci midzy Niemcami i
Zwizkiem Radziec
kim, podpisany w Berlinie 24 kwietnia 1926. - Uw. red. am. wyd.
2 Ma si na myli ukad monachijski, zawarty 30 wrzes'nia
1938 r. midzy
Angli, Francj, Niemcami i Wochami, o oderwaniu od Czechosowacji
okrgu
Sudeto'w i przekazaniu go Niemcom. -- Uw. aut.
3 Nie publikuje si. -- Uw. aut.
4 Korytarz gdaski -- polskie terytorium, przylegajce do
Wolnego Miasta
Gdask. Przez Korytarz odbywaa si komunikacja ldowa midzy Niemcami
a
Prusami Wschodnimi, w tym rawnie z Gdaskiem. -- Uw. aut.
23
5 Ma si na myli owiadczenie Niemiec, e nie maj, one
adnych roszcze
terytorialnych wzgldem Ukrainy Radzieckiej; patrz rawnie zacytowany
powyej fragment z referatu sprawozdawczego Stalina. -- Uw. aut.
6 Radziecki pose- penomocny w Berlinie A. Mieriekarow
zosta niespodzie
wanie odwoany do Moskwy na „urlop". -- Uw. aut.
10. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO
AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Instrukcja
Berlin, 29 lipca 1939 r. Tajne!
Wieczorem 26. tego miesica Schnurre mia z Astachowem i Babarinem
obszern rozmow, ktarej tre podano w zaczonym memorandum2.
Odpowied Astachowa dowodzi, e jego szczegaowa relacja jest ju w
dyspozycji Moskwy. W kocu Astachow zapyta, czy bdziemy przestrzegali
analogicznej opinii, jeeli przedstawiciel radziecki wysokiej rangi bdzie
omowia te sprawy z przedstawicielem wysokiej rangi Niemiec. Schnurre na to
pytanie odpowiedzia w istocie twierdzco.
Byoby wane, ebymy wiedzieli, czy w Moskwie istnieje jakakolwiek
reakcja na owiadczenia, jakie zoyli Astachow i Babarin. Jeeli bdzie
mia Pan moliwo wyznaczenia nowego spotkania z Mootowem, to zalecam
Panu, wypowiedzenie si w tym duchujeeli bdzie okazja, i trzymania si
kierunku myli memorandum. Jeeli wszystko potoczy si tak, e Mootow
pozbdzie si swej powcigliwoci, moe Pan zrobi jeszcze jeden krok w
paskim owiadczeniu i powiedzie co bardziej konkretnego, ni to, co w
ogalnych zarysach zostao ne wyraone w memorandum. Dotyczy to szczegalnie
sprawy polskiej. W razie jakiegokolwiek rozwoju kwestii polskiej - czy drog
pokojow, jak tego chcemy, czy kad inn drog, tj. z uyciem przez nas
siy - bdziemy gotowi zagwarantowa wszystkie interesy radzieckie i
osign zrozumienie z rzdem moskiewskim. Jeeli rozmowa bdzie si toczya
w pozytywnej atmosferze rawnie odnonie kwestii batyckiej, to powinna by
wyraona myl, e nasze stanowisko wzgldem pastw batyckich zostanie
skorygowane w ten sposab, aby uwzgldnia ywotne interesy Sowietaw nad
Batykiem.
Brulion podpisa von Weizsecker
24
1 Otrzymana w Moskwie 31 lipca. - Uw. red. niem. wyd.
2 Patrz dokument poprzedni. - J/w. aut.
11. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO
AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 - 13 godz. 47 min. Otrzymany w Moskwie
3 sierpnia 1939 - 18 godz. 00 min.
Moskwa
Telegram nr. 164 z 3 sierpnia
Bardzo pilne
Tajne. Informacja dla pana ambasadora
Do dzisiejszej instrukcji telegraficznej1. Zgodnie z
sytuacj polityczn i dla popiechu zatroszczymy si, niezalenie od
wyznaczonej na dzi' paskiej rozmowy z Mootowem, o kontynuowanie w
Berlinie wyjaniania warunkaw uzgodnienia interesaw niemiecko-radzieckich. W
zwizku z tym Schnurre przyjmie Astachowa dzi i powie mu, e bdziemy
gotowi do konkretniejszego dialogu, jeeli rzd radziecki rawnie pragnie
tego. Zaproponujemy w tym wypadku Astachowowi, by otrzyma instrukcje z
Moskwy. Bdziemy nastpnie gotowi do tego, aby mawi dosy konkretnie o
problemach, stanowicych dla Zwizku Radzieckiego ewentualny przedmiot
zainteresowania.
Weizsecker
1 Patrz nastpny dokument. -- Uw. aut.
25
12. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
. min. 4 godz. 30 min.
Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 - \5 godz. 47 m Otrzymany w Moskwie 4
sierpnia 1939 - 4 godz. 1
Moskwa
Telegram nr. 166 z 3 sierpnia
Bardzo pilne!
Do pana ambasadora osobis'cie.
W ubiegy wieczarprzyjem rosyjskiego charge d'affaires ad interim,
ktary wczes'niej dzwoni do mojej kancelarii w innej sprawie. Zamierzaem
kontynuowa rozmowy, ktarych tre ju Pan zna i ktare poprzednio za moim
zezwoleniem byy prowadzone midzy Astachowem i czonkami Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. Wspomniaem o rozmowach w sprawie ukadu handlowego, w
ktarych obecnie robi si zadowalajce postpy i okreliem taki ukad
handlowy jako wany krok na drodze do noimalizacji stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, jeeli jest ona podana. Dobrze jest wiadome, e oto
ju od pa roku ton naszej prasy wzgldem Rosji jest zupenie inny. Wydaje
mi si, e jednoczenie strona rosyjska chce zbudowa nasze stosunki w miar
moliwoci na dwach warunkach:
nieingerencja w sprawy wewntrzne drugiego kraju (pan
Astachow jest przekonany, e moe to mi obieca bezzwocz
nie);
zaprzestanie polityki, wymierzonej przeciwko ywotnym
wzajemnym interesom. Na to Astachow nie potrafi udzieli
jakiejkolwiek wyranej odpowiedzi, ale uwaa on, e rzd jego
w stosunkach z Niemcami zamierza przestrzega polityki
zrozumienia wzajemnego.
Mawiem dalej, e nasza polityka jest prostolinijna i dugoterminowa;
nie spieszymy si. Jestemy yczliwie ustosunkowani do Moskwy. Dlatego
sprawa polega na tym, jaki kierunek zechc obra [radzieccy] liderzy. Jeeli
Moskwa zajmie stanowisko negatywne, to bdziemy wiedzieli, co si dzieje i
jak mamy dziaa. Jeeli zdarzy si odwrotnie, to od Morza Batyckiego do
Czarnego nie bdzie problemaw, ktarych wspalnie nie zdoalibymy
rozstrzygn midzy sob. Powiedziaem, e nad Batykiem wystarczy miejsca
dla nas dwo'ch, e interesy rosyjskie tam w adnym wypadku nie bd
kolidoway z naszymi. Co dotyczy Polski, to ledzimy uwanie i z zimn krwi
rozwijajce si wydarzenia. W razie prowokacji ze strony Polski uregulujemy
spraw z Polsk w cigu tygodnia. Na wypadek tego zrobiem delikatn aluzj
co do ewentualnoci zawarcia z Rosj
26
porozumienia w sprawie losaw Polski. Opisaem stosunki
niemiecko-japoskie jako dobre i przyjacielskie. Te stosunki s trwae.
Jednake, co dotyczy stosunkaw rosyjsko-japoskich, to mam wasne zdanie
(mam tu na mys'li dugoterminowy modus yiyendi1 midzy dwoma
krajami).
Ca rozmow przeprowadziem tonem beznamitnym, a na zakoczenie
ponownie daem do zrozumienia charge d'affaires ad interim, e w polityce
midzynarodowej nie stosujemy taktyki mocarstw demokratycznych. Jestes'my
przyzwyczajeni budowa na solidnym fundamencie, nie powinnimy skada
daniny chwiejnej opinii publicznej i nie chcemy adnych sensacji. Jeeli
rozmowy, takie jak nasza, nie bd prowadzone z tym stopniem tajemnicy, na
jaki one zasuguj, zostan one przerwane. Nie staramy si, aby zwracano na
nie uwag. Jak ju mo'wilis'my, Moskwa ma wybo'r. Jeeli w Moskwie s
zainteresowani naszymi ideami, dlaczego wic wtedy pan Mootow nie moe
podchwyci tej samej nici w rozmowach ze Schulenbur-giem (o tym w telegramie
nr. 1642). Zakoczenie rozmowy.
Dopisek dla hrabiego Schulenburga:
Prowadziem rozmow, nie pokazujc, e si spieszymy. Charge d'affaires
ad interim, ktary, jak si zdawao, by zainteresowany, kilkakrotnie
prabowa skierowa rozmow na bardziej konkretne zagadnienia, w wyniku czego
daem mu do zrozumienia, e bd gotowy do sprecyzowan od razu po tym, gdy
rzd radziecki oficjalnie powiadomi nas, e w zasadzie pragnie nowych
stosunkaw. Jeeli Astachow zostanie poinstruowany w tym duchu, to my z
naszej strony, bdziemy zainteresowani najszybszym jasnym ^ uregulowaniem.
To wycznie do Paskiej osobistej wiadomos'ci.
Ribbentrop
1 W jgzyku dyplomatycznym -- stosunki, jakie ukadaj, si w
praktyce,
bez specjalnego ukadu.. -- Uw. aut. *
2 Patrz poprzedni dokument. -- Uvi. aut.
27
13. MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO
W MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 13 godz. 52 min. m Otrzymany w
Moskwie 14 sierpnia 1939 - 17 godz. 00 min.
Moskwa
Nr. 171 z 14 sierpnia
Do wiadomoci pana ambasadora. Informacja.
Astachow wezwa mnie w sobot, aby przekaza mi, co nastpuje:
Otrzyma on od Mootowa instrukcje, aby owiadczy, e Sowieci s
zainteresowani omawieniem poszczegalnych grup problemaw sporad tych, ktare
zostay ju poruszone. Midzy innymi, pracz rozpatrywanych zagadnie
negocjacji ekonomicznych, Astachow zaliczy do tych spraw kwestie prasy,
wspapracy kulturalnej, kwesti polsk, problemy poprzednich
niemiecko-radzieckich porozumie politycznych. Taka dyskusja, jednake, moe
odbywa si tylko stopniowo albo, jak okrelilimy, etapami. Rzd radziecki
jako miejce tych negocjacji zaproponowa Moskw, gdy rzdowi radzieckiemu o
wiele atwiej byoby tam kontynuowa rokowania. W swej rozmowie Astachow
pozostawi otwarty kwesti tego, komu proponujemy powierzy prowadzenie
negocjacji, posowi czy innej osobie, ktara ma by przysana.
Na moje pytanie, jak uwag z kolei Sowieci przykadaj do sprawy
polskiej, Astachow odrzek, e nie otrzyma adnych instrukcji odnonie
kolejnoci, ale w jego instrukcjach gawnie zaakcentowano sowo
„stopniowo".
Ta informacja Astachowa bya, zapewne, rozszerzony instrukcj charge
d'affaires, o ktarej Pan nas powiadomi1.
Jest to przedmiot dalszych instrukcji.
Schnurre
1 Nie publikuje si. -Uw. aut.
28
14. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
zo pilne
Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 22 godz. 53 min. Otrzymany w
Moskwie 15 sierpnia 1939 - 4 godz. 40 n
Bardzo pilne
I min.
Moskwa
Telegram nr. 175 z 14 sierpnia
Ambasadorowi osobicie
Prosz, aby Pan skontaktowa si osobicie z panem Mototo-wem i
przekaza mu, co nastpuje:
1. Rozbienoci ideologiczne midzy Niemcami Narodowo-
Socjalistycznymi i Zwizkiem Radzieckim stanowiy jedyn
przyczyn, z ktarej powodu w latach poprzednich Niemcy i
ZSRR podzieliy si na dwa wrogie, przeciwstawiajce si sobie
obozy. Wydarzenia z ostatniego okresu, jak si wydaje, wyka
zay, e ranica w s'wiatopogldach nie przeszkadza rzeczowym
stosunkom dwach pastw i nawizaniu nowej, przyjacielskiej
wspapracy. Okres konfrontacji w polityce zagranicznej moe
zakoczy si raz na zawsze; droga do nowej przyszos'ci stoi
otworem przed obu pastwami.
2. W rzeczywistoci, interesy Niemiec i ZSRR nigdzie nie
, cieraj si. Przestrzenie yciowe Niemiec i ZSRR przylegaj do
•siebie, ale nie ma naturalnej potrzeby s'cierania si. W ten
sposab, nie ma przyczyn do agresywnego postpowania jednego kraju
wzgldem drugiego. Niemcy nie ywi agresywnych zamiaraw wobec ZSRR. Rzd
Rzeszy jest tego zdania, e \ midzy morzami Batyckim a Czarnym nie
istniej kwestie, •ktare nie mogyby byc uregulowane ku penemu
zadowoleniu obu pastw. Wrad tych problemaw s takie, ktare cz, si z
Morzem Batyckim, krajami batyckimi, Polsk, regionem poudniowo-wschodnim
itd. W takich sprawach wspapraca polityczna midzy dwoma krajami moe mie
tylko pozytywne wyniki. To samo dotyczy gospodarki niemieckiej i
radzieckiej, ktarych wspapraca moe si rozszerzy w dowolnym kierunku.
3. Nie ma adnych wtpliwoci, e dzi stosunki niemiecko-
radzieckie znalazy si w punkcie zwrotnym swej historii.
Decyzje, jakie w najbliszej przyszoci zostan podjte w
Berlinie i Moskwie w sprawie tych stosunkaw, bd miay w
cigu pokole decydujce znaczenie dla narodaw niemieckiego
i radzieckiego. Od tych decyzji bdzie zaleao, czy obydwa
narody kiedykolwiek znowu, bez zaistnienia jakichkolwiek
rzeczywis'cie nieprzezwycionych okolicznoci, bd musiay
29
wystpi przeciwko sobie z broni w rkach, albo, znowu nastpi
przyjacielskie stosunki. Poprzednio, gdy byy one przyjaciami, byo to
korzystne obu krajom, wszystko stao si ze, gdy zostay one wrogami.
Susznie, e Niemcy i Zwizek Radziecki w wyniku
wieloletniej wrogos'ci ich wiatopogldaw odnosz si do siebie z
nieufnos'ci. Musi by usunite wiele nagromadzonych mieci.
Trzeba jednak powiedzie, e nawet w tym okresie nigdy nie
ustaway naturalne sympatie Niemcaw i Rosjan do siebie. Na
tej podstawie mona od nowa zbudowa polityk dwach pastw.
Rzd Rzeszy i Rzd Radziecki powinny na podstawie
caego swego dowiadczenia liczy si z tym faktem, e demok
racje kapitalistyczne Zachodu s nieubaganymi wrogami
zarawno Niemiec Narodowo-Socjalistycznych, jak i Zwizku
Radzieckiego. Dzi, po zawarciu sojuszu wojskowego, ponownie
usiuj one wcign ZSRR do wojny przeciwko Niemcom. W
1914 roku polityka ta miaa dla Rosji katastrofalne skutki. We
wspalnych interesach obu krajo'w jest uniknicie w przyszos'ci
zniszczenia Niemiec i ZSRR, co byoby korzystne jedynie
demokracjom zachodnim.
Kryzys w stosunkach niemiecko-polskich, sprowokowany
polityk Anglii, a take brytyjska propaganda militarna i
zwizane z tym praby utworzenia [antyniemieckiego] bloku
czyni podanym jak najszybsze wyjas'nienie stosunkaw
niemiecko-rosyjskich. W przeciwnym wypadku, niezalenie od
dziaa Niemiec, sprawy mog przybra taki obrat, e obydwa
rzdy utrac moliwos' przywracenia przyjani niemiecko-rad-
zieckiej i wspalnego rozstrzygnicia problemaw terytorialnych,
zwizanych z Europ Wschodni. Dlatego przywadcy obu
pastw nie powinni oddawa na pastw losu wydarze, dziaa
natomiast w odpowiednim czasie. Bdzie rzecz zgubn, gdy z
powodu braku zrozumienia wzajemnego co do pogldaw i
zamiaraw wzgldem siebie nasze narody ostatecznie rozejd si
w rane strony.
O ile nam wiadomo, rzd radziecki rawnie pragnie wnie jasnos' do
stosunkaw niemiecko-radzieckich. Poniewa jednak, wnioskujc z poprzednich
dos'wiadcze, takie wyjanienie stosunkaw moe przebiega tylko stopniowo i
poprzez konwencjonalne kanay dyplomatyczne. Minister spraw zagranicznych
Rzeszy von Ribbentrop gotowy jest przyby do Moskwy z kratk wizyt, aby w
imieniu Fiihrera przedstawi pogldy Fiihrera panu Stalinowi. Tylko takie
bezporednie rozmowy mog, zdaniem pana von Ribbentropa, doprowadzi do
zmian; i w ten sposab nie bdzie wydawao si niemoliwym zakadanie
podwalin pod pewn popraw stosunkaw niemiecko-rosyjskich.
Zacznik: Prosz, aby Pan nie wrcza tych instrukcji panu Mootowowi
na pimie, a odczyta je. Uwaam za rzecz wan,
30
aby dotary one do pana Stalina w jak najdokadniejszej postaci, i
upowaniani Pana, aby jednoczenie prosi w moim imieniu pana Mootowa o
audiencj u pana Stalina, aby mag Pan jeszcze bezporednio przekaza mu ten
wany dokument. Jako uzupenienie do rozmaw z Mootowem warunkiem mojej
wizyty s zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem.
Ribbentrop
15. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Nadany z Moskwy 15 sierpnia 1939
Otrzymany w Berlinie 16 sierpnia 1939 - 2 godz. 30 min.
Berlin
Popieszne
Telegram nr. 175 z 15 sierpnia
Na Paski telegram nr. 175 z 14 sierpnia
Tajne!
Mootow z najwikszym zainteresowaniem wysucha informacji, ktar
polecono mi przekaza, okreli j jako nader wan i owiadczy, e od razu
przekae j swemu rzdowi i w kratkim czasie udzieli mi odpowiedzi. Moe
owiadczy ju teraz, e Rzd Radziecki ciepo wita niemieckie zamiary w
zakresie poprawy stosunkaw ze Zwizkiem Radzieckim i teraz, biorc pod uwag
moje dzisiejsze owiadczenie, wierzy w szczero tych zamiaraw.
W zwizku z ide przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy chce
on wyrazi swaj osobisty pogld na to, e taka podra wymaga odpowiednich
przygotowa, aby wymiana pogldaw daa jakiekolwiek wyniki.
W nawizaniu do tego interesuje go kwestia, jak rzd niemiecki
ustosunkowuje si do idei zawarcia paktu o nieagresji ze Zwizkiem
Radzieckim, a take, czy rzd niemiecki gotowy jest wpyn na Japonig w
celu poprawy stosunkaw radziecko-japoriskich i uregulowania konfliktaw
granicznych, i czy Niemcy zamierzaj udzieli ewentualnych wspalnych
gwarancji pastwom batyckim.
Co dotyczy poszukiwania drag rozszerzania wizi ekonomicznych Mootow
przyzna, e rozmowy w Berlinie rozwijaj si pomylnie i zbliaj si do
pomylnego finau.
31
Mootow powtarzy, e jeeli moje dzisiejsze owiadczenie zawiera ide
paktu o nieagresji, czy co podobnego, to sprawa musi by omawiona bardziej
konkretnie, aby w razie przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
kwestie nie sprowadziy si do wymiany pogldaw, lecz zostay podjte
konkretne decyzje.
Mootow przyzna, e szybko potrzebna jest po to, aby nie by
postawionym wobec faktaw dokonanych, ale stwierdzi, e nieodzowne jest
odpowiednie przygotowanie problemaw, ktare wspomnia.
Obszerne memorandum1 o przebiegu rozmowy zostanie wysane
specjalnym kurierem, samolotem we czwartek.
Schulenburg
1 Patrz nastpny dokument. - Uw. aut.
16. MEMORANDUM AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Tajne Memorandum
Rozpoczem rozmow z Mootowem okoo godziny 20 w dniu 15 sierpnia od
owiadczenia, e zgodnie z informacj radzieck, ktara dotara do nas, rzd
radziecki zainteresowany jest kontynuowanim rozmaw politycznych, ale, e
woli on, by odbyway si one w Moskwie.
Mototow to zaakceptowa".
Wtedy odczytaem panu Mootowowi tre instrukcji, ktar mi przysano,
przy czym tekst niemiecki tumaczono od razu na rosyjski, paragraf po
paragrafie. Poinformowaem rawnie Mootowa o treci zacznika do
instrukcji, ktar otrzymaem. Mootow przyj do wiadomos'ci moje
owiadczenie, e wedug instrukcji Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
prosz o audiencj u pana Stalina, a take moje sowa, e pracz negocjacji z
Mootowem jako warunek przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy stawia si zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem. Mootow
odpowiedzia aprobujcym gestem na yczenie Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy, aby tre instrukcji zostaa przekazana Stalinowi moliwie
najdokadniej.
32
Mootow wysucha odczytywanej instrukcji z napit uwag i poleci
swemu sekretarzowi, aby zapisywa jak najpeniej i dokadniej.
Mootow powiedzia nastpnie, e z powodu wanos'ci mego owiadczenia,
nie moe od razu udzieli mi odpowiedzi, e najpierw powinien zoy
sprawozdanie swemu rzdowi. Moe jednak zakomunikowa ju teraz, e rzd
radziecki z uznaniem wita wyraony przez stron niemieck zamiar poprawy
stosunkaw ze Zwizkiem Radzieckim. Teraz, zanim wypowie dalsze racje, - tu
po otrzymaniu instrukcji swego rzdu - chce on wyrazi wasny punkt widzenia
na propozycje rzdu niemieckiego.
Podra Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do Moskwy bdzie wymagaa
rozlegych przygotowa, aby przewidywana wymiana pogldaw daa jakie
wyniki. W zwizku z tym prosi o zakomunikowanie mu, czy odpowiadaj faktom
nastpujce informacje.
W kancu czerwca tego roku rzd radziecki otrzyma od swego charge
d'affaires ad interim w Rzymie telegraficzne doniesienie o rozmowie tego
ostatniego z ministrem spraw zagranicznych Woch Ciano. W rozmowie tej Ciano
os'wiadczy, e Niemcy opracowuj plan, ktarego celem jest istotna poprawa
stosunkaw niemiecko-radzieckich. W zwizku z tym Ciano wskaza na
nastpujce punkty planu:
Niemcy nie odnosz si nieprzyjanie do idei wykorzys
tania swego wpywu na Japoni w celu poprawy jej stosunkaw
ze Zwizkiem Radzieckim i zaprzestania sporaw granicznych.
Nastpnie przewiduje si moliwo zawarcia ze Zwiz
kiem Radzieckim paktu o nieagresji i wspalne zagwarantowanie
bezpieczestwa pastw batyckich.
Niemcy gotowe s zawrze ze Zwizkiem Radzieckim
ukad handlowy na szerokiej podstawie.
Tre wyej wyszczegalnionych punktaw wzbudzia due zainteresowania
rzdu radzieckiego, i on, Mootow bardzo chciaby wiedzie w jakim stopniu
odpowiada rzeczywistoci plan, ktary sformuowa Ciano radzieckiemu charge
d'affaires w powyei wspomnianej formie.
Odpowiedziaem, e owiadczenie Ciano oparte jest zapewne na
doniesieniu tutejszego woskiego ambasadora Rosso. Tre doniesienia Rosso w
ogale oparta jest na jego wasnych wnioskach.
Na pytanie Mootowa, czy t informacj wymyli Rosso, odpowiedziaem,
e jest ona prawidowa tylko czciowo. Jak Mootow wie, chcemy poprawi
stosunki niemiecko-radzieckie i, naturalnie, omawiamy kwesti, czy moe
nastpi ich poprawa i w jakim stopniu. Wynik tych rozmaw zawarty jest w
moich doniesieniach, kto're s znane Mootowowi, i w owiad-
33
czeniach Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i pana Schnur-re panu
Astachowowi.
Mootow odpowiedzia, e wicej go nie interesuje czy Ros-so prawidowo
poinformowa swaj rzd. Rzd radziecki w chwili obecnej zainteresowany jest,
midzy innymi, uzyskaniem informacji, czy istniej w praktyce plany podobne
do tych, jakie zawierao doniesienie Rosso, lub cos' podobnego, i czy rzd
niemiecki cigle jeszcze trzyma si tej linii. On, Mootow, w informacji z
Rzymu nie dostrzeg niczego nieprawdopodobnego. W cigu wszystkich ostatnich
lat rzd radziecki mia wraenie, e rzd Niemiec nie chce decydowa si na
popraw stosunkaw ze Zwizkiem Radzieckim. Teraz sytuacja si zmienia. Na
podstawie rozmaw, ktare prowadzono w cigu kilku ostatnich tygodni, rzd
radziecki odnias wraenie, e rzd niemiecki rzeczywis'cie szczery jest w
swych zamiarach, aby wnie zmiany do stosunkaw ze Zwizkiem Radzieckim.
Uwaa on zoone dzi' os'wiadczenie za decydujce w tym sensie, e te
zamiary zostay w nim wyraone w peni i .jasno. Co dotyczy rzdu
radzieckiego, to on zawsze zajmowa yczliwe stanowisko w kwestii nawizania
stosunkaw z Niemcami i cieszy si on, e rawnie strona niemiecka zajmuje
teraz takie same stanowisko. Nie ma tak ogromnej wagi kwestia, czy
rzeczywicie punkty, zawarte w doniesieniu Rosso, odpowiadaj zamiarom
niemieckim. On, Motoraw, odnias wraenie, e zawieray one duo prawdy,
gdy myli te odpowiaday tym, ktare strona niemiecka zgaszaa w cigu
ostatnich kilku miesicy. W zwizku z tym wyrazi on zadowolenie, e rozmowy
ekonomiczne w Berlinie trwaj i niewtpliwie rokuj dobre wyniki.
(Zauwayem, e przebieg rozmaw ekonomicznych zadowala rawnie nas, i
zapytaem, jak wyobraa sobie modus procendi1 w dalszych
negocjacjach politycznych.
Mootow powtarzy, e, midzy innymi, zainteresowany jest otrzymaniem
odpowiedzi na pytanie, czy Niemcy pragn sprecyzowa konkretniej punkty,
wyodrbnione w doniesieniu Rosso. Na przykad, rzd radziecki pragnby
wiedzie, czy Niemcy widz jakkolwiek realn moliwo wpynicia na
Japonie, w celu poprawy jej stosunkaw ze Zwizkiem Radzieckim.
„Jeszcze za, jak wyglda idea w sprawie zawarcia paktu o nieagresji?
Czy rzd niemiecki odnosi si do tej myli z sympati bd czy kwestii tej
nie rozpatrywano jeszcze obszernie?" -takie dokadnie s sowa Mootowa.
Odpowiedziaem, e co dotyczy stosunkaw z Japoni, to Minister Spraw
Zagranicznych Rzeszy ju mawi panu Astachowowi, i w tej sprawie ma wasny
pogld. W ten sposab, mona przypuci, e Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy moe zainteresowa rawnie ta kwestia, tym bardziej, e jego wpyw na
rzd japoski definitywnie jest spory.
34
Mootow owiadczy, e wszystko to bardzo go interesuje i w zwizku z
tym zauway, e Ciano powiedzia radzieckiemu charge d'affaires ad interim,
i w peni popiera idee, zawarte w doniesieniu Rosso. On [Mootow] mawi
dalej, e w zwizku z zapowiedzian podra Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy do Moskwy, rzdowi radzieckiemu byoby wane, aby otrzyma odpowied
na pytanie, czy rzd niemiecki gotowy jest zawrze ze Zwizkiem Radzieckim
pakt o nieagresji, lub co/ w tym rodzaju. Wczeniej mawiono o moliwos'ci
„przywracenia i odnowienia poprzednich ukado'w".
Potwierdziem panu Mofotowowi, e rzeczywicie omawiamy nowy porzdek
rzeczy, oparty zostanie albo na tym, co byo, albo na zasadniczo nowych
stosunkach. Nastpnie zapytaem go, czy mog wycign wniosek, e poruszone
wobec mnie kwestie, bd stanowiy tre ewentualnej rozmowy z Ministrem
Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie, e on [Mootow] powiadomi o nich mnie
tylko po to, abym mag" przygotowa do tych spraw Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy.
Mootow odpowiedzia, e cigle jeszcze nie jest gotowy, aby skada mi
dalsze owiadczenia w sprawie wizyty Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Wydaje si mu jednak, e przed tak podra trzeba uprzednio wyjani i
uzgodni szereg problemaw, aby wszystko nie ograniczyo si tylko do rozmaw,
przeprowadzonych w Moskwie, i zostayby podjte konkretne decyzje. Szczerze
przycz.a si do mojego owiadczenia, e podane jest jak najszybsze
uregulowanie stosunkaw. Jest on rawnie zdania, e podany jest pos'piech,
aby rozwaj wydarze nie postawi nas przed faktami dokonanymi. Powinien on
dlatego powtarzy, e, jeeli rzd niemiecki nastawiony jest przychylnie do
idei zawarcia paktu o nieagresji, jeeli moje dzisiejsze owiadczenie
zawiera t lub podobn ide, to obszerniejsze omawienie tych kwestii nastpi
bezzwocznie. Poprosi on, abym przedstawi memu rzdowi informacj w tym
duchu.
Hrabia von Schulenburg Moskwa, 16 sierpnia 1939 r.
Sposab, maniera dziaania, zapewniajca osignicie celu. - Uw. aut.
35
17. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
List
Moskwa, 16 sierpnia 1939 r.
Wielce szanowny panie Sekretarzu Stanu! W zwizku z moj wczorajsz
rozmow z panem Mootowem pragnbym bezzwocznie zwraci pask uwag na
nastpujce sprawy:
Dosy niespodziewanie pan Mootow sta si ustpliwy i otwarty.
Odniosem wraenie, e propozycja w sprawie wizyty Ministra Rzeszy bardzo
pochlebia osobicie panu Mootowowi, e uwaa to za rzeczywisty dowad
naszych dobrych zamiaraw. (Przypominam, e, zgodnie z doniesieniami w
prasie, Moskwa prosia, aby Anglia i Francja przysay tu ministra, e
zamiast niego przyby tylko pan Strang, gdy Londyn i Pary "byy
rozgniewane tym, e panu Woroszyowowi nie pozwolono przyj zaproszenia na
manewry brytyjskie, co, w rzeczy samej, jest zupenie inn spraw, poniewa
radzieccy Rosjanie wysokiej rangi nigdy nie jed, za granic.)
We wczorajszym owiadczeniu pana Moiotowa, a trzeba to rawnie
naleycie odnotowa, wyraone zostao umiarkowanie jego postulataw wobec
nas. Ani razu nie uy on so'w „pakt antykominternowski" i nie da
od nas, jak czyni w poprzedniej rozmowie, „wyrzeczenia si"
popierania agresji japoskiej. Ograniczy si do wypowiedzenia mys'li, e
moglibys'my przyczyni si do uregulowania stosunkaw radziecko-japons-kich.
Bardziej istotnym jest wyraone cakowicie jasno jego pragnienie
zawarcia paktu o nieagresji.
Mimo wszelkich usiowa nie zdoalimy jednak wyjani absolutnie
dokadnie, jakie s postulaty Mootowa, jeeli chodzi o pastwa batyckie.
Wyglda, e napomkn on o wspalnych gwarancjach pastwom batyckim jak o
jednym z punktaw doniesienia pana Rosso, ale nie zada od nas definitywnie
udzielenia takich gwarancji. Wydaje mi si, e takie wspalne gwarancje s,
sprzeczne z lini postpowania rzdu radzieckiego na rozmowach
anglo-francuskich.
Wszystko jednak wskazuje na to, e w obecnych rozmowach jak gdyby
osignlimy podane wyniki.
Pozostaj z serdecznym pozdrowieniem, panie Sekretarzu Stanu, zawsze
oddany Panu,
hrabia von Schulenburg Heil Hitler!
36
18. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 16 sierpnia 1939 - 16 godz. 15 min. Otrzymany w
Moskwie 17 sierpnia 1939 - 1 godz. 00 min.
Moskwa
Telegram nr. 179 z 16 sierpnia
Pilne
Osobis'cie panu Ambasadorowi
Prosz Pana o ponowne skontaktowanie si z panem Mooto-wem i
owiadczenie mu, e jako uzupenienie do wczorajszego posania panu
Stalinowi powiniem Pan przekaza mu ponisz, dopiero co otrzyman z Berlina
instrukcj, ktara dotyczy spraw, jakie poruszy pan Mootow. Nastpnie
prosz zakomunikowa panu Mootowowi co nastpuje:
Problemy, ktare poruszy pan Morotow, odpowiadaj
yczeniom niemieckim, a mianowicie: Niemcy s gotowe
zawrze ze Zwizkiem Radzieckim pakt o nieagresji, jeeli
yczy Zwizek Radziecki, nie podlegajcy zmianom w cigu 25
lat. Nastpnie, Niemcy gotowe s wspalnie ^ ze Zwizkiem
Radzieckim zagwarantowa bezpieczestwo pastw batyckich.
Wreszcie, Niemcy s gotowe, i w peni odpowiada to stanowisku
Niemiec, podj prab wpynicia na popraw i zacienianie
stosunko'w rosyjsko-japoskich.
Fuhrer uwaa, e zwaywszy niniejsz sytuacj oraz
moliwo zaistnienia powanych incydentaw (w tym miejs
cu, prosz objani panu Mootowowi^ e Niemcy zdecydowa
ne s nie tolerowa w nieskoczono polskich prowokacji),
podane jest wspalne i szybkie wyjanienie stosunkaw nie-
miecko-radzieckich i wzajemne uregulowanie aktualnych
problemaw. Z tych przyczyn Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy os'wiadcza, e, poczynajc od pitku 18 sierpnia, gotowy
jest on w dowolnym czasie przyby samolotem do Moskwy,
majc od Fuhrera penomocnictwa do zaatwienia caego
kompleksu zagadnie niemiecko-rosyjskich, a jeeli nadarzy
si moliwo, to rawnie do podpisania odpowiedniego ukadu.
Zacznik: Prosibym Pana o odczytanie tych instrukcji panu Mootowowi,
prosz te zapyta o opini rzdu radzieckiego i pana Stalina. Absolutnie
poufnie do Paskiej wiadomoci podaje siej e jestemy szczegalnie
zainteresowani tym, aby moja podra do Moskwy moga nastpi w kocu tego
lub na pocztku przyszego tygodnia.
Ribbentrop
37
19. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 sierpnia 1939 - 5 godz. 30 min.
Poza kolej
Berlin
Tajne!
Telegram nr. 182 z 17 sierpnia
Na Paski telegram nr. 179 z 16 sierpnia
Pilne
Po tym, gdy odczytaem Mootowowi dodatkowe instrukcje, Mootow, nie
wdajc si szczegaowo w ich tre, powiedzia, e dzi moe udzieli mi
odpowiedzi rzdu radzieckiego na moje owiadczenie z 15 sierpnia. Stalin z
wielkim zainteresowaniem obserwuje rozmowy, informuje si o wszystkich
szczegaach i cakowicie zgadza si z Mootowem.
Pan Mootow odczyta- odpowiedz' rzdu radzieckiego, w ktarej, zgodnie
z przekazanym mi tekstem, mawi si co nastpuje:
„Rzd radziecki przyjmuje do( wiadomoci owiadczenie rzdu
niemieckiego, e rzeczywicie pragnie on poprawi stosunki polityczne midzy
Niemcami i ZSRR. Hrabia Schulen-burg przekaza to owiadczenie 15 sierpnia.
Z przyczyny owiadcze poszczegalnych oficjalnych przedstawicieli rzdu
niemieckiego, ktare nierzadko miafy nieprzyjazny i nawet wrogi charakter
wobec ZSRR, jeszcze zupenie niedawno rzd radziecki odnosi wraenie, e
rzd niemiecki szykuje grunt do usprawiedliwienia ewentualnego konfliktu z
ZSRR, szykuje si do niego i uzasadnia potrzeb cigej rozbudowy swego
uzbrojenia z powodu nieuchronnoci takiego starcia. Nie bdziemy
przypominali, e rzd niemiecki usiowa za porednictwem tak zwanego
„paktu antykominternowskiego" utworzy przeciw ZSRR poczony front
szeregu pastw i ze szczegaln uporczywoci stara si wcign do niego
Japoni.
Naturalnie, e taka polityka rzdu niemieckiego zmusia ZSRR do
zrealizowania powanych przedsiwzi w zakresie umocnienia swej obronnoci
na wypadek ewentualnej agresji Niemiec przeciwko ZSRR, a take
uczestniczenia w organizacji obronnego frontu grupy pastw, skierowanego
przeciwko takiej agresji.
38
Jednake, gdy teraz rzd niemiecki zmienia sw poprzedni polityk
wzgldem ZSRR w kierunku szczerej poprawy stosun-ko'w politycznych ze
Zwizkiem Radzieckim, rzd radziecki na takie zmiany patrzy z zadowoleniem i
ze swej strony jest gotowy ukierunkowa swoj polityk na drog znacznej
poprawy stosunkaw z Niemcami.
Jeeli doda do. tego, e rzd radziecki nigdy nie mia i nie chce mie
adnych agresywnych zamiaraw wobec Niemiec, e teraz, jak i poprzednio, rzd
radziecki za absolutnie moliw rzecz uwaa pokojowe rozwizanie zagadnie,
dotyczcych stosunkaw niemiecko-radzieckich, e zasada pokojowego
wspaistnienia ranych systemaw politycznych jest ustalona,, od dawna zasad
radzieckiej polityki zagranicznej, mona doj do wniosku, e obecnie do
ustanowienia nowych i lepszych stosunkaw politycznych midzy dwoma krajami
istnieje nie tylko realna podstawa, ale te rzeczywiste przesanki podjcia
powanych i praktycznych krokaw w tym kierunku.
Rzd ZSRR uwaa, ze pierwszym krokiem do takiej poprawy stosunkaw
miedzy ZSRR i Niemcami moe by zawarcie porozumienia handlowego i
kredytowego.
Rzd ZSRR uwaa, e drugim krokiem, ktary naley zrobi w lad za
pierwszym, moe by zawarcie paktu o nieagresji albo potwierdzenie ukadu o
neutralnoci z 1926 roku, z jednoczesnym podpisaniem specjalnego protokou,
ktary okreli interesy podpisujcych stron w tej lub innej kwestii polityki
zagranicznej i ktary bdzie integraln czs'ci paktu".
Nastpnie Mootow poda nastpujc dodatkow informacj:
. Najpierw musi by zawarte porozumienie gospodarcze. To, co
rozpoczto, powinno by doprowadzone do koca.
Potem, po kratkim okresie czasu, wedug uznania Nie
miec, nastpi albo zawarcie paktu o nieagresji, albo potwierdze
nie ukadu o neutralnoci 1926 roku. W kadym wypadku
powinno temu towarzyszy podpisanie protokou, do ktarego,
pracz innych kwestii, zostan wczone owiadczenia niemiec
kie z 15 sierpnia.
W sprawie przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagra
nicznych Rzeszy w Moskwie Mootow owiadczy, e rzd
radziecki jest bardzo usatysfakcjonowany t propozycj, gdy
wydelegowanie takiego wybitnego dziaacza spoecznego i
pastwowego podkrela szczero zamiaraw rzdu niemieckie
go. Wypada to szczegalnie kontrastowo w porawnaniu z Angli,
ktara w osobie Stranga posaa do Moskwy urzdnika niskiej
rangi. Jednake podra Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
wymaga starannego przygotowania.^ Rzdowi radzieckiemu nie
podoba si rozgos, jaki towarzyszy moe tej wizycie. Woli on,
aby prace odbyy si bez takiego ceremoniau. Moj uwag, e
cele praktyczne mog by osignite prdko wanie dziki
39
podray Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, Mototow skwitowa tym, e
rzd radziecki preferuje jednak inn drog, ktarej pierwszy stopie zosta
ju przebyty.
Na pytanie, jak rzd radziecki zareagowa na moje dzisiejsze
owiadczenie, Mootow powiedzia, e wtedy, gdy rzd radziecki szykowa sw
odpowied, nie wiedzia on, naturalnie, o dzisiejszym przychylnym
owiadczeniu Niemiec, e musi by ono rozpatrzone, ale ju dzisiejsza
odpowied radziecka zawiera wszystkie najbardziej zasadnicze elementy.
Zaproponowa on, abys'my ze strony niemieckiej ju od razu przystpili do
przygotowania projekto'w paktu o nieagresji lub potwierdzenia ukadu o
neutralnoci, a take protokou. To samo uczyni strona radziecka.
Owiadczyem, e zakomunikuj memu rzdowi o tych propozycjach. Co
dotyczy protokou, to chcielibys'my mie dokadniejsz informacj o
yczeniach rzdu radzieckiego.
Mootow zakoczy!" rozmow yczeniem, aby jak najprdzej otrzyma nasze
projekty.
Schulenburg
20. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 18 sierpnia 1939 - 22 godz. 48 min. Otrzymany w
Moskwie 19 sierpnia 1939 - 5 godz. 45 min.
Moskwa
Nr. 185 z 18 sierpnia
Pilne
Osobicie panu ambasadorowi
Na Paski telegram nr. 182
Prosz, by Pan bezzwocznie umawi si o now rozmow z panem Mootowem
i uczyni wszystko, co jest moliwe, aby ta rozmowa odbya si bez
opanienia. Prosibym, aby Pan podczas tego spotkania mawi w nastpujcym
duchu:
Ku swemu gbokiemu zadowoleniu rzd Rzeszy dowiedzia si z ostatniego
[radzieckiego] owiadczenia o przychylnym stosunku rzdu radzieckiego do
idei przebudowy stosunkaw niemiecko-rosyjskich. W warunkach normalnych,
naturalnie, rawnie bylibys'my gotowi do realizowania dalszej przebudowy
40
stosunkaw niemiecko-rosyjskich poprzez kanay dyplomatyczne i
doprowadzenia jej do koca w trybie zwyczajnym. Ale, zdaniem Fuhrera,
istniejca niezwyczajna sytuacja sprawie, e nieodzowne staje si
wykorzystanie jakiej' innej metody, ktara da prdkie wyniki. Z kadym dniem
coraz bardziej zaostrzaj si stosunki niemiecko-polskie. Musimy wzi pod
uwag, e lada dzie moe dojs' do stare, ktare nieuchronnie doprowadz do
dziaa wojennych. W ogale, uwzgldniajc postpowanie rzdu polskiego,
wydarzenia w adnym wypadku nie zale od nas. Fuhrer jest zdania, e
trzeba, abymy w trakcie stara o wyjanienie stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, nie zostali zaskoczeni pocztkiem konfliktu
niemiecko-polskiego. Dlatego uwaa on, e wstpne wyjanienie stosunkaw
potrzebne jest tylko do uwzgldnienia intereso'w Rosji w razie takiego
konfliktu, e bez tego, oczywicie, bdzie trudno.
Owiadczenie, jakie zoy pan Mootow w odpowiedzi na Paskie pierwsze
doniesienie z 15 sierpnia. Moje dodatkowe instrukcje uprzedziy jego
owiadczenie i wykazay jasno, e w peni zgadzamy si z ide zawarcia paktu
o nieagresji, z ide gwarancji pastwom batyckim i wywarcia przez Niemcy
nacisku na Japoni. W ten sposab, istniej wszystkie faktyczne elementy, aby
bezzwocznie rozpocz bezporednie ustne rokowania i zawrze kocowe
porozumienie.
Jako uzupenienie moe Pan napomkn, e pierwsze stadium, o ktarym
wspomina pan Mootow, a mianowicie, zakoczenie rokowa w sprawie nowego
niemiecko-rosyjskiego porozumienia gospodarczego, zostao zamknite dzi i
dlatego moemy teraz przystpi do drugiego stadium.
Dlatego teraz prosimy o bezzwoczn odpowied na propozycj, zawart w
dodatkowej instrukcji, w sprawie mojego bezzwocznego wyjazdu do Moskwy.
Prosz doda w zwizku z tym, e przyjad, majc cakowite penomocnictwa od
Fuhrera w zakresie penego j ostatecznego uregulowania wspalnego wachlarza
zagadnie.
Poniewa najwiksze zatroskanie budzi pakt o nieagresji, wydaje si
nam, e po prostu nie s ju wicej potrzebne adne przygotowania.
Nakrelilimy nastpujce trzy punkty1, ktare prosibym odczyta
panu Mootowowi, ale nie wrcza mu.
Artyku 1. Pastwo niemieckie i ZSRR zobowizuj si, e w adnych
okolicznociach nie bd ucieka si do wojny, i bd powstrzymyway si od
wszelkiej przemocy wzgldem siebie.
Artyku 2. Porozumienie wchodzi w ycie bezzwocznie po podpisaniu i
bdzie wane i nierozerwalne w cigu 25 lat.
Prosz owiadczy w zwizku z tym, e co dotyczy tej propozycji jestem
wyposaony w penomocnictwa w zakresie omawiania szczegaaw w ustnych
dyskusjach, i, jeeli bdzie moliwo, spenienia ycze Rosjan. Mam
rawnie prawo podpisa specjalny protoka, regulujcy interesy obu stron w
41
tych lub innych zagadnieniach polityki zagranicznej, na przykad w
uzgadnianiu sfer interesaw nad Batykiem, problemy pastw batyckich itd.
Takie uregulowanie, jednak, ktare uznajemy za niezwykle wane, moliwe jest
tylko podczas ustnej rozmowy.
Prosz, w zwizku z tym podkreli, e dzisiejsza polityka zagraniczna
Niemiec osigna historyczny punkt zwrotny. Tym razem, prosz, niech Pan
prowadzi rozmow, z wyjtkiem wyszczegalnionych powyej artykuaw
porozumienia, nie w formie odczytywania tych instrukcji, a domaga si, w
duchu poprzednich owiadcze, szybkiego zrealizowania mojej podray, oraz
stosownie przeciwstawia si ewentualnym sprzeciwom radzieckim. W zwizku z
tym Pan powinien mie na wzgldzie ten dominujcy fakt, e prawdopodobnie
nastpi prdko otwarte starcie niemiecko-polskie, wic dlatego jeste-my
bardzo zainteresowani tym, aby moja wizyta w Moskwie odbya si
bezzwocznie.
Ribbentrop
1 W telegramie ni. 185 z 19 sierpnia (nie publikuje si)
ambasador Schulen-burg wskaza na to, e projekt paktu o nieagresji zawiera
tylko dwa artykuy. -- t/w. aut.
21. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min.
Poza kolej. Berlin
Tajne
Telegram nr. 187 z 19 sierpnia
Na Paski telegram nr. 185 z 18 sierpnia
Pilne
Rzd radziecki zgodzi si na to, aby przyjazd Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy do Moskwy nastpi po tygodniu od ogoszenia podpisania
porozumienia gospodarczego. Mootow owiadczy, - jeeli ogoszenie
podpisania porozumienia gospodarczego nastpi jutro, to Minister Spraw
Zagranicznych Rzeszy moe przyby do Moskwy 26 lub 27 sierpnia.
42
Mootow wrczy mi projekt paktu o nieagresji.
Obszerne sprawozdanie z dwach rozmaw, ktare przeprowadziem z Mootowem
dzi, a take tekst projektu radzieckiego, zostan bezzwocznie przekazane
drog telegraficzn.
Schulenburg
t
22. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939
Poza kolej. Berlin.
Tajne
Telegram nr. 189 z 19 sierpnia
Uzupenienie do mojego telegramu nr. 187 z 19 sierpnia
Pilne
W mojej pierwszej rozmowie z Mootowem (ktara rozpocza si o godzinie
drugiej po poudniu i trwaa godzin) po przekazaniu zleconego mi
owiadczenia, powtarnie prabowaem przekona Mootowa, e wizyta Ministra
Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie jest jedyn drog do osignicia
sukcesu, ktarego stanowczo wymaga sytuacja polityczna. Mootow uzna
niewtpliw doniosos' przewidywanej podray, podkrelajc, e rzd
radziecki rozumie i respektuje znajdujc si u podstaw tego koncepcj, ale
obstaje przy swej opinii, e w danej chwili niemoliwe jest okrelenie nawet
w przyblieniu terminu podray, gdy wymaga ona starannych przygotowa.
Dotyczy to zarawno paktu o nieagresji, jak i tres'ci podpisywanego
jednoczes'nie protokou. Niemiecki projekt paktu o nieagresji w adnym
wypadku nie jest wyczerpujcy. Rzd radziecki chce, aby jeden z kilku paktaw
o nieagresji, jakie zawar rzd radziecki z innymi krajami (na przykad, z
Polsk, otw, Estoni itd.) posuy jako model paktu o nieagresji z
Niemcami. On [Mootow] daje rzdowi niemieckiemu moliwo wybrania wrad
nich tego, ktary Niemcom wydaje si najstosowniejszy. Nastpnie, tre
protokou jest bardzo wan spraw, wic rzd radziecki spodziewa si, e
rzd niemiecki owiadczy bardziej definitywnie, jakie artykuy przewiduje
protoka. Rzd radziecki ustosunkowuje si bardzo powanie do ukadaw, ktare
on zawiera. Respektuje on podjte zobowizania i oczekuje tego samego od
swych partneraw z ukadaw.
43
Na argumenty, ktare wielokrotnie i dobitnie przytaczaem, dowodzc, e
trzeba si spieszy, Mootow zaoponowa, e dotychczas nie pokonano nawet
pierwszego stopnia - zakoczenia rozmo'w gospodarczych. Przede wszystkim
musi byc podpisane, ogoszone i uprawomocnione porozumienie gospodarcze.
Potem nastpi kolej na pakt o nieagresji i protoka.
Mootowa, zapewne, nie wzruszay moje sprzeciwy; pierwsza rozmowa
zakoczya si owiadczeniem Mootowa, e przedstawi mi pogldy rzdu
radzieckiego i nie zdoa niczego do nich doda.
Niemal po pa godzinie od zakoczenia rozmowy Mootow przekaza mi, e
prosi mnie, abym odszuka go ponownie na Kremlu o 16.30.
Przeprosi on, e postawi mnie w kopotliwej sytuacji i wyjani, e
zoy sprawozdanie rzdowi radzieckiemu i zosta upowaniony do wrczenia
mi projektu paktu o nieagresji. Co dotyczy podray Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy, to rzd radziecki zgadza si na przybycie pana
Ribbentropa do Moskwy w przyblieniu po upywie tygodnia od opublikowania
podpisanego porozumienia gospodarczego. W ten sposab, jeeli fakt ten
nastpi jutro, to pan von Ribbentrop moe przyby do Moskwy 26 lub 27
sierpnia. Mootow nie wyjani mi przyczyn nagej zmiany swego stanowiska.
Uwaam, e interweniowa Stalin. Niestety, nie powioda si moja praba
przekonania Mootowa, eby zgodzi si na wczes'niejsz dat przyjazdu
Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Tekst projektu paktu o nieagresji zostanie przekazany telegraficznie.
Schulenburg
23. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 23 godz. 30 min.
Poza kolej
Pilne
Tajne
Telegram nr. 190 z 19 sierpnia
Uzupenienie do mojego telegramu nr. 189 z 19 sierpnia
44
Radziecki projekt paktu o nieagresji dosownie brzmi nastpujco:
„Rzd ZSRR i Rzd Niemiec, powodujc si pragnieniem umacniania
sprawy pokoju midzy narodami i opierajc si na podstawowych ustaleniach
ukadu o neutralnoci, zawartego midzy ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926
roku, osigny nastpujce porozumienie:
Artyku 1. Obydwie Wysokie Umawiajce si Strony zobowizuj si
wzajemnie powstrzymywa od wszelkiego aktu przemocy i agresywnego dziaania
wzgldem siebie, zaro'wno osobno, jak te wspalnie z innymi mocarstwami.
Artyku 2. W wypadku, jeeli jedna z Wysokich Umawiajcych si Stron
stanie si obiektem aktu przemocy lub napaci ze strony trzeciego mocarstwa,
druga Wysoka Umawiajca si Strona nie bdzie popieraa w adnej postaci
takiego aktu tego mocarstwa.
Artyku 3. W razie zaistnienia sporaw lub konfliktaw midzy Wysokimi
Umawiajcymi si Stronami w tego lub innego rodzaju kwestiach, obydwie
strony zobowizuj si rozstrzyga te spory lub konflikty wycznie w drodze
pokojowej w trybie wzajemnych konsultacji albo, jeli trzeba, w drodze
utworzenia stosownych komisji arbitraowych.
Artyku 4. Niniejszy ukad zawiera si na okres piciu lat, przy czym,
jeeli jedna z Wysokich Umawiajcych si Stron nie wypowie go na rok przed
upywom terminu, to okres dziaania ukadu uwaany jest za przeduony
automatycznie na nastpne pi lat.
Artyku 5. Niniejszy ukad podlega ratyfikacji w moliwie najkratszym
czasie, po czym ukad stanie si prawomocny.
Post scriptum
Niniejszy ukad wchodzi w ycie tylko w wypadku jednoczesnego
podpisania specjalnego protokou o problemach polityki zagranicznej,
stanowicych przedmiot zainteresowania dla Wysokich Umawiajcych si Stron.
Protoka jest czs'ci skadow Paktu".
POROZUMIENIE HANDLOWO-KREDYTOWE MIDZY ZSRR I NIEMCAMI
21 sierpnia 1939 r.
(TASS) 19 sierpnia po dugotrwaych, zakoczonych pomylnie rozmowach,
w Berlinie podpisano Porozumienie Handlowo-Kredytowe midzy ZSRR i Niemcami.
Porozumienie podpisali ze strony ZSRR -- zast. przedstawiciela
handlowego J. Babarin, a ze strony niemieckiej -- p. Schnurre.
Porozumienie Handlowo-Kredytowe przewiduje udzielenie przez Niemcy
kredytaw dla ZSRR w wysokoci 200 milionaw marek niemieckich na okres 7 lat,
liczc po 5 proc. na zakup niemieckich towaraw w cigu dwach lat od dnia
podpisania Porozumienia.
Porozumienie przewiduje rawnie dostawy towaraw z ZSRR do Niemiec na
ten sam okres, tj. w cigu dwach lat na sum 180 milionaw marek niemieckich.
W ZWIZKU Z RADZIECKO-
NIEMIECKIM POROZUMIENIEM
HANDLOWO-KREDYTOWYM
21 sierpnia 1939 r.
Jeszcze kilka lat temu Niemcy zajmoway najbardziej znaczce miejsce w
obrocie handlowym ZSRR. Szczegalnie wielkie rozmiary handel
niemiecko-radziecki osign w 1931 roku, wynoszc sum okoo 1.100 milionaw
marek.
Jednake w latach ostatnich w zwizku z napiciem stosunkaw
politycznych midzy ZSRR i Niemcami handel radziecko-niemiec-ki spad na
skrajnie niski poziom. Niemcy, ktare do 1935 roku zajmoway pierwsze miejsce
w handlu zagranicznym ZSRR przesuny si w 1938 roku na pite miejsce po
USA, Anglii, Belgii i Holandii.
Naturalnie, e taki spadek obrotu midzy ZSRR i Niemcami i faktyczna
utrata dla Niemiec rynku radzieckiego musiay sta si przedmiotem troski
ka handlowo-przemysowych Niemiec i rzdu niemieckiego.
Tym wanie tumaczy si, e, poczynajc jeszcze od roku ubiegego,
prowadzono -- z pewnymi przerwami - rozmowy
46
midzy ZSRR i Niemcami w kwestiach handlowo-kredytowych, zmierzajc do
rozszerzenia handlu midzy ZSRR i Niemcami.
Mimo trudnoci, jakie powstaway podczas rozmaw z powodu napitej
sytuacji w stosunkach wzajemnych midzy ZSRR i Niemcami, w ostatnim okresie,
dziki pragnieniu obu rzdaw poprawy radziecko-niemieckich stosunkaw
komercyjnych, wszystkie sporne kwestie zostay uregulowane i rozmowy
zakoczone pomylnie.
19 sierpnia w Berlinie zawarto porozumienie handlowo-kredy-towe midzy
ZSRR i Niemcami, ktare podpisali ze strony ZSRR zast. przedstawiciela
handlowego tow. Babarin i ze strony Niemiec -- penomocnik rzdu
niemieckiego p. Schnurre.
Na podstawie tego porozumienia Niemcy udzielaj ZSRR kredytu w
wysokos'ci 200 milionaw marek niemieckich na zakup w cigu dwo'ch lat od
podpisania porozumienia towaraw niemieckich, gawnie obrabiarek i innych
urzdze.^
Ze swej strony ZSRR dostarczy Niemcom w cigu tego samego okresu
ranych towaraw na sum 180 milionaw marek niemieckich.
Porozumienie przewiduje rawnie zobowizanie rzdu niemieckiego, aby
dopomaga Przedstawicielstwu Handlowemu ZSRR w Niemczech w rozmieszczaniu
zamawie, w uzyskiwaniu sprzyjajcych terminaw wykonywania tych zamawie
przez firmy i wysokiej jakoci dostarczanych maszyn i urzdze. ZSRR
zobowizaf si do zapewnienia dostaw Niemcom uwarunkowanych w porozumieniu
iloci towaraw radzieckich*.
Nowy kredyt niemiecki, w odranieniu od analogicznych kredytaw, jakich
Niemcy udzielay ZSRR w przeszoci, ma faktycznie charakter kredytu
finansowego, gdy rzd niemiecki bierze na siebie stuprocentowe
zagwarantowanie kredytu i umoliwia Przedstawicielstwu Handlowemu
regulowanie rachunkaw w gotawce z firmami za dostarczone towary.
Oprocentowanie nowego kredytu niemieckiego w ZSRR wynosi 5% rocznie^,
czyli znacznie niej od oprocentowania poprzednich kredytaw.
Wreszcie nowe kredyty niemieckie zostay udzielone na termin dfuszy
ni analogiczne kredyty w przeszoci, a mianowicie na s'redni okres 7 lat z
pfatnociami: 30% kredytu po 6,5 latach, 40% kredytu po 7 latach i pozostae
30% kredytu po 7,5 latach.
Radziecko-niemieckie porozumienie handlowo-kredytowe z 19 sierpnia br.
znacznie poprawia warunki nie tylko samego kredytu, ale rawnie caego
handlu radziecko-niemieckiego. Warunki kredytu s zupenie normalne i
korzystne dla obu stron. Bez takiej poprawy warunkaw ZSRR nie mag si
zdecydowa na rozmieszczenie na wielk skal zamawie w Niemczech i na
uzyskanie kredytaw, ZSRR bowiem teraz znajduje si w zupenie innej sytuacji
ni poprzednio.
47
Zrealizowanie radziecko-niemieckiego porozumienia handlowo-kredytowego
powinno spowodowa powane oywienie wymiany towarowej midzy ZSRR i
Niemcami i powinno stanowi zwrot w stosunkach midzy nimi.
Nowe porozumienie handlowo-kredytowe midzy ZSRR i Niemcami, ktare
zostato zawarte w napitej sytuacji stosunkaw politycznych, powinno
zneutralizowa t atmosfer. Moe ono sta sie powanym krokiem w kierunkru
dalszej poprawy stosunkaw nie tylko gospodarczych, ale rawnie politycznych
migdzy ZSRR i Niemcami.
'W cile poufnym memorandum Schnurre z 29 sierpnia wyjania si:
„Uzbrojenie w szerokim sensie sowa (takie jak przyrzdy optyczne,
blacha pancerna itp.) bada, przedmiotem szczegalnego rozpatrywania w kadym
konkretnym przypadku i bdzie dostarczane w niewielkich ilociach". -- Uw.
aut.
^Schnurre precyzuje: „Chodzi, midzy innymi, o oaw, bawen,
pasz, wytoki, fosforany, platyn, surowe futra, rop, naftow, i inne
towary, ktare w wikszym lub mniejszym stopniu cenimy na wag zota".-- Uw.
aut.
3W memorandum Schnurre wskazywano, e w myl „tajnego
kocowego protokou pa procentu rocznego zwraca si na specjalne rosyjskie
konta w Berlinie; i w ten sposab faktyczna roczna stopa procentowa obnia
si do 4,5%". - Uw. aut
24. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 20 sierpnia 1939 - 16 godz. 35 min. Otrzymany w
Moskwie 21 sierpnia 1939 - 00 godz. 45 min.
Moskwa
Telegram nr. 189 z 20 sierpnia
Pilne
Osobicie panu ambasadorowi
Fuhrer upowania Pana, aby Pan bezzwocznie stawi si u Mootowa i
wrczy mu nastpujcy telegram do pana Stalina:
„Panu Stalinowi, Moskwa
1. Szczerze witam podpisanie niemiecko-radzieckiego porozumienia
handlowego jako pierwszy szczebel przebudowy stosunkaw
niemiecko-radzieckich.
48
Zawarcie paktu o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim
oznacza dla mnie okrelenie dugoterminowej polityki Nie
miec. Dlatego Niemcy wznawiaj lini polityczn, ktdra bya
korzystna obu pastwom w cigu minionych stuleci. W tej
sytuacji rzd Rzeszy postanowi dziaa zgodnie z takimi
dalekosinymi zmianami.
Akceptuj projekt paktu o nieagresji, ktary przekaza mi
paski Minister Spraw Zagranicznych1 pan Mootow, i uwaam
za skrajnie nieodzowne, aby jak najprdzej wyjani zwizane
z tym problemy.
Jestem przekonany, e dodatkowy protoka, jakiego
pragnie rzd radziecki, moe by wypracowany w moliwie
kratkim czasie, Jeeli odpowiedzialny dziaacz pastwowy
Niemiec bdzie mo'g osobis'cie przyby do Moskwy na rozmowy.
W przeciwnym wypadku rzd Rzeszy nie wyobraa, jak
dodatkowy protoka moe by wypracowany i uzgodniony w
kro'tkim czasie.
Napicie midzy Niemcami i Polsk stao si nie do
zniesienia. Postpowanie Polski wobec wielkiego mocarstwa jest
takie, e kryzys moe wybuchn w kadym dniu. W obliczu
takiego prawdopodobiestwa Niemcy w kadym wypadku
zamierzaj broni interesaw pastwa wszystkimi rodkami,
jakie maj do-dyspozycji.
Moim zdaniem jest podane, z przyczyny zamiaraw obu
krajaw, aby nie tracc czasu wkroczy na now faz wzajem
nych stosunkaw. Dlatego jeszcze raz proponuj, aby przyj
mojego Ministra Spraw Zagranicznych we wtorek, 22 sierpnia,
najpdz'niej, 23 sierpnia. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy
ma cakowite penomocnictwa w zakresie sporzdzenia i
podpisania zarawno paktu o nieagresji, jak i protokou. Zwa
ywszy sytuacj midzynarodow, Minister Spraw Zagranicz
nych Rzeszy nie moe pozosta w Moskwie duej ni jeden lub
dwa dni. Bd rad, gdy otrzymam prdko Pask odpowied.
Adolf Hitler".
Prosz przekaza panu Mootowowi powyszy telegram Fiihrera Stalinowi
na pimie na arkuszu papieru bez tytuu.
Ribbentrop
1 W odszyfrowanym w Moskwie posaniu do Stalina zrobiono
rcznie zmian w teks'cie: „Paski Minister Spraw Zagranicznych"
zastpiono stawami „Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Ludowy Komisarz Spraw, Zagranicznych". -- Uw. red. nietn. wyd.
49
25. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 21 sierpnia 1939 - 10 godz. 15 min. Otrzymany w
Moskwie 21 sierpnia 1939 - 14 godz. 30 min.
Moskwa
Telegram nr. 191 z 20 sierpnia
Panu ambasadorowi
Prosz, niech Pan uczyni wszystko, co moe, aby podra zostaa
zrealizowana. Termin, jak w telegramie.
Ribbentrop
26. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min.
Poza kolej
Berlin
Tajne
Pilne
Telegram nr. 197 z 21 sierpnia, na Paskie telegramy nr. 189 z
20 sierpnia i nr. 191 z 21 sierpnia.
Podkrelajc usilnie niezwyk wag i wyjtkow potrzeb pos'piechu, o
godzinie 15 wrczyem panu Mootowowi posanie Fuhrera do Stalina i
tumaczenie. Morotow przeczyta dokument, ktary wyraz'nie wywar! na nim
gbokie wraenie. Owiadczy on, e przekae posanie i, gdy tylko zostanie
podjta decyzja, bezzwocznie mnie powiadomi.
Usifowafem wszelkimi sposobami, jakie miafem do dyspozy-cji,da jasno
do zrozumienia panu Mototowowi, e bezzwoczna wizyta Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy jest nieodzowna w interesie obu krajaw. Zakoczyem
prob, abym, niezalenie od okolicznos'ci, odpowied otrzyma dzisiaj.
50
Dopiero co dowiedziaem sig, e Morotow ponownie chce mnie widzie o
godzinie 17.
Schulenburg
27. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939
Poza kolej
Berlin
Pilne
Tajne
Telegram nr. 199 z 21 sierpnia
Uzupenienie do telegramu nr. 197 z 21 marca
O godzinie 17 Mootow wrczy mi odpowied Stalina na posanie
Fiihrera, wyraon w formie bardzo pojednawczej. Stalin komunikuje, e rzd
radziecki zgadza si na przyjazd Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do
Moskwy w dniu 23 sierpnia.
Mootow owiadczy, e rzd radziecki pragnie, aby najpaniej jutro
rano w Moskwie zosta opublikowany kratki rzeczowy komunikat o przewidywanym
zawarciu paktu o nieagresji i „oczekiwanym"1 przybyciu
Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, Mootow prosi o wyraenie przed panoc
zgody Niemiec na to. Radz, by si zgodzie, gdy rzd radziecki ju
zarezerwowa pubfikacj.
Dosowny tekst listu Stalina bezzwocznie przekazuje si drog
telegraficzn.
Schulenburg
1 Tak (cudzysaw) w tekcie. - Uw. aut.
51
28. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 19 godz. 30 min.
Poza kolej,
Berlin
Pilne
Tajne
Telegram nr. 200 z 21 sierpnia
Uzupenienie do mojego telegramu nr. 199 z 21 sierpnia
Dosowny tekst odpowiedzi Stalina:
„21 sierpnia 1939 r.
Do kanclerza^Pastwa Niemieckiego pana A. Hitlera
Dzikuj Panu za list.
Spodziewam si, e niemiecko-radziecki pakt o nieagresji stanie si
decydujcym punktem zwrotnym w poprawie stosun-ko'w politycznych midzy
naszymi krajami.
Narody naszych krajaw potrzebuj pokojowych stosunkaw ze sob. Zgoda
rzdu niemieckiego na zawarcie paktu o nieagresji zakada podstawy do
likwidacji napicia politycznego i do ustanowienia pokoju i wspapracy
midzy naszymi krajami.
Rzd radziecki upowani mnie do poinformowania Pana, e zgadza si na
przybycie do Moskwy pana Ribbentropa 23 sierpnia. J. Stalin".
Schulenburg
29. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Berlin, 2 sierpnia 1939 r. Sekretarz stanu nr. 644
Po tym, gdy Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wczoraj po'nym
wieczorem kratko telefonicznie z Berghofu poinformo-
52
wa ambasadora japoskiego o najnowszym zwrocie w stosunkach midzy
Berlinem i Moskw, okoo panocy przyjem pana Oszim na rozmow, ktara
trwaa blisko godzin. Ambasador japoski, jak zawsze, trzyma si dobrze.
Jednoczes'nie dostrzegem u niego pewne zaniepokojenie, kto're wzroso w
trakcie rozmowy.
Pocztkowo zrelacjonowaem Oszimie naturalny bieg wydarze, kto'ry
doprowadzi nas do dzisiejszego zawarcia paktu o nieagresji. Po tym, gdy
Oszima wyrazi! swe zaniepokojenie, ostatecznie doszlis'my do porozumienia w
sprawie tego, jak Oszima moe przekona swaj rzd o koniecznoci i korzys'ci
biecych wydarze.
Jak si spodziewano, Oszima poruszy nastpne dwa momenty:
Jeeli Rosja uwolni si od kopotaw w Europie, to umocni
swaj front w Azji Wschodniej i oywi wojn chisk.
Prawnicy w Tokio - a ich tam jest wielu - przedyskutuj
zgodno naszego dzisiejszego postpowania ze znanymi
poprzednimi rozmowami niemiecko-japoriskimi.
Oszima doda, e nie ma adnego poytku z protestaw przeciwko faktom
dokonanym. Jednake, spodziewa si on w Japonii pewnego szoku i chciaby go
zagodzi, nadajc dzi' w nocy doniesienie telegraficzne.
Moje argumenty dotyczyy w przyblieniu rzeczy nastpujcej:
Nie czynimy nic takiego, co mogoby postawie pod
znakiem zapytania nasze przyjacielskie stosunki z Japoni.
Odwrotnie, nadal ich przestrzegamy i cenimy dziaaczy, takich
jak Oszima, kto'rzy dziaali i bd dziaa najbardziej energicz
ne w tym kierunku.
Niniejsze wydarzenia nie byy zaskoczeniem w takim
stopniu, gdy Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy kilka
miesicy temu poinformowa ambasadora japoskiego, e
normalizacja stosunkaw niemiecko-rosyjskich warta jest tego,
aby o ni zabiega.
Takie porozumienie zmusza nas do poczynienia krokaw
na drodze do unormowania stosunkaw japosko-rosyjskich i do
zapewnienia stabilnoci takiej sytuacji w cigu dosy dugiego
czasu. Jest oczywiste to, e Japonia w danej chwili nie dy do
konfliktu japosko-rosyjskiego. Odniosem nawet wraenie, e
strona rosyjska z aprobat powita porozumienie midzy Moskw
i Tokio.
Od czasu powstania Paktu Antykominternowskiego (o
ktarym wspomina Oszima) front naszych przeciwnikaw zosta
osabiony zarawno przez Japoni, jak i Niemcy. Jest jasne, e
Anglia staa si dla Japonii wrogiem nr 1, a Niemcom zagraa
nie tyle polityka rosyjska, ile brytyjska. Porozumieniem,
osignitym z Moskw, zainteresowane s obydwie strony.
53
Skoro ju Oszima przypomina o niektarych poprzednich
rozmowach niemiecko-japoriskich, powinnimy wskaza na to,
e z niekoczc si cierpliwoci pogbialimy stosunki
niemiecko-japoriskie. W cigu par roku czekalimy, e usyszy
my od Japonii chocia jaki' oddwik. Jednake rzd japoski
zwleka, a zasug Oszimy jest to, e szczerze przyzna to i
przypomnia o koniecznoci popiechu.
Nasze rozmowy gospodarcze i polityczne z Moskw,trway
od pewnego czasu. Ale rokowania w sprawie paktu o nieagresji
s zupenie nowe. Moliwo ich zaistniaa dopiero dwa-trzy dni
temu. Pycha polska moe nas wcign do wojny ju w cigu
tygodnia. Bezwarunkowo, tylko taki brak czasu zmusi nas do
zdecydowanego dziaania.
Ambasador Japonii zanotowa te uwagi i na zakoczenie zapewni mnie, e
ma niezmienne pragnienie, aby nadal pracowa na poytek przyjani
niemiecko-japoriskiej. Ponadto spodziewa si on, e dzi jeszcze bdzie
mo'g si zobaczy na kratko z Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, jeeli
ten ostatni bdzie przejeda przez Berlin, po to, aby jego doniesienie w
Tokio miaoby wiksz wag. Jeeli bdzie trzeba, Oszima przyjedzie na
lotnisko.
Weizsecker
O STOSUNKACH RADZIECKO-NIEMIECKICH
22 sierpnia 1939 r.
(TASS) Po zawarciu radziecko-niemieckiego porozumienia zaistniaa
kwestia poprawy stosunkaw politycznych. Wymiana pogldaw w tej kwestii
midzy rzdami Niemiec i ZSRR ustalifa, e obydwie strony pragn odprenia
w stosunkach politycznych midzy nimi, usunicia groby wojny i zawarcia
paktu o nieagresji. W zwizku z tym oczekiwany jest w najbliszym czasie
przyjazd niemieckiego ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do
Moskwy w celu przeprowadzenia odpowiednich rozmaw.
54
30. PENOMOCNICTWA DLA MINISTRA SPRAW
ZAGRANICZNYCH RZESZY W SPRAWIE ZAWARCIA UKADU ZE ZWIZKIEM RADZIECKIM
Penomocnictwa
Udzielam Ministrowi Spraw Zagranicznych Rzeszy panu Joachimowi von
Ribbentropowi wszystkich penomocnictw na rozmowy w imieniu Pastwa
Niemieckiego z penomocnymi przedstawicielami Zwizku Socjalistycznych
Republik Radzieckich w sprawie zawarcia paktu o nieagresji, a take o
wszystkich zblionych kwestiach, jeeli zaistnieje moliwo podpisania
zarawno paktu o nieagresji, jak te innych porozumie, stanowicych wynik
tych rozmaw w tym celu, aby ten pakt i te porozumienia weszfy w ycie
bezzwocznie po ich podpisaniu.
Obersalzberg, 22 sierpnia 1939 r. Adolf Hitler
Ribbentrop
31. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO MINISTERSTWA SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 sierpnia 1939 - 20 godz. 05 min.
Poza kolej
Berlin
Telegram nr. 204 z 23 sierpnia
Pilne
Prosz bezzwocznie powiadomi Fuhrera, e dopiero co zakoczyo si
pierwsze trzygodzinne spotkanie ze Stalinem i Mootowem. Podczas rozmowy,
ktara toczya si pozytywnie w naszym duchu, wypyno ponadto na wierzch,
e ostatni przeszkod na drodze do ostatecznego rozwizania jest danie
Rosjan, abys'my porty Libawa (Liepaja) i Windawa (Wentspils) uznali jako
nalece do ich sfery wpywaw. Bd wdziczny za potwierdzenie do godziny 20
czasu niemieckiego zgody Fuhrera. Omawia si podpisanie tajnego protokou w
sprawie wzajemnego rozgraniczenia sfer wpywaw w caej stref) wschodniej, na
kto're wyraziem moj zasadnicz zgod.
Ribbentrop
55
32. KANCELARIA MINISTRA - DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY
Telefonogram
Berlin, 23 sierpnia 1939 r. Otrzymany w Moskwie 23 sierpnia 1939 - 23
godz. 00 min.
Nr. 205
Na Paski telegram nr. 204
Odpowied: tak, zgadza si.
Kordt
ZAWARCIE
RADZIECKO-NIEMIECKIEGO UKADU O NIEAGRESJI
24 sierpnia 1939 r.
23 sierpnia o godzinie 3 min. 30 odbya si pierwsza rozmowa
Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw
Zagranicznych ZSRR tow. Mototowa z ministrem spraw zagranicznych Niemiec p.
von Ribbentropem w kwestii zawarcia paktu o nieagresji. Rozmowa toczya si
w obecnoci tow. Stalina i ambasadora niemieckiego p. Schulenburga i trwaa
okoo 3 godzin. Po przerwie, o godzinie 10 wieczorem rozmowa zostaa
wznowiona i zakoczya si podpisaniem ukadu o nieagresji, ktarego tekst
podaje si, niej.
UKAD O NIEAGRESJI
MIDZY NIEMCAMI I
ZWIZKIEM RADZIECKIM
24 sierpnia 1939 r.
Rzd ZSRR i
Rzd Niemiec
kierujc si, pragnieniem umocnienia sprawy pokoju midzy ZSRR i
Niemcami i uwzglgdniajac ustalenia ukadu o neutralnoci, zawartego midzy
ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926 roku,
osigny nastpujce porozumienie:
56
Fotokopia telegramu Ribbentropa do Berlina, nadanego z Moskwy
23sierpnia 1939r, (patrz.-dokumentnr. 31)
,.
Artyku I
Obydwie Ukadajce si. Strony zobowizuj si do powstrzymania si od
wszelkiej przemocy, od wszelkiego agresywnego dziaania i wszelkiej napas'ci
wzgldem siebie, zarawno osobno, jak i wspalnie z innymi mocarstwami.
Artykutll
W razie, gdy jedna z Ukadajcych si Stron stanie si obiektem dziaa
wojennych ze strony trzeciego mocarstwa, druga Umawiajca si Strona nie
bdzie popieraa w adnej postaci to mocarstwo.
Artyku III
Rzdy obu Ukadajcych si Stron pozostan w przyszoci w kontakcie ze
sob w celu konsultacji, aby informowa si wzajemnie o kwestiach,
dotyczcych ich wspalnych interesaw.
Artyku IV
adna z Ukadajcych si Stron nie bdzie uczestniczya w jakimkolwiek
ugrupowaniu mocarstw, ktare bezporednio lub porednio jest wymierzone
przeciwko drugiej stronie.
Artyku V
W razie zaistnienia sporaw lub konfliktaw midzy Ukadajcymi si
Stronami w kwestiach tego lub innego rodzaju, obydwie strony bd.
rozstrzygafy te spory i konflikty wycznie drog pokojow w trybie
przyjacielskiej wymiany pogldaw lub, w niezbdnych wypadkach, w drodze
tworzenia komisji w sprawie uregulowania konfliktu.
Artyku VI
Niniejszy ukad zawiera si na okres dziesiciu lat z tym, e jeeli
jedna z Ukadajcych si Stron nie wypowie na rok przed upywem terminu,
okres dziaania ukadu bdzie uwaany za przeduony automatycznie na
nastpne pi lat.
Artyku VII
Niniejszy ukad podlega ratyfikacji w moliwie najkratszym czasie.
Wymiana dokumentaw ratyfikacyjnych powinna nastpi w Berlinie. Ukad staje
si prawomocny od chwili jego podpisania.
58
Sporzdzono w dwach oryginaach w jzykach niemieckim rosyjskim w
Moskwie, 23 sierpnia 1939 roku.
Z upowanienia W imieniu Rzdu
Rzdu ZSRR Niemiec
W. Mootow J. Ribbentrop
33. TAJNY DODATKOWY PROTOKa
Z okazji podpisania Paktu o Nieagresji midzy Niemcami i Zwizkiem
Socjalistycznych Republik Radzieckich podpisani niej przedstawiciele Stron
przedyskutowali w cile poufnych rozmowach kwesti rozgraniczenia ich sfer
wpywaw w Europie Wschodniej. Te rozmowy doprowadziy do nastpujcego
porozumienia:
W razie przeobrae terytorialnych i politycznych w
okrgach, nalecych do pastw batyckich (Finlandii, Estonii,
otwy, Litwy), panocna granica Litwy bdzie lini dzielc
sfery wpywaw Niemiec i ZSRR. W zwizku z tym obydwie
Strony uznay zainteresowanie Litwy rejonem Wilna.
W razie przeobrae terytorialnych i politycznych w
okrgach, nalecych do Pastwa Polskiego, sfery wpywaw
Niemiec i ZSRR zostan rozgraniczone w przyblieniu wzdu
linii rzek Narew, Wisa i San.
Kwestia tego, czy podane jest w interesie obu Stron zachowanie
niepodlegoci Pastwa Polskiego, oraz kwestia granic takiego pastwa
zostanie ostatecznie rozwizana jedynie przez bieg przyszych wydarze
politycznych.
W kadym wypadku obydwa Rzdy rozwi spraw w drodze przyjacielskiej
zgody.
Co dotyczy Europy Poudniowo-Wschodniej Strona
Radziecka wskazaa na swe zainteresowanie Besarabi. Strona
Niemiecka os'wiadczya jasno, e cakowicie nie jest zaintere
sowana pod wzgldem politycznym tymi terytoriami.
Dany protoka obydwie Strony uznaj za s'cis'le tajny.
Moskwa, 23 sierpnia 1939 r.
W imieniu Rzdu Penomocny
Niemiec przedstawiciel
J. Ribbentrop Rzdu ZSRR
W. Mootow
59
RADZIECKO-NIEMIECKI UKAD O NIEAGRESJI1
24 sierpnia 1939 r.
Ukad o nieagresji, zawarty midzy Zwizkiem Radzieckim i Niemcami,
ktarego tekst publikujemy dzi\ jest dokumentem niezwykej wagi,
odzwierciedlajcym pokojow polityk Zwizku Radzieckiego.
Tre kadego osobnego punktu ukadu, jak i w ogale caego ukadu,
wyraa denie do uniknicia konfliktu, umacniania stosunkaw pokojowych i
gospodarczych midzy obu pastwami. Nie ma adnej wtpliwoci, e zawarty
ukad o nieagresji usuwa napicia, jakie istniay w stosunkach midzy ZSRR i
Niemcami.
Jednake znaczenie zawartego ukadu wykracza poza ramy uregulowania
stosunkaw midzy ukadajcymi si krajami.. Zosta on zawarty w chwili, gdy
sytuacja midzynarodowa staa si niezwykle ostr i napit. Akt pokojowy,
jakim jest ukad o nieagresji midzy ZSRR i Niemcami, niewtpliwie przyczyni
si do zagodzenia napicia w sytuacji midzynarodowej, nie-wtpliwie
doprowadzi do odprenia.
Zawarcia ukadu midzy ZSRR i Niemcami, bez wtpienia, jest faktem o
niezwykle doniosym znaczeniu midzynarodowym, ukad stanowi bowiem
instrument pokoju, powoany nie tylko do umacniania dobrossiedzkich i
pokojowych stosunkaw midzy ZSRR i Niemcami, ale rawnie suy sprawie
powszechnego umacniania pokoju.
Kadzie si kres wrogoci midzy Niemcami ir ZSRR. Ranice w ideologii
i w systemie politycznym nie powinny stanowi przeszkody w ustanowieniu
dobrossiedzkich stosunkaw midzy obu krajami. Przyja narodaw ZSRR i
Niemcami, zepchnita przez wrogaw Niemiec i ZSRR do lepego zauka, odtd
powinna uzyska niezbdne warunki do swego rozwoju i rozkwitu.
1 Przytacza si| ze skratami. -- Uw. aut.
60
34. ZAPIS ROZMOWY MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY ZE STALINEM I
MOOTOWEM
Tajemnica pastwowa
Kancelaria Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, 24 sierpnia 1939 r.
Zapis rozmowy, ktara odbya si w nocy z 23 na 24 sierpnia midzy
Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, z jednej strony, i panami Stalinem i
Przewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych Morotowem, ze strony drugiej.
Omawiano nastpujce problemy:
1. Japonia
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy owiadczy, e przyja
niemiecko-japonska w adnym sensie nie jest wymierzona przeciwko Zwizkowi
Radzieckiemu. Co wicej, jestes'my w stanie - majc dobre stosunki z Japoni
- wnie rzeczywisty wkad w spraw uregulowania stosunkaw midzy Zwizkiem
Radzieckim i Japoni. Jeeli pan Stalin i Rzd Radziecki pragn tego, to
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy gotowy jest dziaa w tym kierunku. W
odpowiedni sposab wykorzysta swo'j wpyw na rzd japoski i bdzie
informowa o biegu wydarze przedstawicieli radzieckich w Berlinie.
Pan Stalin odpowiedzia, e Rzd Radziecki rzeczywicie pragnie poprawy
swych;stosunkaw z Japoni, ale te istnieje granica jego cierpliwoci
wzgldem prowokacji japoskich. Jeeli Japonia chce wojny, to moe j mie.
Zwizek Radziecki nie boi si jej (wojny) i gotowy jest do niej. Jeeli
Japonia chce pokoju - to o wiele lepiej! Pan Stalin uwaa za poyteczn
pomoc Niemiec w zakresie poprawy stosunkaw radziecko-ja-poriskich, ale nie
chce, aby Japoczycy odnieli wraenie, e inicjatywa tego wypywa od
Zwizku Radzieckiego.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodzi si z tym i podkreli, e
jego pomoc bdzie jedynie kontynuowaniem rozmaw, jakie on ju prowadzi od
miesicy z ambasadorem japoskim w Berlinie w zakresie poprawy stosunkaw
radziec-ko-japoskich. Wic, ze strony niemieckiej nie bdzie adnej nowej
inicjatywy w tej kwestii.
62
2. Wochy
Pan Stalin zapyta Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy o cele, jakie
maj Wochy. Czy Wochy nie maj de wykraczajcych poza ramy aneksji
Albanii, ewentualnie - do greckiego terytorium? Maa, garzysta, sabo
zaludniona Albania, jego zdaniem, nie stanowi dla Woch przedmiotu
szczegalnego zainteresowania.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy odpowiedzia, e Albania jest wana
dla Woch ze wzgldo'w strategicznych. Pracz tego, Mussolini - to mocny
czowiek, ktarego nie da si zastraszy. Zademonstrowa on to podczas
konfliktu abisyskie-go, gdy Wochy obroniy swe cele wasn si przeciwko
wrogiej koalicji. Nawet Niemcy w tym momencie nie byy w stanie udzieli
Wochom wydatniejszej pomocy.
Mussolini z uznaniem powita przywro'cenie przyjacielskich stosunkaw
midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim. Wyrazi swoje zadowolenie z powodu
Paktu o nieagresji.
3. Turcja
Pan Stalin zapyta Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, co Niemcy myl
o Turcji.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedzia w tej sprawie, co
nastpuje: kilka miesicy temu owiadczy on rzdowi tureckiemu, e Niemcy
chc z Turcj mie przyjacielskie stosunki. Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy ze swej strony uczyni wszystko, aby osign ten cel. W odpowiedzi
na to Turcja, jako jeden z pierwszych krajaw, wstpia do wymierzonego
przeciwko Niemcom frontu otoczenia i nawet nie uznaa za potrzebne
powiadomi o tym Rzd Rzeszy.
Pan Stalin i Mototow zauwayli w lad za tym, e Zwizek Radziecki mia
analogiczne dowiadczenia z przyczyny wahajcej si polityki Turkaw.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedzia nastpnie, e Anglia
wydatkowaa pi milionaw funtaw szterlingaw na prowadzenie w Turcji
propagandy antyniemieckiej.
Pan Stalin powiedzia, e wedug informacji, jak posiada, sumy, ktare
wydatkowaa Anglia na przekupienie tureckich dziaaczy politycznych,
znacznie przekraczaj pi milionaw funtaw.
4. Anglia
Pan Stalin i Mootow nieprzyjaznie skomentowali sposab postpowania
brytyjskiej misji wojskowej w Moskwie, ktara w rzeczywistoci nie wyrazia
rzdowi radzieckiemu, czego ona chce naprawd.
63
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy nawizujc do tego owiadczy, e
Anglia zawsze prabowaa i prabuje dotychczas podway rozwaj dobrych
stosunkaw midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim. Anglia jest saba i chce,
aby inni popierali jej pyszakowate rozszczenia do panowania nad s'wiatem.
Pan Stalin ywo si zgodzi z tym i powiedzia co nastpuje: armia
brytyjska jest saba; flota brytyjska nie zasuguje.ju na swoj poprzedni
reputacj. Angielska flota powietrzna, mona by przekonanym, rozbudowuje
si, ale (Anglii) brakuje pilotaw. Jeeli, mimo to wszystko, Anglia panuje
jeszcze na wiecie, dzieje si tak dlatego, e ten stan rzeczy istnieje
tylko dziki gupocie innych krajaw, kto're zawsze pozwalay siebie
oszukiwa. Na przykad, mieszne jest, e zaledwie kilkuset Brytyjczykaw
rzdzi Indiami.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodzi si z tym i poufnie
os'wiadczy panu Stalinowi, e ostatnio Anglia ponownie badaa grunt, z
poczuciem winy wspominajc 1914 tok. By to typowy angielski gupi manewr.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zaproponowa Fuhrerowi, by zakomunikowa
Anglikom, e w razie konfliktu niemiecko-polskiego odwetem na kady wrogi
akt Wielkiej Brytanii bdzie bombardowanie Londynu.
Pan Stalin zauway, e badaniem gruntu, zapewne, by list Chamberlaina
do Fiihrera, ktary ambasador Wielkiej Brytanii w Niemczech Henderson
przekaza 23 sierpnia w Obersalzbergu. Stalin nastpnie wyrazi ppgld, e
Anglia, nie zwaajc na sabo, bdzie prowadzia wojn zrcznie i
uporczywie.
5. Francja
Pan Stalin wyrazi pogld, e Francja, jednake, ma armi, zasugujc
na uwag.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wskaza ze swej strony panu
Stalinowi i Mootowowi na liczebn niepenowartocio-wo armii francuskiej.
Podczas gdy Niemcy w corocznych poborach zwikszaj swe sify zbrojne o
300.000 onierzy, to Francja co roku moe powoywa tylko po 150.000
rekrutaw. „Wa Zachodni"1 jest piciokrotnie silniejszy od
„linii Maginota"2. Jeeli Francja sprabuje wojowa z
Niemcami, to ona definitywnie zostanie zwyciona.
6. Pakt antykominternowski
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedzia, e Pakt
antykominternowski w ogale by wymierzony nie przeciwko Zwizkowi
Radzieckiemu, a przeciwko demokracjom zachodnim. Wiedzia on i mag domyle
si z tonu prasy rosyjskiej, e Rzd Radziecki uwiadamia to w zupenos'ci.
64
Pan Stalin doda, e Pakt antykominternowski przestraszy gownie
londyskie City i drobnych kupczykaw angielskich.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodzi si i artobliwie zauway,
e pan Stalin, naturalnie, jest mniej przeraony Paktem antykominternowskim
ni londyskie City i drobni kupczykowie angielscy. A to, cornys'l o tym
Niemcy, ilustruje krcy ju od kilku miesicy wrad znanych ze swego
dowcipu berlinczykaw art, a mianowicie: „Stalin przyczy si jeszcze
do Paktu antykominternowskiego".
7. Stosunek narodu niemieckiego do niemiecko-rosyjskiego Paktu o
nieagresji
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy owiadczy, e, jak mag on
skonstatowa, wszystkie warstwy narodu niemieckiego, szczegalnie zwyczajni
ludzie, bardzo ciepo powitali nawizanie porozumienia ze Zwizkiem
Radzieckim. Narad instynktownie wyczuwa, e istniejce w sposab naturalny
interesy Niemiec i Zwizku Radzieckiego nigdzie nie cieray si i e
rozwojowi dobrych stosunkaw poprzednio przeszkadzay tylko zagraniczne
intrygi, szczegalnie ze strony Anglii.
Pan Stalin odpowiedzia, e wierzy temu z ca gotowoci. Niemcy
pragn pokoju i dlatego witaj przyjacielskie stosunki midzy pastwem
niemieckim i Zwizkiem Radzieckim.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy przerwa mu w tym miejscu i
powiedzia, e narad niemiecki bezwarunkowo pragnie pokoju, ale, z drugiej
strony, oburzenie Polsk jest tak silne, e wszyscy co do jednego gotowi s
walczy. Narad niemiecki nie bdzie duej tolerowa prowokacji polskich.
8. Toasty
Podczas rozmowy pan Stalin niespodziewanie wznias toast za Fuhrera:
„Wiem, jak mocno naro'd niemiecki kocha swego Wodza i dlatego chc
wypi za jego zdrowie".
Pan Mootow wypi za zdrowie Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i
Ambasadora, hrabiego von Schulenburga.
Pan Mootow wznias kielich za Stalina, odnotowujc, e wanie Stalin
swoim przemawieniem w marcu tego roku3, ktare w Niemczech
zrozumiano prawidowo, zmieni cakowicie stosunki polityczne.
Panowie Mototow i Stalin powto'rnie wypili za Pakt o nieagresji, za
now er w stosunkach niemiecko-rosyjskich i za naro'd niemiecki.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy z kolei wznias toast za pana
Stalina, za rzd radziecki i za pomylny rozwaj stosunko'w midzy Niemcami i
Zwizkiem Radzieckim.
65
9. Na poegnanie pan Stalin powiedzia Ministrowi Spraw Zagranicznych
Rzeszy nastpujce sowa:
Rzd radziecki odnosi si bardzo powanie do nowego Paktu. Moe on da
swe sowo honoru, e Zwizek Radziecki nie zdradzi swego partnera.
Hencke Moskwa, 24 sierpnia 1939 r.
1 „Wat Zachodni", albo „Linia Zygfryda" -- linia
niemieckich umocnie od
Luksemburga do granicy szwajcarskiej, zbudowana na wypadek napaci
Francji
na Niemcy. Do wrzes'nia 1939 roku budowa tej linii nie byfa wcale
zakoczona.
Wiksza cz linii istniafa jedynie na papierze. -- Uw. aut.
2 „Linia Maginota" - francuska ufortyfikowana linia na
granicy francu-
sko-niemieckiej, zbudowana na wypadek ataku Niemiec na Francj. - Uw.
aut.
3 Patrz fragmenty przemawienia J. Stalina na XVIII Zjedzie
'WKPfb) na
pocztku ksiki. -- Uw. aut.
35. LIST HITLERA DO MUSSOLINIEGO, 25 sierpnia 1939 r.
Duce!
Od pewnego czasu Niemcy i Rosja wymieniay pogldy w sprawie nowego
podejcia obu stron do ich stosunkaw politycznych.
Potrzeb osignicia jakiego' wyniku w tej kwestii dyktoway
nastpujce przyczyny:
Ogalna sytuacja w polityce midzynarodowej, dotyczca
obydwu mocarstw Osi.
Potrzeba osignicia wyranego os'wiadczenia w sprawie
stanowiska gabinetu japoskiego. Japonia zgodziaby si,
zapewne, na sojusz przeciwko Rosji, ktary, moim zdaniem, w
istniejcych okolicznociach mo'gby dla Niemiec, jak te dla
Woch, mie znaczenie tylko drugorzdne. Jednake ona
(Japonia) nie wemie na siebie podobnie okrelonych zobowi
za przeciwko Anglii; to za z punktu widzenia nie tylko
Niemiec, ale rawnie Woch, ma znaczenie decydujce. Podjte
kilka miesicy temu usiowania wojskowych w sprawie zmusze
nia rzdu japoskiego do zajcia w najkratszym czasie takiego
samego wyraz'nego stanowiska wobec Anglii dotychczas nie
zostay zrealizowane w praktyce.
66
3. Stosunki Niemiec i Polski, przy tym nie z winy Rzeszy Niemieckiej, a
w wyniku dziaalnoci Anglii, od wiosny stay si jeszcze bardziej
niezadowalajce, a w ostatnich kilku tygodniach sytuacja staa si jeszcze
bardziej nie do zniesienia. Wiadomoci o przeladowaniach Niemco'w na
terenach przygranicznych nie wymys'lia prasa, stanowi to zaledwie czstk
straszliwej prawdy. Dawica Gdask polityka celna Polski w cigu kilku
ostatnich tygodni doprowadzia do cakowitej stagnacji caego ycia
gospodarczego Gdaska i zrujnuje miasto, jeeli potrwa w cigu chociaby
kro'tkiego czasu.
Przyczyny te zmusiy mnie do pos'pieszenia z zakoczeniem rozmaw
niemiecko-rosyjskich. Nie informowaem Pana szczego'-owo, Duce, gdy nie
miaem pojcia, jak dugo potrwaj rozmowy i czy s jakie gwarancje ich
sukcesu.
Zaistniaa po usuniciu Litwinowa gotowo Kremla do zmiany orientacji
w swych stosunkach z Niemcami pogbia si w cigu kilku tygodni i
umoliwia mi, po pomylnych przygotowaniach, wysanie mojego ministra spraw
zagranicznych do Moskwy w celu zawarcia ukadu, stanowicego^ najbardziej
obszerny sporad istniejcych pakt o nieagresji, ktarego tekst zostanie
opublikowany. Pakt nie jest ograniczony warunkami i zawiera zobowizanie w
zakresie konsultowania si we wszystkich kwestiach, dotyczcych interesaw
Rosji i Niemiec. Mog powiedzie Panu, Duce, e dziki tym ukadom
gwarantuje si przychylny stosunek Rosji na wypadek jakiegokolwiek konfliktu
i to, e wicej ju nie istnieje ewentualno udziau Rumunii w takim
konflikcie!
Nawet Turcja w tych warunkach moe tylko zrozumie potrzeb rewizji
swego poprzedniego stanowiska. Ale powtarzam jeszcze raz, e Rumunia ju nie
znajduje si w sytuacji, gdy mogaby wzi udzia w wystpieniu przeciwko
Osi. Jestem przekonany, e mog zakomunikowa Panu, Duce, i dziki rozmowom
z Rosj Radzieck w stosunkach midzynarodowych zaistniaa zupenie nowa
sytuacja, ktara powinna da Osi najwiksz z ewentualnych wygranych.
Jeeli chodzi o sytuacj na granicy niemiecko-polskiej, to mog jedynie
zakomunikowa Waszej Ekscelencji, e od tygodni jestemy w stanie gotowoci,
gdy w wyniku polskiej mobilizacji, naturalnie, nasiliy si rawnie
przygotowania niemieckie i w razie niemoliwych do zniesienia akcji polskich
podejm bezzwoczne dziaania. Twierdzenia rzdu polskiego, e nie jest
odpowiedzialny za takie nieludzkie postpki, jak liczne incydenty graniczne
(tylko ubiegej nocy zanotowano dwadziecia jeden narusze granicy ze strony
Polakaw), ostrzeliwanie samolotaw niemieckich, ktarym wydano ju rozkaz
przelotu do Prus Wschodnich nad morzem dla uniknicia incydentaw, dowodzi
jedynie, e rzd polski ju nie jest w stanie kontrolowa swych
niesubordynowanych onierzy. Od
67
dnia wczorajszego Gdask jest zablokowany przez wojska polskie -
sytuacja jest nie do zniesienia. W tych warunkach nikt nie jest w stanie
powiedzie, co moe zdarzy si w nastpnej godzinie. Mog jedynie zapewni
Pana, Duce, e s granice, poza ktare nie mog wykroczy w adnych
okolicznociach.
Na zakoczenie mog zapewni" Pana, Duce, e w analogicznej sytuacji
Wochy mogyby liczy na moje zrozumienie i e moe Pan by pewny mojej
niezmiennej przychylnoci do Pana.
Adolf Hitler
36. LIST MUSSOLINIEGO DO HITLERA, 25 sierpnia 1939 r.
Fiihrerze!
Odpowiadama na Paski list, ktary dopiero co dorczy mi ambasador von
Mackensen.
Co dotyczy porozumienia z Rosj, to akceptuj je w caej
rozcigoci. Jego Ekscelencja marszaek Garing opowie Panu,
e w rozmowie, jak miaem z nim w kwietniu1, owiadczyem,
i zblienie midzy Niemcami i Rosj nieodzowne jest dfa
zapobieenia okrenia ich przez demokracje.
Uwaam za podane, aby podj prab uniknicia
zerwania lub pogorszenia si stosunkaw z Japoni, gdy
skutkiem tego bdzie powrat Japonii na pozycje, zblione do
pozycji mocarstw demokratycznych. Zwaywszy to, posaem do
Tokio telegram i, wydaje si, e po pewnym szoku w opinii
publicznej, teraz tam zapanowaa lepsza atmosfera psycholo
giczna.
Ukad moskiewski blokuje Rumuni i moe zmieni
stanowisko Turcji, ktara od Anglii wzia poyczk, ale jeszcze
nie podpisaa ukadu o sojuszu. Nowe stanowisko Turcji burzy
wszystkie strategiczne plany Francuzaw i Anglikaw we wschod
nim regionie Morza radziemnego.
Co dotyczy Polski, to w peni rozumiem stanowisko
Niemiec i ten fakt, e takie napite stosunki nie mog trwa
wiecznie.
Co dotyczy praktycznego stanowiska Woch w wypadku
starcia zbrojnego, maj punkt widzenia jest nastpujcy:
Jeeli Niemcy zaatakuj Polsk i uda si zlokalizowa konflikt, to
Wochy udziel Niemcom wszelkiej pomocy politycznej i gospodarczej, jaka
tylko bdzie potrzebna.
Jeeli Niemcy zaatakuj i sojusznicy Polski podejm atak odwetowy
przeciwko Niemcom, to chc zawczasu powiadomi
68
Pana, e bdzie lepiej, jeeli nie podejm inicjatywy w dziaaniach
wojennych z powodu obecnego stanu woskich przygotowa wojennych, co
wczeniej owiadczylimy Panu, Fiihrerze, i panu von Ribbentropowi.
Dlatego wic, nasza ingerencja moe rozpocz si bezzw
ocznie, tylko wtedy, jeeli Niemcy od razu dostarcz nam
sprztu wojskowego i surowcaw do odparcia ataku, jaki,
niewtpliwie, podejm przeciwko nam Francuzi i szczegalnie
Anglicy. /
Podczas naszego spotkania przewidywalimy wojn na okres po 1942 roku,
i do tego bd gotowy na ziemi, na morzu i w powietrzu, wedug planaw, ktdre
zostay uzgodnione.
Jestem rawnie zdania, e wycznie wojenne przygotowania, jakie ju
przeprowadzono, i inne, ktare zostan przeprowadzone w Europie i Afryce,
przyczyni si do zwizania znacznych sif francuskich i brytyjskich.
Uwaam za moj bezwarunkow, powinno, jako prawdziwego przyjaciela,
mawi Panu cakowit prawd i zawczasu informowa Pana o realnej sytuacji.
Jeeli tego nie bdziemy robili, bdzie ta miao przykre nastpstwa dla nas
wszystkich. To maj punkt widzenia, a poniewa niebawem powinienem zwoa
dziaaczy najwyszej rangi Kralestwa, wic prosz Pana ro'wnie poinformowa
mnie o Paskim (punkcie widzenia).
Mussolini
1 Spotkanie migdzy Mussolinim i GSringiem odbyto si w
Rzymie 15 i 16 kwietnia 1939 r. - t/w. red. niem. wyd.
O RATYFIKACJI RADZIECKO-
NIEMIECKIEGO UKADU O
NIEAGRESJI
1 wrzenia 1939 r.
Z wystpienia W. Mootowa na nadzwyczajnej czwartej sesji Rady
Najwyszej ZSRR pierwszej kadencji 31 sierpnia 1939 r.1
... Naszym obowizkiem jest to, aby myle o interesach narodu
radzieckiego, o interesach Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
(Dugotrwae oklaski). Tym bardziej, e jestemy
69
mocno przekonani, i interesy ZSRR s zgodne z ywotnymi interesami
narodaw innych krajaw. (Oklaski). To tylko jeden aspekt sprawy.
Powinna nastpi jeszcze jedna okoliczno, aby radziecko-nie-miecki
ukad o nieagresji zacz dziaa. Trzeba byo, aby w polityce zagranicznej
Niemiec nastpi zwrot w kierunku dobrossiedzkich stosunkaw ze Zwizkiem
Radzieckim. Zaistnienie tego drugiego warunku by moliwe wtedy, kiedy
zobaczylisYny wyranie pragnienie rzdu niemieckiego, by zmieni sw
polityk zagraniczn w kierunku poprawy stosunkaw z ZSRR -- znaleziona
zostaa podstawa do zawarcia radziecko-niemieckiego ukadu o nieagresji.
Wszyscy wiedz, e w cigu ostatnich szeciu lat, od dojcia narodowych
socjalistaw do wadzy, stosunki polityczne midzy Niemcami i ZSRR byy
napite. Wiadomo rawnie, e nie zwaajc na ranice wiatopogldaw i
systemaw politycznych, rzd radziecki stara si, utrzyma normalne stosunki
gospodarcze i polityczne z Niemcami. Teraz nie ma potrzeby powraca do
poszczegalnych momentaw tych stosunkaw w cigu ostatnich lat, bo i 'tak,
towarzysze deputowani, dobrze je znacie. Naley, jednake, przypomnie to
wyjanienie naszej polityki zagranicznej, dokonane kilku miesicy temu na
XVIII zjedzie partii... Tow. Stalin przestrzeg przed prowokatorami wojny,
pragncymi we wasnym interesie wcign nasz kraj do konfliktu z innymi
krajami.
Demaskujc wrzaw, jak wszczta prasa anglo-francuska i
panocnoamerykaska z powodu niemieckich „planaw" zagarnigcia Ukrainy
radzieckiej, tow. Stalin mawi wtedy:
„Wyglda na to, e ta podejrzana wrzawa miaa na celu wzniecenia
gniewu Zwizku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i
sprowokowanie konfliktu z Niemcami bez widocznych na to podstaw".
Jak widzicie, tow. Stalin trafia w sam cel, demaskujc-knowania
politykaw zachodnioeuropejskich, dcych do czoowego zderzenia Niemiec i
Zwizku Radzieckiego.
Przyzna trzeba, e rawnie w naszym kraju byli niektarzy
kratkowzroczni ludzie, ktarzy, zafascynowani prymitywne agitacj
antyfaszystowsk, zapomnieli o tej robocie prowokatorskiej naszych wrogaw.
Uwzgldniajc te okolicznoci, tow. Stalin jeszcze wtedy wysun kwesti,
moliwoci innych, niewrogich dobrossiedzkich stosunkaw midzy Niemcami i
ZSRR.
Teraz jest widoczne, e w Niemczech w ogol prawidowo zrozumiano te
owiadczenia tow. Stalina i wycignito z tego praktyczne wnioski. (miech).
Zawarcie radziecko-niemieckiego ukadu o nieagresji wiadczy o tym, e
sprawdzio si historyczne przewidywanie tow. Stalina. (Burzliwa owacja na
czesitow. Stalina).
70
Ju na wiosn tego roku rzd niemiecki zaproponowa wznowienie rozmaw w
sprawie handlu i kredytaw. Rozmowy zostay wkratce podjte. Dziki wzajemnym
ustpstwom udao si osign porozumienie. Jak wiadomo, to porozumienie
zostao podpisane 19 sierpnia.
Nie byo to pierwsze porozumienie handlowo-kredytowe przy istniejcym
rzdzie. Porozumienie to jest korzystniejsze nie tylko od porozumienia 1935
roku, ale rawnie od wszystkich poprzednich, nie mawic ju o tym, e nie
mieliYny adnej, tak korzystnej umowy gospodarczej z Angli, Francj lub
jakimkolwiek innym krajem...
Kiedy wic rzd niemiecki wyrazich poprawy rawnie stosun-' kow
politycznych, to rzd radziecki nie mia podstaw do odrzucenia tego. Wtedy
wanie zaistniaa sprawa zawarcia ukadu o nieagresji.
Teraz rozlegaj si, gosy, z ktarych przebija niezrozumienie
najprostszych podstaw rozpocztej poprawy stosunkaw politycznych midzy
Zwizkiem Radzieckim i Niemcami.
Na przykad, z naiwnym stawiane wyrazem pytania: jak Zwizek Radziecki
mag zdecydowa si na popraw stosunkaw politycznych z pastwem typu
faszystowskiego? Czy to jest moliwe? Zapominaj przy tym, e chodzi nie o
nasz stosunek do spraw wewntrznych drugiego kraju, lecz o zewntrzne
stosunki midzy dwoma pastwami. Zapominaj o tym, e zajmujemy stanowisko
nieingerencji w sprawy wewntrzne innych krajaw i stosownie do tego jestemy
za niedopuszczeniem jakiejkolwiek ingerencji w nasze wasne sprawy
wewntrzne...
Rzd radziecki rawnie poprzednio uznawa za podane to, aby uczyni
dalszy krok do przodu w zakresie poprawy stosunkaw politycznych z Niemcami,
jednake okolicznoci uoyy sig tak, e stao si to moliwe dopiero
teraz. Co prawda, w danym wypadku chodzi nie o pakt w sprawie pomocy
wzajemnej, jak to byo na rozmowach anglo-francusko-niemieckich, a tylko o
ukad o nieagresji. Jednake we wspaczesnych warunkach trudno jest
przeceni znaczenie midzynarodowe ukadu radziecko-niemieckiego.
Oto dlaczego pozytywnie ustosunkowalimy si do przyjazdu niemieckiego
ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do Moskwy.
Dzie 23 sierpnia 1939 roku, gdy zosta podpisany radziecko-niemiecki
ukad o nieagresji, naey uzna za dat o wielkiej wadze historycznej.
Ukad o nieagresji midzy ZSRR i Niemcami jest punktem zwrotnym w historii
Europy, ba, nie tylko Europy.
Wczoraj jeszcze faszyci Niemiec prowadzili w stosunku do ZSRR wrog
wobec nas polityk zagraniczn. Tak, wczoraj jeszcze w dziedzinie stosunkaw
zagranicznych bylimy wrogami. Dzi jednake sytuacja si zmienia i
przestalimy by wrogami. Sztuka polityczna
71
w dziedzinie stosunkaw zagranicznych polega nie na tym, aby zwikszy
liczb wrogaw swego kraju. Odwrotnie, sztuka polityczna polega tu na tym,
aby zmniejszy liczb takich wrogaw i osign to, aby wczorajsi wrogowie
stali si dobrymi ssiadami, utrzymujcymi ze sob stosunki pokojowe.
(Oklaski).
... Radziecko-niemiecki ukad o nieagresji kadzie kres wrogoci midzy
Niemcami i ZSRR, a to ley w interesie obu krajo'w." Ranice w
wiatopogldach i systemach politycznych nie powinny i nie mog by
przeszkod do ustanowienia dobrych stosunkaw politycznych midzy obu
pastwami... Tylko wrogowie Niemiec i ZSRR moga^ dy do wytworzenia i
rozdmuchania wrogoci midzy narodami tych krajaw. Opowiadalimy si i
opowiadamy za przyjani narodaw ZSRR i Niemiec, za rozwijaniem i rozkwitem
przyjani midzy narodami Zwizku Radzieckiego i narodem niemieckim.
(Huczne, dugotrwae oklaski).
Gawne znaczenie radziecko-niemieckiego ukadu o nieagresji polega na
tym, e dwa najwiksze pastwa Europy porozumiay si, aby pooy kres
wrogoci midzy nimi, usun grob wojny i y ze sob w pokoju. Przez to
pole ewentualnych star w Europie zwa si. Jeeli nawet nie uda si
unikn star zbrojnych w Europie, to skala tych dziaa wojennych bdzie
ograniczona. Niezadowoleni z takiego stanu rzeczy mog byc tylko podegacze
do powszechnej wojny w Europie, ci, ktarzy pod maska, pokojowosci chc
rozpali ogalnoeuropejsk poog wojenn.
Radziecko-niemiecki ukad poddany jest licznym atakom w prasie
anglo-francuskiej i amerykaskiej... Staraj si upowszechnia nieprawd, e
rzekomo zawarcie radziecko-niemieckiego ukadu o nieagresji przeszkodzio
negocjacjom z Angli i Francj w sprawie paktu o pomocy wzajemnej. To
kamstwo zostao ju napitnowane w wywiadzie tow. Woroszyowa. W
rzeczywistoci, jak wiadomo sprawa wyglda odwrotnie. Zwizek Radziecki
zawar z Niemcami pakt o nieagresji, midzy innymi, z tej przyczyny, e
rozmowy z Angli i Francj natrafiy na nieprzezwycione rozbienoci i
zakoczyy si niepowodzeniem z winy anglo-francuskich ka rzdzcych... Ci
ludzie daj, aby ZSRR obowizkowo zosta wcignity do wojny z Niemcami po
stronie Anglii. Chyba potracili rozum ci rozzuchwaleni podegacze do wojny?
(miech) ... Jeeli ci panowie maj tak niepohamowan chtk wojowanie, to
niech wojuj sami, bez Zwizku Radzieckiego. (miech. Oklaski).
Popatrzylibymy, co to za wojacy. (miech. Oklaski).
W naszych oczach, w oczach caego narodu radzieckiego, s to tacy sami
wrogowie pokoju, jak i wszyscy inni podegacze do wojny w Europie...
Radziecko-niemiecki ukad o nieagresji oznacza zwrot w rozwoju Europy,
zwrot w kierunku poprawy stosunkaw midzy dwoma
72
najwikszymi pastwami Europy. Ten ukad nie tylko daje nam usunicie
groby wojny z Niemcami, zwa pole ewentualnych star zbrojnych w Europie i
w ten sposab suy sprawie powszechnego pokoju -- powinien on rawnie
zapewni nam nowe moliwoci wzrostu si, umocnienia naszych pozycji, dalszy
wzrost wpywaw Zwizku Radzieckiego na rozwaj midzynarodowy...
1 Publikuje si ze skratami. -- Od autora.
HISTORYCZNA SESJA RADY NAJWYSZEJ ZSRR
2 wrzenia 1939 r.
... Z najwiksz cierpliwoci rzd radziecki prowadzi rozmowy z
rzdami Anglii i Francji, zmierzajc do jednego celu: zapewnienia pokoju w
Europie. Towarzysz Mootow zdemaskowa cel intryg, podstpaw i bezporednich
prowokatorskich wypadaw, ktare stosowali podegacze do wojny, aby
doprowadzi te rozmowy do impasu, pozbawi je wszelkiego sensu.
Tow. Mototow wyczepujco i jasno odsoni przyczyn, caej tej
nieszczerej, kamliwej gry. Politycy angielscy i francuscy prabowali
spowodowa konflikt midzy narodami radzieckim i niemieckim.
Szczegalnie starali si i staraj pod tym wzgldem tak zwani socjalici
Anglii i Francji. Ci mizerni politykierzy nie uwzgldnili tego, e maj do
czynienia z wielkim pastwem socjalistycznym...
O RATYFIKACJI UKADU
O NIEAGRESJI MIDZY ZWIZKIEM
RADZIECKIM I NIEMCAMI
3 wrzenia 1939 r.
Rada Najwysza Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich, po
wysuchaniu informacji Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego
Komisarza Spraw Zagranicznych towarzysza
73
Wiaczes+awa Mototowa w sprawie ratyfikacji ukadu o nieagresji midzy
Zwizkiem Radzieckim i Niemcami postanawia:
Zaaprobowa polityk zagraniczn Rzdu.
Ratyfikowa ukad o nieagresji midzy Zwizkiem Socjalis
tycznych Republik Radzieckich i Niemcami, zawarty w Moskwie
23 sierpnia 1939 roku.
Przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRR M. Kalinin
Sekretarz Prezydium Rady Najwyszej ZSRR A. Gorkin
Moskwa, Kreml, 31 sierpnia 1939 r.
dziaania wojenne midzy niemcami i polsk
2 wrzenia 1939 r.
Berlin, 1 wrzenia (TASS). Jak podaje Niemieckie Biuro Informacyjne,
dzi' rano wojska niemieckie zgodnie z rozkazem dowadztwa naczelnego
przekroczyy granic niemiecko-polsk w ro'nych miejscach. Formacje
lotnictwa niemieckiego rawnie podjty bombardowanie obiektaw wojskowych w
Polsce.
POSIEDZENIE REICHSTAGU NIEMIECKIEGO
2 wrzenia 1939 r.
Wystpienie Hitlera. Ratyfikacja radziecko-niemieckiego ukadu o
nieagresji'
Berlin, 1 wrzenia (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje przez
radio, e dzi o godzinie 10 rano, w Berlinie, w „Kroll-Opera", Garing
jako przewodniczcy Reichstagu otworzy posiedzenie Reichstagu niemieckiego.
Po kratkim przemawieniu wstpnym Garing udzieli gtosu Hitlerowi.
74
Hitler rozpocz mow od powoania si, na Traktat Wersalski, ktary
stworzy „tak sytuacj, ktara nie moe trwa duej". Nastpnie,
mawic o incydentach, jakie nastpify poczynajc od nocy 31 sierpnia, Hitler
owiadczy: „Teraz postanowi I i s'my postpowa z Polsk tek samo,
jak Polska zachowywaa sig wobec nas w cigu ostatnich miesicy".
Hitler wyrazi wdzicznos' Mussoliniemu za poparcie, jakiego Wochy
udzielay w ostatnich tygodniach daniom niemieckim...
Mawic nastpnie o pakcie niemiecko-radzieckim, owiadczy on:
„Rosja i Niemcy rzdz si na podstawie dwach odmiennych doktryn.
Niemcy nie bd, eksportoway swojej doktryny pastwowej i, jeeli Rosja nie
zamierza eksportowa doktryny do Niemiec, to te dwa najsilniejsze kraje w
Europie nie maj podstaw, by by wrogami.
Walka midzy Niemcami i ZSRR moe byc korzystna tylko trzecim
mocarstwom.
Dlatego pakt niemiecko-radziecki definitywnie wyklucza zastosowanie
siy midzy tymi dwoma krajami. Obydwa pastwa zobowizay si wobec siebie,
e bd konsultoway si, i wspapracoway pod wzgldem gospodarczym. Jest
to decyzja ogromnej wagi, ktarej znaczenie dla przyszoci trudno nawet
przewidzie...". Pakt zosta" ratyfikowany i w Berlinie, i w Moskwie we
czwartek, powiedzia Hitler. Hitler os'wiadczy, e moe zaakceptowa kade
sowo, ktare w zwizku z tym powiedzia ludowy komisarz spraw zagranicznych
Mototow...
Po zakoczeniu przemawienia Hitlera minister spraw wewntrznych Frick
odczyta projekt ustawy o poczeniu Gdaska z Rzesz Niemieck...
1 Przytacza si, ze skratami. Mow, Hitlera, zawierajc
brutalne wypady antypolskie, prasa radziecka opublikowa bez komentarzy. --
Uw. aut.
76
37. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Berlin, 3 wrzenia 1939 - 18 godz. 50 min.
Otrzymany w Moskwie 4 wrzenia 1939 - 0 godz. 30 min.
Moskwa
Telegram nr. 253 z 3 wrzenia
Bardzo pilne! Osobicie ambasadorowi. cise tajne! Szefowi ambasady
lub jego przedstawicielowi osobicie. Tajne! Rozszyfrowa musi osobicie!
Najcilej tajne!
Bezwarunkowo rachujemy na ostateczne rozbicie armii polskiej w cigu
kilku tygodni. Nastpnie wprowadzimy okupacj wojskow w rejonach, ktare,
jak ustalono w Moskwie, nale do niemieckiej sfery wpywaw. Jednake jest
zrozumiae, e ze wzgldaw militarnych bdziemy musieli nastpnie dziaa
przeciwko tym polskim siom zbrojnym, ktare do tego czasu bd znajdoway
si na terytoriach polskich, wchodzcych do rosyjskiej sfery wpywaw.
Prosz, niech Pan omawi to z Mootowem bezzwocznie i przekona si, czy
Zwizek Radziecki nie uzna za podane, aby armia rosyjska wystpia w
odpowiednim momencie przeciwko siom polskim w rosyjskiej sferze wpywaw i,
ze swej strony, okupowaa to terytorium. Naszym zdaniem, nie tylko to
pomogoby nam, ale rawnie, zgodnie z porozumieniami moskiewskimi, byoby
te w interesie radzieckim.
W zwizku z tym, prosz, niech Pan wyjas'ni, czy moemy omawia t
kwesti z (radzieckimi) oficerami, ktarzy dopiero co przybyli tu, i jakim
przypuszczalnie, bdzie stanowisko rzdu radzieckiego.
Ribbentrop
77
38. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 wrzenia 1939 -- 14 godz. 30 min.
Bardzo pilne! cile tajnej
Telegram nr. 264 z 5 wrzenia
W odpowiedzi na Paski telegram nr. 261 z 4 wrzenia1
Mootow poprosi mnie, abym spotka si z nim dzi o 12.30 i przekaza
mi nastpujc odpowied rzdu radzieckiego:
„Zgadzamy si z panem, e w odpowiednim czasie bdziemy musieli
rozpocz konkretne dziaania. Uwaamy, jednake, e ten czas jeszcze nie
nastpi. By moe, mylimy, ale wydaje si nam, e nadmierny popiech moe
wyrzdzi nam szkod i przyczyni si do zjednoczenia naszych wrogo'w.
Rozumiemy, e w trakcie operacji jedna ze stron albo obydwie strony mog by
zmuszone do czasowego przekroczenia linii demarkacyjnej midzy swoimi
strefami wpywaw, ale takie wypadki nie powinny przeszkodzi bezporedniej
realizacji nakrelonego planu".
Schulenburg
1 Nie publikuje si. -- Uw. red. niem. wyd.
39. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 wrzenia 1939 - 17 godz. 02 min. Otrzymany 5 wrzenia 1939 -
18 godz. 00 min.
Telegram nr. 266 z 5 wrzenia
Na Pariski telegram nr. 262 z 4 wrzenia1
Dzi o 12.30 znowu prosiem Mootowa, aby ze swej strony 78
rzd radziecki wpyn na Turcj w tym celu, by wymac na niej cakowit
neutralno. Wskazaem, e kr pogoski, i Anglia wywiera silny nacisk na
Rumuni i wysuwa si kwesti posania tam wojsk anglo-francuskich. Poniewa
mog porusza si drog morsk, wic w interesie Zwizku Radzieckiego jest
namo'wienie Turcji do cakowitego zamknicia Dardaneli.
Mootow odpowiedzia, e rzd radziecki ma wielki wpyw na Turcj i
wykorzysta go w duchu poytecznym dla nas. Mootow doda, e midzy
Zwizkiem Radzieckim i Turcj istnieje jedynie pakt o nieagresji; rozmowy na
temat zawarcia paktu w sprawie pomocy wzajemnej, mawic prawd, prowadzono w
swym czasie, ale nie day one wynikaw.
Sprawdzi on za porednictwem amdasady radzieckiej w Bukareszcie
pogoski na temat Rumunii.
Schulenburg
1 Nie publikuje si. -- Uw. aut.
POSE PENOMOCNY ZSRR W BERLINIE U HITLERA
5 wrzenia 1939 r.
Berlin, 4 wrzenia (TASS). Gazety niemieckie zamieszczaj na czoowym
miejscu komunikat oficjalny, ktary gosi, e wczoraj Hitler w obecnoci
Ribbentropa przyj nowego posa penomocnego ZSRR w Berlinie tow.
Szkwarcewa, a take attache wojskowego ZSRR tow. Purkajewa. Po wrczeniu
listaw uwierzytelniajcych midzy Hitlerem i radzieckim posem penomocnym
odbya si duga rozmowa.
79
40. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 wrzenia 1939 - 17 godz. 46 min. Otrzymany 6 wrzes'nia 1939 -
20 godz. 15 min.
Telegram nr. 279 z 6 wrzenia
Na Paski telegram nr. 267 z 5 wrzes'nia
Poniewa obawa przed wojn i przede wszystkim, przed napas'ci
niemieck w latach ostatnich gboko wpyna na psychologi (ludnoci
radzieckiej), zawarcie paktu o nieagresji z Niemcami w ogale powitano z
wielk ulg i zadowoleniem. Jednake ludno niezbyt dobrze rozumie
nieoczekiwan zmian polityki rzdu radzieckiego po kilku latach propagandy,
wymierzonej waciwie przeciwko agresorom niemieckim. Szczegalne
zastrzeenia budz owiadczenia oficjalnych agitatoraw, e Niemcy nie s
wicej agresorem. Rzd radziecki czyni wszystko, co jest w jego mocy, aby
zmieni stosunek ludnos'ci do Niemiec. Pras jak gdyby zmieniono. Nie tylko
ustay wszelkie wypady przeciwko Niemcom, ale podawane teraz wydarzenia
polityki zagranicznej oparte s w ogromnej wikszos'ci na komunikatach
niemieckich, a literatur antynie-mieck wycofuje si z handlu ksigarskiego
itp.
Wybuch wojny midzy Niemcami i Polsk mocno wpyn tu na opini
publiczn i w pewnych koach zaistniay nowe obawy, e Zwizek Radziecki
zostanie wcignity do wojny. Mimo skutecznej kontrpropagandy, jak prowadzi
si na zebraniach partyjnych i produkcyjnych, nie moe by tak prdko
usunita nieufnos.jakaistniaa w stosunku do Niemiec w cigu kilku lat.
Ludno wyraa obawy, e Niemcy po rozgromieniu Polski, rusz przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu. Wszdzie dotychczas ywe s jeszcze wspomnienia o
potdze niemieckiej w (pierwszej) wojnie wiatowej.
Podczas analizy tutejszych warunkaw naley wzi pod uwag, e
poprzednio rzd radziecki zawsze umiejtnie wpywa w podanym dla
kierunku na swoj ludno, i tym razem nie skpi on rawnie na niezbdn
propagand.
Schulenburg
1 Nie publikuje si. -- Uw. aut. 80
41. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 wrzes'nia 1939 - 0 godz. 56 min. Otrzymany 9 wrzenia 1939 -
5 godz. 00 min.
Bardzo pilne!
Telegram nr. 300 z 8 wrzenia
Dopiero co otrzymaem od Mootowa nastpujcy telefono-gram:
„Otrzymaem paskie zawiadomienie, e wojska niemieckie weszy do
Warszawy. Prosz przekaza moje gratulacje i pozdrowienia rzdowi Rzeszy
Niemieckiej. Mototow"1.
Schulenburg
1 Warszawa kapitulowaa dopiero 27 wrzenia 1939 r. - Uw.
aut.
42. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 9 wrzenia 1939 - 0 godz. 50 min. Otrzymany w Moskwie
9 wrzenia 1939 - 12 godz. 10 min.
Cilne!
cile tajne!
Telegram nr. 300 z 8 wrzenia 1939 r.
Osobicie ambasadorowi.
Na Paski telegram nr. 2611
Naturalnie, e zgadzamy si z rzdem radzieckim co do tego,' i
wartoci osignitych w Moskwie porozumie nie pomniejsza rozszerzanie
dziaa wojennych o charakterze lokalnym. Musimy rozgromi i rozgromimy
armi polsk wszdzie, gdzie tylko j spotkamy. Dlatego nic si nie zmienia
w porozumie-
81
niach moskiewskich. Rozwaj dziaa wojennych przekracza nawet nasze
oczekiwania. Wedug wszelkich danych armia polska znajduje si wicej lub
mniej w stanie rozkadu. We wszystkich wypadkach uwaabym za pilne
wznowienie paskich rozmaw z Mootowem w sprawie radzieckiej interwencji
zbrojnej (w Polsce). By moe, e wezwanie rosyjskiego attache wojskowego do
Moskwy, dowodzi, i tam my by podjta decyzja. Dlatego prosibym Pana, by w
odpowiedniej formie jeszcze porozmawia na ten temat z Mootowem i
przetelegrafowa wynik.
Ribbentrop
1 Nie publikuje si. - Uw. red. niem. wyd.
43. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 wrzenia 1939 - 14 godz. lQmin.
Pilne!
cile tajne!
Telegram nr. 308 z 9 wrzenia
W odpowiedzi na Paski telegram nr. 300 z 8 wrzenia.
Mootow owiadczy mi dzi o godzinie 15, e radzieckie dziaania
wojenne rozpoczn, si w cigu najbliszych kilku dni. Wezwanie attache
wojskowego do Moskwy rzeczywicie byo z tym zwizane. Zostan te powoani
liczni rezerwici.
Schulenburg
82
44. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 10 wrzenia 1939 - 21 godz. 40 min.
Pilne!
cise tajne!
Telegram nr. 317 z 10 wrzes'nia
Uzupenienie do mojego telegramu nr. 310 z 9 wrzenia z
powoaniem si na dzisiejsz rozmow telefoniczn z Ministrem
Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Podczas dzisiejszego spotkania o godzinie 16 Mootow zmieni swe
wczorajsze owiadczenie, mawic, e rzd radziecki byl cakowicie zaskoczony
niespodziewanie szybkimi niemieckimi sukcesami militarnymi. Wedug naszej
pierwszej informacji, Armia Czerwona liczya na kilka tygodni, ktdre teraz
skraciy si do kilku dni. Radzieckie wadze wojskowe znalazy si wic w
trudnej sytuacji, gdy, biorc pod uwag miejscowe okolicznoci,
potrzeboway one, w miar moliwoci, jeszcze dwach-trzech tygodni na swe
przygotowania. Zmobilizowano ju ponad trzy miliony ludzi.
Bardzo szczegaowo wyjaniem Mootowowi, jak wane s w takiej
sytuacji szybkie dziaania Armii Czerwonej.
Mootow powtarzy, e robi si wszystko, co jest moliwe dla
przyspieszenia wydarze. Odniosem wraenie, e wczoraj Mootow obieca
wicej, ni mona oczekiwa od Armii Czerwonej.
Nastpnie Mootow poruszy aspekt polityczny zagadnienia i powiedzia,
e rzd radziecki zamierza skorzysta z dalszego posuwania si wojsk
niemieckich, eby owiadczy, i Polska rozpada si na kawaki i e na
skutek tego Zwizek Radziecki powinien przyj z pomoc Ukraicom i
Biaorusinom, ktarym „zagraaj" Niemcy. Pretekst ten w oczach mas
przedstawi interwencj Zwizku Radzieckiego w szlachetnym wietle i sprawi,
e Zwizek Radziecki nie bdzie uwaany za agresora.
Drog t przed Zwizkiem Radzieckim zamkn wczorajszy komunikat
DNB2 goszcy, e, zgodnie z owiadczeniem generaa-pukownika
Brauchitscha, prowadzenie dziaa wojennych na froncie wschodnim nie jest
ju nieodzowne. Komunikat stwarza wraenie, e rozejm niemiecko-polski jest
nieunikniony. Jeeli, jednak, Niemcy zawr rozejm, to Zwizek Radziecki nie
moe rozpoczyna „nowej wojny".
83
Owiadczyem, e nie wiem o takiem komunikacie, ktary nie moe
odpowiada rzyczywistosci; bezzwocznie wystosuj zapytanie.
Schulenburg
1 Patrz, telegram Ribbentropa do Schulenburga nr. 253 z 3
wrzenia. -- Uw.
aut.
2 Niemieckie Biuro Informacyjne. -- Uw. aut.
45. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Berlin, 13 wrzenia 1939 - 17 godz. 50 min.
Otrzymany w Moskwie 14 wrzenia 1939 - 1 godz. 10 min.
Telegram nr. 336 z 13 wrzenia
Popiesznie!
Osobicie ambasadorowi!
Gdy tylko ustali si dokadny wynik zbliajcej si teraz do swego
kresu wielkiej bitwy o Polsk, bdziemy w stanie udzieli Armii Czerwonej
informacji, o ktar prosia, dotyczc licznych jednostek armii polskiej.
Ale ju teraz prosibym Pana, o poinformowanie pana Mootowa, e jego uwaga
w sprawie owiadczenia generaa-pukownika Brauchitscha, jest wynikiem
wyranego nieporozumienia. Owiadczenie to zostao zoone wycznie do
wiadomoci wadzy wykonawczej byego terytorium Rzeszy1;
przygotowano je jeszcze przed pocztkiem dziaa wojennych przeciwko Polsce
i nie ma ono nic wspalnego z ograniczeniem naszych operacji wojennych na
wschad od (okupowanego przez nas) byego terytorium polskiego. Nie stawia
si (przez dowadztwo niemieckie) kwestii potrzeby zawarcia rozejmu z Polsk.
Ribbentrop
1 Ma si na myli Polsk zachodni,. -- Uw. aut.
84
46. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY
Telegram
Moskwa, 14 wrzenia 1939 r. - 18 godz. 00 min.
Pilne!
cile tajne!
Telegram nr. 350 z 14 wrzenia
Na Paski telegram nr. 336 z 13 wrzenia
Mootow wezwa mnie dzisiaj o godzinie 16 i owiadczy, e Armia
Czerwona osigna stan gotowos'ci prdzej ni si spodziewano. Dlatego
radzieckie dziaania mog rozpocz si wczeniej od terminu podanego
przeze (Mootowa) podczas ostatniej rozmowy (patrz, maj telegram nr. 317 z
10 wrzenia). Uwzgldniajc motywacj polityczn akcji radzieckiej (upadek
Polski i obrona rosyjskich „mniejszoci"), (Sowietom) byoby nader
wane, aby nie rozpoczyna dziaa, zanim upadnie centrum administracyjne
Polski - Warszawa. Mototow prosi, aby go jak najdokadniej poinformowano,
kiedy mona liczy na opanowanie Warszawy.
Prosz o instrukcje.
Chciabym zwraci Pask uwag na dzisiejszy artyku w
„Prawdzie", nadany przez DNB, do ktarego dojdzie analogiczny artyku w
gazecie „Izwiestija". Te artykuy zawieraj wspomnian przez Mootowa
motywacj polityczn interwencji radzieckiej.
Schulenburg
O PRZYCZYNACH WEWNTRZNYCH
KLSKI MILITARNEJ
POLSKI1
14 wrzenia 1939 r.
Jakkolwiek od rozpoczcia dziaa wojennych midzy Niemcami i Polsk
minfo okoo dziesiciu dni, to mona ju twierdzi, e Polska zostaa
rozgromiona militarnie, co doprowadzio do utraty prawie wszystkich jej
os'rodkaw politycznych i gospodarczych.
86
Trudno wytumaczy tak prdk klska Polski sam tylko przewag
techniki wojennej i organizacji militarnej Niemiec oraz brakiem skutecznej
pomocy Anglii i Francji dla Polski. W czasie dziaa bojowych midzy
Niemcami i Polsk nie mona przytoczy faktaw jakiegokolwiek powaniejszego
oporu wojsk polskich wobec ofensywy armii niemieckiej, faktaw jakiegokolwiek
czciowego sukcesu Polako'w na tym lub innym odcinku operacyjnym. Co
wicej, wszystkie dane o sytuacji w Polsce wiadcz o coraz bardziej
wzrastajcej dezorganizacji caej polskiej struktury pastwowej,
o tym, e pastwo polskie okazao si tak sabe i niezdolne do y
cia, i w wyniku ju pierwszych niepowodze militarnych zaczto
si, rozsypywa.
Jakie s przyczyny takiej sytuacji, e Polska stana na skraju
bankructwa?
Tkwi one przede wszystkim w wewntrznych sabociach i sprzecznociach
pastwa polskiego.
Polska jest pastwem wielonarodowociowym. W skadzie ludnoci Polski
Polacy stanowi zaledwie okoo 60%, a pozostae 40% - to mniejszoci
narodowe -- gawnie Ukraicy, Biaorusini
1 ydzi. Wystarczy powiedzie, e w Polsce jest 8 milionaw
Ukraicaw, blisko 3 miliony Biaorusinaw. Te dwie najliczniejsze
mniejszoci narodowe licz, okoo 11 milionaw ludzi. Po to, aby
pogldowo zilustrowa udzia ludnoci ukraiskiej i biaoruskiej
w Polsce, naley wskaza, e ta suma przekracza ludno takich
pastw, jak Finlandia, Estonia, otwa i Litwa wzitych razem...
Polityk narodowociow ka rzdzcych Polski cechuje ciemienie i
ucisk mniejszoci narodowych, a szczegalnie Ukraicaw i Biaorusinaw.
Ukraina Zachodnia i Biaoru Zachodnia -- tereny z przewag ludnoci
ukraiskiej i biaoruskiej -- s obiektem najbardziej brutalnej i
bezwstydnej eksploatacji obszarnikaw polskich.
Pooenie Ukraicaw i Biaorusinaw cechuj warunki ucisku i bezprawia
narodowociowego. Koa rzdzce Polski, chepice si swoim rzekomym
umiowaniem wolnoci, uczyniy wszystko, aby przeksztaci Ukrain Zachodni
i Biaoru Zachodni w pozbawion praw koloni, oddan polskim panom do
rozgrabienia. Pod tym wzgldem polityka Polski wcale nie rani si od
ciemiy-cielskiej polityki caratu rosyjskiego...
Takie s przyczyny, z powodu ktarych w Polsce nie wytworzya si i nie
moga wytworzy sr ta wewntrzna spajnia i konsolidacja si wielonarodowego
pastwa, ktare mogyby wysoko wznies' fal patriotyzmu i zjednoczyyby
armi polska, skadajc si nie tylko z Polakaw, ale rawnie Ukraicaw i
Biaorusinaw, dcych wspalnie do tego, aby dac odpar przeciwnikowi
wojennemu.
Mniejszoci narodowe Polski nie stay si, i nie mogy si sta
niezawodn ostoj, reimu pastwowego. Wielonarodowociowe
87
pastwo, nie scementowane wiziami przyjani i rawnoci zamieszkujcych
je narodaw, odwrotnie zas', oparte na ucisku i braku rawnoci praw
mniejszoci narodowych, nie moe stanowi potgi militarnej.
Na tym polega sabo pastwa polskiego i przyczyna wewntrzna jego
klski militarnej.
1Publikuje si ze skratami. -- Uw. red.
47. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Berlin, 15 wrzenia 1939 - 20 godz. 20 min.
Otrzymany w Moskwie 16 wrzenia 1939 - 7 godz. 15 min.
Pilne!
Telegram nr. 360 z 15 wrzenia
cile tajne! Osobis'cie ambasadorowi.
Prosz, by Pan bezzwocznie przekaza panu Mootowowi co nastpuje:
Likwidowanie armii polskiej, jak to wynika z przegldu
sytuacji wojennej z 14 wrzenia, ktary Panu ju przekazano,
szybko dobiega koca. Zamierzamy zaj Warszaw w cigu
najbliszych kilku dni.
Owiadczalimy ju rzdowi radzieckiemu, e uwaamy
si za zwizanych rozgraniczonymi sferami wpywaw, uzgod
nionymi w Moskwie i wyodrbnionymi od przedsiwzi
wycznie militarnych, co, oczywicie, obowizuje rawnie w
przyszoci.
Z owiadczenia, jakie Mootow zoy Panu 14 wrzenia,
wycignlimy wniosek, e pod wzgldem militarnym rzd
radziecki jest przygotowany i e zamierza ju teraz rozpocz
swe operacje. Witamy to. Rzd radziecki, w ten sposab, uwolni
nas od koniecznoci likwidowania resztek armii polskiej,
cigajc je do granicy rosyjskiej. Ponadto, jeeli nie nastpi
interwencja rosyjska, to nieuchronnie powstanie kwestia, e w
rejonie, lecym na wschad od niemieckiej sfery wpywaw,
zaistnieje prania polityczna. Poniewa z naszej strony nie
zamierzamy podejmowa w tych rejonach jakichkolwiek dziaa o
charakterze politycznym albo administracyjnym, wyodrbnionych od niezbdnych
operacji militarnych, bez takiej interwencji Zwizku Radzieckiego (we
wschodniej Polsce) mog zaistnie warunki do uksztatowania si nowych
pastw.
4. W celu politycznego poparcia dla wystpienia armii
radzieckiej proponujemy opublikowanie wspalnego komunika
tu o nastpujcej treci:
„Z powodu cakowitego rozpadu istniejcej poprzednio w Polsce
formy rzdaw Rzd Rzeszy i Rzd ZSRR uznay za potrzebne pooenie kresu
sytuacji politycznej i gospodarczej, jakiej duej nie wolno tolerowa na
polskich terytoriach. Uwaaj one za sw wspaln powinnos' przywracenie na
tych terytoriach, stanowicych dla nich (Niemiec i ZSRR) przedmiot
naturalnego zainteresowania, pokoju i spokoju oraz wprowadzenie tam nowego
adu poprzez wyznaczenie nowych naturalnych granic i utworzenie zdolnych do
ycia instytutaw gospodarczych".
Proponujc taki komunikat, mamy na uwadze, e rzd
radziecki odrzuci ju mys'l, ktar wyrazi Mootow w poprzed
niej rozmowie z Panem, i podstaw do dziaa radzieckich jest
zagroenie ze strony Niemiec dla ludnoci ukraiskiej i
biaoruskiej. Podanie takiego rodzaju motywu - to dziaanie
niedopuszczalne. Jest on wrcz przeciwstawny realnym
deniom niemieckim, ktare ograniczone s wycznie dobrze
znanymi strefami wpywaw niemieckich. Jest on rawnie
sprzeczny z porozumieniami, osignitymi w Moskwie i,
wreszcie, wbrew wyraonemu przez obydwie strony pragnieniu
utrzymywania dobrych stosunkaw, przedstawi przed caym
s'wiatem oba pastwa jako wrogaw.
Poniewa dziaania wojenne musz by zakoczone jak
najprdzej w zwizku z nadchodzc por roku, bdziemy
wdziczni, jeeli rzd radziecki wyznaczy dzie i godzin,
kiedy jego wojska podejm ofensyw, abymy mogli ze swej
strony stosownie dziaa. W celu niezbdnej koordynacji
operacji wojennych stron trzeba rawnie, aby przedstawiciele
obu rzdaw, jak te znajdujcy si na miejscu, w strefie
operacji oficerowie niemieccy i rosyjscy przeprowadzili
spotkanie w sprawie podjcia potrzebnych krokaw, wic
proponujemy drog powietrzn zwoa narad w Biaymstoku.
Prosz bezzwocznie odpowiedzie drog telegraficzn. O zmiany w
teks'cie za zgod Hausa i Hilgera ju zatroszczono si1.
Ribbentrop
1 Prawdopodobnie ma sie na myli zmiany poczynione w tekcie
wspalnego komunikatu niemiecko-radzieckiego.
89
48. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 16 wrzenia 1939 r.
Pilne! Scisle tajne!
Telegram nr. 371 z 16 wrzenia
Na Paski telegram nr. 360 z 15 wrzenia
Widziaem si z Mootowem dzi o godzinie 18 i wypeniem instrukcje.
Mootow owiadczy, e interwencja zbrojna Zwizku Radzieckiego nastpi,
zapewne, jutro albo pojutrze. Stalin obecnie konsultuje si z przywadcami
wojskowymi i w ten wieczo'r w obecnos'ci Mootowa poda mi dzie i godzin
ofensywy radzieckiej.
Mootow doda, e poinformuje rzd o moim owiadczeniu, ale myli, e
nie istnieje wicej potrzeba wspalnego komunikatu; rzd radziecki zamierza
motywowa swoje dziaania w sposab nastpujcy: pastwo polskie rozpado sig
i wicej nie istnieje, dlatego anulowaniu ulegaj wszystkie zawarte z Polsk
porozumienia; mocarstwa trzecie mog podj prab osignicia poytku z
zaistniaego chaosu; Zwizek Radziecki uwaa za swo'j obowizek
interweniowanie w celu ochrony swoich braci ukraiskich i biaoruskich i
umoliwienie spokojnej pracy tej nieszczliwej ludnoci.
Rzd radziecki zamierza opublikowa utrzymany w tym duchu komunikat
przez radio, w prasie itd, od razu po tym, gdy Armia Czerwona przekroczy
granic i jednoczenie owiadczy to w oficjalnej nocie polskiemu
ambasadorowi tu1 i wszystkim tutejszym misjom dyplomatycznym.
Mootow zgodzi si z tym, e planowany przez rzd radziecki
pretekst2 zawiera nut obraajc uczucia Niemcaw, ale prosi,
by, zwaywszy na trudn dla rzdu radzieckiego sytuacj, nie pozwala na to,
aby takie drobiazgi staway na naszej drodze. Rzd radziecki, niestety, nie
dostrzega jakiego innego pretekstu, gdy dotychczas Zwizek Radziecki nie
troszczy si o swoje mniejszoci w Polsce i musia w ten lub inny sposab
usprawiedliwi wobec zagranicy sw obecn, ingerencj.
Na zakoczenie Mootow pilnie zada wyjanie, co stanie si z Wilnem
[Wilniusem]. Rzd radziecki bardzo chce unikn zatargo'w z Litw i dlatego
chciaby wiedzie, czy z Litw
90
osignito jakiekolwiek porozumienie w sprawie okrgu Wilna i kto,
midzy innymi, okupuje miasto.
Schulenburg
1 Dr W. Grzybowski. - Uw. red. niem. wyd.
2 Uratowa wschodni| Polsk przed zagroeniem ze strony
Niemiec. - t/w.
aut.
49. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 17 wrzes'nia 1939 r.
Telegram nr. 372 z 17 wrzes'nia
Do mojego telegramu nr. 371 z 16 wrzenia
Bardzo pilne! Tajne!
Stalin w obecnoci Molotowa i Woroszyowa przyj mnie o godzinie
drugiej w nocy i owiadczy, e Armia Czerwona przekroczy granic radzieck
na caej jej dugoci od Poocka do Kamieca Podolskiego.
Dla uniknicia incydentaw Stalin pospiesznie prosi nas, abymy
dopilnowali, eby samoloty niemieckie, poczynajc od dnia dzisiejszego, nie
przekraczay w kierunku wschodnim linii Brze Litewski-Lemberg [Lwaw].
Samoloty radzieckie zaczn dzisiaj bombardowa rejon na wscho'd od Lemberga.
Obiecaem, e zrobi wszystko, co mona, w sensie informowania
niemieckich si powietrznych. Ze wzgldu jednak na to, e zostao mao
czasu, prosiem, by samoloty radzieckie nie zbliay si dzi zbytnio do
wspomnianej linii.
Komisja radziecka przybdzie do Biaegostoku jutro, najpaniej
pojutrze.
Stalin odczyta mi not, ktara ju dzi w nocy postanie wrczona
ambasadorowi polskiemu i ktarej kopie rozele si w cigu dnia wszystkim
misjom, a nastpnie opublikuje si. W nocie uzasadnia si dziaania
radzieckie. Odczytany mi projekt zawiera trzy punkty niemoliwe nam do
przyjcia. W odpowie-
91
dzi na moje sprzeciwy Stalin z du skwapliwoci zmieni tekst tak, e
teraz nota cakowicie nas zadowala. Stalin owiadczy, e sprawa publikacji
komunikatu niemiecko-radzieckiego nie moe by rozpatrywana w cigu
najbliszych dwach-trzech dni. W przyszoci wszystkie zaistniae problemy
militarne, ma zaatwia genera-lieutnant Kastring bezporednio z
Woroszy-owem.
Schulenburg
NOTA RZDU ZSRR, WRCZONA AMBASADOROWI POLSKIEMU
W MOSKWIE RANO • 17 WRZENIA 1939 ROKU
18 wrzenia 1939 r.
17 wrzenia 1939 roku
Panie ambasadorze,
Wojna polsko-niemiecka ujawnia bezpodstawno pastwa polskiego. W
cigu dziesiciu dni dziaa wojennych Polska utracia wszystkie swe rejony
przemysowe i orodki kulturalne. Warszawa jako stolica Polski wicej nie
istnieje. Rzd polski rozpad si i nie daje znaku ycia. Znaczy to, e
pastwo polskie i jego rzd faktycznie przestay istnie. Z tej przyczyny
niewane stay si ukady, zawarte midzy ZSRR i Polsk. Pozostawiona sama
sobie i porzucona przez kierownictwo, Polska przeksztacia si w dogodne
pole do wszelkich przypadkowoci i niespodzianek, mogcych stworzy
zagroenie dla ZSRR. Dlatego, bdc dotychczas neutralnym, rzd radziecki
nie moe duej zachowywa neutralno wobec tych faktaw.
Rzd radziecki nie moe rawnie obojtnie odnosi si do tego, aby
pobratymcy Ukraicy i Biaorusini, zamieszkali na terytorium Polski, zostali
bezbronni, porzuceni na pastw losu.
Z powodu takiej sytuacji rzd radziecki poleci Dowo'dztwu Naczelnemu
Armii Czerwonej, aby wydao wojskom rozkaz przekroczenia granicy i wzicia
pod ochron ycia i mienia ludnoci Ukrainy Zachodniej i Biaorusi
Zachodniej.
92
Jednoczenie rzd radziecki zamierza podj wszystkie kroki, aby
wyzwoli narad polski od fatalnej wojny, do ktarej wtrcili go jego
nieudolni kierownicy, i umoliwi mu rozpoczcie pokojowego ycia.
Prosz przyj panie ambasadorze, zapewnienia gbokiego uszanowania do
Par a.
Ludowy Komisarz Spraw
Zagranicznych ZSRR
W. Mofotow
Nadzwyczajny i pdtnomocny ambasador Polski p. Grzybowski Ambasada
po'ska Moskwa
NOTA RZDU ZSRR, WRCZONA
RANO 17 WRZENIA 1939 ROKU
AMBASADOROM I POSOM PASTW,
MAJCYCH STOSUNKI
18 wrzenia 1939 r. DYPLOMATYCZNE Z ZSRR
Panie ambasadorze.
Przekazujc Panu zaczon przy tym not Rzdu ZSRR z 17 wrzenia br.
na imi ambasadora polskiego w Moskwie, mam zaszczyt na polecenie Rzdu
owiadczy Panu, e ZSRR bdzie prowadzi polityk neutralnoci w stosunkach
midzy ZSRR i [nazwa kraju^].
Prosz przyj, Panie Ambasadorze, zapewnienia gbokiego uszanowania.
Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych Zwizku SRR W. Mootow
17 wrzenia 1939 r.
'Tekst ten przesfano przedstawicielom dyplomatycznym Niemiec, Woch,
Iranu, Chin, Japonii, Wielkiej Brytanii, Francji, Afganistanu, USA, Turcji,
Finlandii, Bugarii, otwy, Mongolskiej Republiki Ludowej, Danii, Estonii,
Szwecji, Grecji, Belgii, Rumunii, Tuwinskiej Republiki Ludowej, Litwy,
Norwegii, Wgier. -- Uw. red. „Prawdy".
93
18 wrzenia 1939 r.
PRZEMaWIENIE RADIOWE
PRZEWODNICZCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR
TOW. W. MOOTOWA
17 wrzenia 1939 roku
Towarzysze! Obywatele i obywatelki naszego wielkiego kraju! Wydarzenia
spowodowane wojn polsko-niemieck, wykazay wewntrzn bezpodstawno j
wyrany niezdolno dziaania pastwa polskiego. Polskie koa rzdowe
zbankrutoway. Wszystko to stao si w kratkim czasie.
Mino okoo dwach tygodni, a Polska utracia ju wszystkie swe rejony
przemysowe, utracia wiksz czs' wielkich miast i orodkaw kulturalnych.
Nie ma wicej Warszawy jako stolicy pastwa polskiego. Nikt nie wie, gdzie
przebywa rzd polski. Ludno Polski jej niefortunni kierownicy porzucili na
pastw losu. Pastwo polskie i jego rzd faktycznie przestay istnie. W
takiej sytuacjk straciy prawomocno ukady, zawarte midzy Zwizkiem
Radzieckim i Polsk.
W Polsce zaistniaa sytuacja, wymagajca od Rzdu Radzieckiego
szczegalnej troski wzgldem zapewnienia bezpieczestwa swojego pastwa.
Polska staa si dogodnym polem do wszelkich przypadkowoci i niespodzianek,
mogcych stworzy zagroenie dla ZSRR. Rzd Radziecki w ostatnim czasie by
neutralny. Ale z powodu wymienionych przyczyn nie moe duej w takiej
sytuacji zachowywa neutralnoci.
Od Rzdu Radzieckiego nie wolno rawnie da obojtnego stosunku do
loso'w pobratymcaw Ukraico'w i Biaorusinaw, zamieszkujcych w Polsce,
ktarzy poprzednio znajdowali si w sytuacji bezprawnych narodaw, teraz za w
ogale rzuconych na los przypadku. Rzd Radziecki uwaa za swaj wity
obowizek poda pomocn do swym braciom -- Ukraicom i braciom --
Biaorusinom, zamieszkujcym Polsk.
W zwizku z tym rzd ZSRR wrczy dzi rano not ambasadorowi polskiemu
w Moskwie, w ktarej owiadczy, e Rzd Radziecki poleci Dowadztwu
Naczelnemu Armii Czerwonej wyda wojskom rozkaz przekroczenia granicy i
wzicia pod ochron ycia i mienia ludnoci Ukrainy Zachodniej i Biaorusi
Zachodniej.
Rzd Radziecki owiadczy" rawnie w tej nocie, e jednoczenie
zamierza podj kroki, aby uwolni narad polski od fatalnej wojny, do ktarej
wtrcili go jego nieodpowiedzialni przywadey, i umoliwi mu rozpoczcie
pokojowego ycia.
W pierwszych dniach wrzenia, gdy prowadzono czs'ciowy pobar do Armii
Czerwonej na Ukrainie, w Biaorusi i jeszcze w czterech okrgach wojskowych,
sytuacja w Polsce bya niejasna, wic pobar
94
prowadzono jako rodek ostronoci. Nikt nie mag pomyle, e pastwo
polskie wykazao tak bezsilno, taki prdki rozkad, jaki teraz obserwuje
si w caej Polsce. Poniewa, jednak, ten rozkad jest, a dziaacze polscy
cakowicie zbankrutowali i nie s zdolni, aby zmieni sytuacj w Polsce,
nasza Armia Czerwona, majc wielkie uzupenienia z ostatniego powoania
rezerwistaw, powinna chlubnie wykona postawione przed ni zaszczytne
zadanie.
Rzd wyraa mocne przekonanie, e nasza Robotniczo-Chopska Armia
Czerwona rawnie tym razem wykae sw potg bojow, wiadomo i
dyscyplin, e speniajc sw wielk misj wyzwolecz dokona nowych
bohaterskich czynaw, okryje si chwa.
Jednoczenie Rzd Radziecki przesa kopi swojej noty, przekazanej na
rce ambasadora polskiego wszystkim rzdom, z ktarymi ZSRR utrzymuje
stosunki dyplomatyczne, owiadczy przy tym, e Zwizek Radziecki bdzie
prowadzi polityk neutralnoci wobec tych wszystkich krajaw.
To wanie okrela nasze najnowsze posunicia na paszczynie polityki
zagranicznej.
Rzd zwraca si rawnie do obywateli Zwizku Radzieckiego z
nastpujcym wyjanieniem. W zwizku z powoaniem rezerwistaw wsWd naszych
obywateli zarysowao si denie do gromadzenia jak najwicej ywnoci i
innych towaraw w obawie, e zostanie wprowadzony kartkowy system
zaopatrzenia. Rzd uznaje za stosowne odnotowa, e nie zamierza wprowadzi
systemu kartkowego na ywnos' i towary przemysowe, nawet gdy potrwaj
duej posunicia pastwowe spowodowane wydarzeniami zewntrznymi. Obawiam
si, e z przyczyny nadmiernych zakupaw ywnoci i towaraw ucierpi jedynie
ci, ktarzy bd si tym zajmowali i gromadzili niepotrzebne zapasy,
naraajc je na niebezpieczestwo zepsucia. Kraj nasz zaopatrzony jest we
wszystko niezbdne i moe obejs' sig bez systemu kartkowego.
Nasze zadanie, zadanie kadego robotnika i chopa, zadanie kadego
pracownika i inteligenta, polega na tym, aby rzetelnie i ofiarnie pracowa
na swym stanowisku i przez to dopomaga Armii Czerwonej.
Co dotyczy onierzy naszej okrytej chwa Armii Czerwonej, to nie
wtpi, e speni oni swaj obowizek wobec Ojczyzny z honorem i chlubnie.
Narody Zwizku Radzieckiego, wszyscy obywatele i obywatelki naszego
kraju, onierze Armii Czerwonej i Marynarki Wojennej zespoleni s, jak
nigdy przedtem, woka Rzdu Radzieckiego, woka naszej partii bolszewickiej,
woka radzieckiego wielkiego wodza, woka mdrego tow. Stalina, do nowych i
jeszcze niespotykanych sukcesaw pracy w przemyle i w kochozach, do nowych
chlubnych zwycistw Armii Czerwonej na bojowych frontach.
95
50. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 wrzenia 1939 - 15 godz. 39 min. Otrzymany 18 wrzenia 1939
- 17 godz. 45 min.
Telegram nr. 385 z 18 wrzenia Pilne! cile tajne!
Podczas rozmowy, ktar miaem w ten wieczar ze Stalinem w sprawie
wysania komisji radzieckiej do Biaegostoku, a take opublikowania
wspalnego komunikatu, Stalin owiadczy niespodziewanie, e strona radziecka
ma pewne zastrzeenia co do tego, czy niemieckie dowadztwo naczelne bdzie
przestrzega porozumie moskiewskich w odpowiednim czasie i czy powraci na
lini, ktara zostaa ustalona w Moskwie (Pisa-Narew-Wisa-San). W odpowiedzi
podkreliem, e Niemcy, naturalnie, zamierzaj stanowczo wykonywa
dokadnie warunki porozumie moskiewskich, i powoaem si na drugi punkt
mojego owiadczenia, zoonego Mootowowi 16 wrzes'nia w zwizku z
instrukcjami Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy (patrz telegram nr. 360 z
15 wrzenia). Owiadczyem, e Dowadztwu Naczelnemu dogodnie byoby wycofa
si do wyznaczonej linii, gdy w tym wypadku mog by oswobodzone wojska dla
frontu zachodniego. Stalin odpowiedzia, e nie wtpi w dobre zamiary rzdu
niemieckiego. Jego niepokaj opieraT si na tym dobrze znanym fakcie, e
wszyscy wojskowi nie lubi zwraca zagarnitych terytoriaw. W tej chwili
attache wojskowy genera-lieutnant Kastring wtrci, e niemieckie siy
zbrojne bd czyniy tylko to, co rozkazuje Fuhrer. Z uwagi na dobrze znan
nieufno Stalina, bybym wdziczny, gdyby upowaniono mnie do zoenia
dodatkowego owiadczenia o takim charakterze, ktare rozwiaoby jego ostatnie
wtpliwoci.
Schulenburg
96
51. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Wysany z pocigu specjalnego 19 wrzenia - 16 godz. 37 min. Berlin, 19
wrzenia 1939 r.
Osobis'cie ambasadorowi Na Paski telegram nr. 385.
Zalecam, by Pan powiedzia panu Stalinowi, e Pan powiadomi Berlin o
Paskim spotkaniu z nim i e teraz Pan na podstawie mojej instrukcji
poinformuje go o tym, i porozumienia, kto're zawarem w Moskwie na
polecenie Fiihrera, bd, naturalnie, przestrzegane, e uznajemy je za
fundament nowych przyjacielskich stosunkaw midzy Niemcami j Zwizkiem
Radzieckim.
Ribbentrop
KOMUNIKAT NIEMIECKO-
RADZIECKI
18 WRZENIA
19 wrzenia 1939 r.
(TASS) W celu Uniknicia wszelkiego rodzaju pog-fosek o zadanich wojsk
radzieckich i niemieckich dziaajcych w Polsce, rzd ZSRR i rzd Niemiec
os'wiadczaj, e dziaania tych wojsk nie zmierzaj do jakiegokolwiek celu,
kolidujcego z interesami Niemiec albo Zwizku Radzieckiego i sprzecznego z
duchem i liter paktu o nieagresji, zawartego midzy Niemcami i ZSRR.
Odwrotnie, zadanie tych wojsk polega na tym, aby przywraci'w Polsce ad i
spokaj, naruszone przez rozpad pastwa polskiego, i dopomac ludnos'ci Polski
w przebudowie warunkaw swojego istnienia pastwowego.
98
PRASA NIEMIECKA
O DZIAANIACH
RZDU RADZIECKIEGO
20 wrzenia 1939 r.
Niemcy. Berlin, 19 wrzenia (TASS). Ludno niemiecka jednomylnie wita
decyzj rzdu radzieckiego wzicia pod opiek pokrewnej narodowi
radzieckiemu ludnoci biaforuskiej i ukraiskiej Polski, porzuconej na
pastw losu przez zbiegy rzd polski. Na ulicach przed wystawami i
specjalnymi tablicami, na ktarych wywieszono mapy Polski, przez cay dzie
tocz si ludzie. Z oywieniem omawiaj oni pomylne operacje Armii
Czerwonej. Posuwanie si jednostek Armii Czerwonej zaznacza si na mapie
czerwonymi chorgiewkami radzieckimi.
PRASA WOSKA
O POSUWANIU SI
WOJSK RADZIECKICH
20 wrzenia 1939 r.
Rzym, 19 wrzenia (TASS). Wszystkie wczorajsze woskie gazety pod
duymi tytufami zamiecify wiadomos'ci o posuwaniu si wojsk radzieckich w
Biaorusi Zachodniej i Ukrainie Zachodniej. Wszystkie komunikaty wydrukowano
w caoci...1
'Przytacza si w skracie. -- Uw. aut.
99
52. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 20 wrzenia 1939 - 2 godz. 23 min. Otrzymany 20 wrzes'nia 1939
- 4 godz. 55 min.
Telegram nr. 395 z 19 wrzenia 1939 r.
cise tajne! Mootow owiadczy" mi dzi, e rzd radziecki uwaa, i
obecnie dla niego, jak i rzdu Niemiec, dojrzaa chwila do ostatecznego
okrelenia struktury terytoriaw polskich. W zwizku z tym Morotow da do
zrozumienia, e pierwotny zamiar, jaki mia rzd radziecki i osobis'cie
Stalin, dopuszczenia do istnienia resztek Polski, teraz ustpi "miejsca
zamiarowi podziau Polski wzdu linii Pisa-Narew-Wista-San. Rzd radziecki
pragnie bezzwocznie rozpocz rozmowy na ten temat i przeprowadzi je w
Moskwie, gdy takie rozmowy powinny prowadzi ze strony radzieckiej osoby,
wyposaone w najwysz wadz, ktare nie mog opuci Zwizku Radzieckiego.
Prosz o instrukcje telegraficznie.
Schulenburg
KOMUNIKAT NIEMIECKO-RADZIECKI 22 WRZENIA
23 wrzenia 1939 r.
Rzd niemiecki i rzd ZSRR ustaliy lini demarkacyjn midzy armiami
niemieck i radzieck, ktara przebiega wzdu rzeki Pisa do jej ujcia do
Narwi, nastpnie wzdu rzeki Narew do jej ujs'cia do Bugu, potem wzdu
Bugu do jego ujcia do Wisy, dalej wzdu Wisfy do miejsca, gdzie wpada do
niej rzeka San i nastpnie wzdu rzeki San do jej rade.
100
53. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 23 wrzenia 1939 - 3 godz. 40 min. Otrzymany w Moskwie
23 wrzes'nia 1939 - 11 godz. 05 min.
Telegram nr. 417 z 22 wrzenia
Na telegram nr. 395 ,
Osobicie panu Ambasadorowi. Scisle tajne!
Jestemy rawnie tego zdania, e nadszed czas, aby ustali ukadem z
rzdem radzieckim ostateczn struktur terytoriaw polskich. Myl Rosjan w
sprawie linii granicznej wzdu czterech dobrze znanych rzek w ogale zgadza
si z punktem widzenia rzdu Rzeszy. Pocztkowo zamierzaem zaprosi pana
Mootowa do Niemiec, aby tu sfinalizowa ten ukad. Z uwagi na Pask
informacj, e tam przywadcy nie mog opuci Zwizku Radzieckiego, zgadzamy
si na rozmowy w Moskwie. Wbrew memu pierwotnemu zamiarowi powierzenia Panu
prowadzenia tych rokowa, postanowiem sam przylecie do Moskwy. To, midzy
innymi, dlatego, e w tym wypadku uwzgldniajc penomocnictwa, w jakie
wyposay mnie Fiihrer, bdzie mona obej si bez dodatkowych zapyta
itd., a zatem, moe by przypieszone zawarcie ukadu. Z uwagi na ogaln
sytuacj, maj pobyt w Moskwie musi potrwa dzie, lub najduej dwa dni.
Prosz skontaktowa si z panami Stalinem i Mootowem i przetelegrafowa mi
najwczeniejsz z proponowanych [przez nich] dat.
Ribbentrop
101
54. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 25 wrzenia 1939 - 22 godz. 58 min. Otrzymany 26 wrzenia 1939
- 0 godz. 30 min.
Telegram nr. 442 z 25 wrzenia
cile tajne!
Pilne!
Stalin i Mootow poprosili, bym przyby na Kreml dzi o godzinie 20.
Stalin owiadczy, co nastpuje. Przy ostatecznym uregulowaniu kwestii
polskiej trzeba unika wszystkiego, co w przyszoci moe spowodowa
zadranienia midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim. Z tego punktu widzenia
uwaa on za niesuszne pozostawienie niepodlegfej resztki pastwa polskiego.
Proponuje on zatem: z terytorium na wschad od linii demarkacyjnej cae
wojewadztwo lubelskie i ta cz wojewadztwa warszawskiego, ktara dochodzi
do Bugu, powinny by doczone do naszej porcji. Za to zrzekamy si
pretensji do Litwy.
Stalin wskaza na t propozycj jako na przedmiot przyszych rokowa z
Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy i doda, e - jeeli zgadzamy si - tq
Zwizek Radziecki bezzwocznie zabierze si do rozwizania problemu pastw
batyckich w myl Protokou z 23 sierpnia i spodziewa si w tej sprawie
cakowitego poparcia rzdu niemieckiego. Stalin z naciskiem wskaza na
Estoni, otw i Litw, ale nie wspomnia o Finlandii.
Schulenburg
PRZYBYCIE DO MOSKWY MINISTRA
SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC PANA
VON RIBBENTROPA
27 wrzenia 1939 r.
27 wrzenia br. na zaproszenie rzdu ZSRR do Moskwy przybywa Minister
Spraw Zagranicznych Niemiec pan von Ribbentrop
102
w celu omawienia z rzdem ZSRR kwestii, zwizanych z wydarzeniami w
Polsce.
28 wrzenia 1939 r.
ROZMOWA PRZEWODNICZCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH I LUDOWEGO
KOMISARZA SPRAW ZAGRANICZNYCH
TOW. W. MOOTOWA Z MINISTREM SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
P. VON RIBBENTROPEM
27 wrzenia br. odbya si rozmowa Przewodniczcego Rady Komisarzy
Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. Mootowa z
ministrem spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem, powicona
kwestiom, zwizanym z wydarzeniami w Polsce.
Rozmowa toczya si w obecnoci tow. Stalina, ambasadora niemieckiego
p. Schulenburga i posta penomocnego ZSRR w Niemczech tow. Szkwarcewa i
trwaa ponad dwie godziny.
KOMUNIKAT OPERACYJNY SZTABU GENERALNEGO ROBOTNICZO-CHOPSKIEJ
ARMII CZERWONEJ 27 WRZENIA 1939 R.
28 wrzenia 1939 r.
27 wrzenia jednostki Armii Czerwonej, posuwajc si ku linii
demarkacyjnej, zajty Grabowo (15 km na zachad od Augusto-wa), Mazowieck,
Drohiczyn, Krasnystaw, st. Zawada (10 km na zachad od Zamocia), Krakowiec,
Mos'ciska i st. Sianki (okolice rade rzeki San).
Operacje oczyszczania terytorium Biaorusi Zachodniej i Ukrainy
Zachodniej z resztek wojsk polskich trwaj,
103
29 wrzenia 1939 r.
w sprawie zawarcia niemiecko-
RADZIECKIEGO UKADU O PRZYJANI I GRANICY MIDZY ZSRR I NIEMCAMI
27--28 wrzeYiia w Moskwie odbywafy si, rozmowy midzy Przewodniczcym
Rady Komisarzy Ludowych i Ludowym Komisarzem Spraw Zagranicznych tow.
Mofotowem i Ministrem Spraw Zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem w
sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego ukadu o przyjaz'ni i granicy midzy
ZSRR i Niemcami.
W rozmowach uczestniczyli tow. Stalin i radziecki pose penomocny w
Niemczech tow. Szkwarcew, a ze strony Niemiec -- ambasador niemiecki w ZSRR
p. Schulenburg.
Rozmowy zostay sfinalizowane podpisaniem niemiecko-radzieckiego ukadu
o przyjani i granicy midzy ZSRR i Niemcami, jak te wymian dokumentaw
midzy tow. Mototowem i p. von Ribbentropem w kwestiach ekonomicznych. Niej
publikuje si odpowiednie dokumenty.
NIEMIECKO-RADZIECKI UKAD O
PRZYJANI I GRANICY MIDZY
ZSRR I NIEMCAMI
29 wrzenia 1939 r.
Rzd ZSRR i Rzd Niemiecki po upadku byego Pastwa Polskiego
uznaj wycznie za swoje zadanie przywracenie pokoju i adu na tym
terytorium i zapewnienie yjcym tam narodom pokojowego
wspaistnienia, odpowiadajcego ich osobliwociom narodowym.
W tym celu osigny one nastpujce porozumienie:
Artyku I
Rzd ZSRR i Rzd Niemiecki ustalaj jako granic midzy obopalnymi
interesami pastwowymi na terytorium byego Pastwa Polskiego lini, ktara
jest zaznaczona na zaczonej do tego mapie i zostanie opisana bardziej
szczegaowo w protokole dodatkowym.
Artykull
Obydwie Strony uznaj ustalon, w artykule I granic obopalnych
interesaw pastwowych za ostateczn, i wykluczajc wszelk ingerencj
trzecich mocarstw do tej decyzji.
104
Artyku III
Niezbdnej przebudowy pastwowej na terytorium na zachad od wymienionej
w artykule linii dokonuje Rzd Niemiecki, na terytorium na wschad od tej
linii -- Rzd ZSRR.
Artyku IV
Rzd ZSRR i Rzd Niemiecki uznaj wyej wymienion przebudow za
niezawodny fundament dalszego rozwijania przyjacielskich stosunkaw midzy
swoimi narodami.
Artyku V
Ukad ten podlega ratyfikacji. Wymiana dokumento'w ratyfikacyjnych
powinna nastpi jak najprdzej w Berlinie.
Ukad staje si prawomocny od chwili jego podpisania.
Sporzdzono w dwach oryginaach, w jzykach niemieckim i rosyjskim.
Moskwa, 28 wrzenia 1939 roku.
Z upowanienia W imieniu Rzdu
Rzdu ZSRR Niemiec
W. Mootow J. Ribbentrop
55. PROTOKa POUFNY
Rzd ZSRR nie bdzie stawia adnych przeszkad na drodze obywateli
Rzeszy i innych osab pochodzenia niemieckiego, zamieszkaych na terytoriach,
znajdujcych si w sferze jego wpywaw, jeeli zechc oni przesiedli si do
Niemiec lub na terytoria, nalece do niemieckiej sfery wpywaw. Zgadza si,
e takich przemieszcze bd dokonywali penomocnicy Rzdu Rzeszy we
wspapracy z kompetentnymi miejscowymi wadzami, e zostan zabezpieczone
prawa wasnoci emigrantaw.
Moskwa, 28 wrzenia 1939 r.
W imieniu Rzdu Z upowanienia
Niemiec Rzdu ZSRR
J. Ribbentrop W. Morotow
105
56. TAJNY DODATKOWY PROTOKa
Niej podpisani penomocni przedstawiciele os'wiadczaj, ze Rzd
Niemiec i Rzd ZSRR porozumiay si w nastpujcej sprawie:
Tajny dodatkowy protoka, podpisany 23 sierpnia 1939 roku, musi by
poprawiony w punkcie 1, uwzgldniajc ten fakt, e terytorium Pastwa
Litewskiego odeszo do sfery wpywo'w ZSRR, podczas gdy, z drugiej strony,
wojewadztwo lubelskie i cz wojewadztwa warszawskiego odeszy do sfery
wpywaw Niemiec (patrz, map, zafczon do podpisanego dzisiaj Ukadu o
Przyjani i Granicy). Gdy tylko Rzd ZSRR podejmie specjalne posunicia na
terytorium litewskim dla ochrony swych interesaw, niniejsza granica
niemiecko-litewska, w celu ustalenia naturalnego i/ prostego opisu
granicznego, musi by poprawiona w ten sposab, aby terytorium litewskie,
pooone na poudniowy zachad od linii, zaznaczonej na zaczonej mapie,
odeszo do Niemiec.
Moskwa, 28 wrzenia 1939 r.
W imieniu Rzdu
Niemiec J. Ribbentrop
Z upowanienia Rzdu ZSRR W. Mootow
57. TAJNY DODATKOWY PROTOKa
Niej podpisani penomocni przedstawiciele, po zawarciu
Niemiecko-Rosyjskiego Ukadu o Przyjani i Granicy, owiadczaj, e zgadzaj
si co do nastpujcego:
Obydwie Strony nie bd pozwalay na swoich terytoriach na adn
agitacj polsk, dotyczc terytorium drugiej strony. Bd one likwidoway
na swych terytoriach wszystkie rada takiej agitacji i informoway si
wzajemnie o rodkach, podejmowanych w tym celu.
Moskwa, 28 wrzenia 1939 r.
W imieniu Rzdu
Niemiec J. Ribbentrop
Z upowanienia Rzdu ZSRR W. Mootow
106
OWIADCZENIE
RZDaW RADZIECKIEGO
I NIEMIECKIEGO
29 wrzenia 1939 r.
Gdy Rzd Niemiecki i Rzd ZSRR, podpisujc dzi ukad, ostatecznie
ureguloway kwestie, zaistniae w wyniku upadku Pastwa Polskiego, i przez
to zaoyfy mocny fundament dugotrwaego pokoju w Europie Wschodniej, w
obopalnym porozumieniu wyraaj opini, e likwidacja prawdziwej wojny
midzy Niemcami z jednej strony i Angli i Francj, z drugiej strony,
odpowiadaaby interesom wszystkich narodaw. Dlatego obydwa Rzdy skieruj
swe wspalne wysiki, w razie potrzeby w porozumieniu z innymi
zaprzyjanionymi mocarstwami, aby moliwie najprdzej osign ten cel.
Jeeli, jednak, te wysiki obu Rzdaw pozostan bezowocne, to w ten sposab
bdzie ustalony fakt, e Anglia i Francja ponosz odpowiedzialno za
kontynuowanie wojny, przy czym w wypadku kontynuowania wojny Rzdy Niemiec i
ZSRR bd si konsultoway ze sobw sprawie niezbdnych posuni.
28 wrzenia 1939 roku
Z upowanienia Rzdu ZSRR W. Mototow
W imieniu Rzdu Niemieckiego J. Ribbentrop
58. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO PRZEWODNICZCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR
List
Moskwa, 28 wrzenia 1939 r.
Panie Przewodniczcy!
Mam zaszczyt potwierdzi otrzymanie Paskiego dzisiejszego listu, w
ktarym komunikuje mi Pan:
„Powoujc si na nasze rozmowy, mamy zaszczyt potwierdzi Panu,
e Rzd ZSRR na podstawie i w duchu osignitego przez nas wspalnego
porozumienia politycznego zdecydowany jest maksymalnie rozwija stosunki
gospodarcze i obrat towarowy midzy ZSRR i Niemcami. W tym celu obydwie
strony
108
opracuj program ekonomiczny, na ktarego podstawie Zwizek Radziecki
bdzie dostarcza Niemcom surowcaw, ktare Niemcy z kolei bd wyrawnyway
dostawami przemysowymi, realizowanymi w cigu duszego czasu. Przy tym
obydwie strony uksztatuj ten program ekonomiczny w ten sposab, aby obrat
niemiecko-radziecki pod wzgldem swych rozmiaraw znowu osign wielk
objto, jaka istniaa w przeszoci.
Obydwa rzdy bezzwocznie wydadz niezbdne zarzdzenia dotyczce
zrealizowania wymienionych powyej przedsiwzi i zatroszcz si o to, aby
rozmowy rozpoczy si jak najprdzej i zostay doprowadzone do
koca"1.
W imieniu i na polecenie Rzdu Rzeszy Niemieckiej, cakowicie
akceptujc to os'wiadczenie, informuj Pana, e Rzd Rzeszy niemieckiej z
kolei podejmie w tym celu wszystkie niezbdne kroki.
Prosz przyj, Panie Przewodniczcy, ponowne zapewnienia o moim
najwikszym uszanowaniu do Pana.
von Ribbentrop
1 List Mofotowa opubl. w „Prawdzie". 29 wrzenia 1939
r. - Uw. aut.
59. ROZKAD DRUGIEJ WIZYTY RIBBENTROPA W MOSKWIE1
27 wrzenia 1939 r.
Przybycie na lotnisko o 18.00
Pierwsze spotkanie od godziny 22 do
pierwszej w nocy.
28 wrzenia 1939 r.
Wznowienie-rozmow od 15 do 18.30
Obiad na Kremlu.
Jeden akt baletu („Jezioro abdzie");
W tym czasie Stalin prowadzi rozmowy z
otyszami.
Wznowienie rozmaw o 24.00
Podpisanie o 5 rano.
Nastpnie przyjcie dla delegacji u
ambasadora do 6.30 rano.
29 wrzenia 1939 r.
Odlot o 12.40.
1 Znalezione w papierach pomocnika sekretarza stanu Hencke.
-- Uw. red. niem. wyd.
109
OWIADCZENIE MINISTRA SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
P. VON RIBBENTROPA
30 wrzenia 1939 r.
Przed odjazdem z Moskwy minister spraw zagranicznych Niemiec p. von
Ribbentrop zoy pracownikowi TASS nastpujce owiadczenie:
„Maj pobyt w Moskwie znowu trwa krotko, niestety,izbyt kratko.
Nastpnym razem spodziewam si zabawi tu duej. Jednake dobrze
wykorzystalimy te dwa dni. Wyjas'niono nastpujce rzeczy:
Przyja niemiecko-radziecka zostaa teraz ustalona ostate
cznie.
Obydwie strony nigdy nie dopuszcz do ingerencji trzecich
mocarstw do spraw wschodnioeuropejskich.
Obydwa pastwa pragn, aby pokaj zosta przywracony, eby
Anglia i Francja zaprzestay absolutnie bezsensownej i nieperspek-
tywicznej walki przeciwko Niemcom.
Jeeli, jednak, w tych krajach wezm gar podegacze do
wojny, to Niemcy i ZSRR bd wiedzie jak na to odpowiedzie".
Minister wskaza nastpnie na osifgnite wczoraj midzy rzdem Niemiec
i rzdem ZSRR porozumienie w sprawie obszernego programu ekonomicznego,
ktary przyniesie korzys' obu mocarstwom.
Na zakoczenie p. von Ribbentrop oswiadczyT: „Rozmowy toczyy
siew szczegalnie przyjacielskiej i wspaniaej atmosferze. Jednake przede
wszystkim chciabym odnotowa wyjtkowo serdeczne przyjcie, jakie zgotowa
mi rzd radziecki i szczegalnie pp. Stalin i Mootow".
PRASA NIEMIECKA
O PRZYJCIU
VON RIBBENTROPA NA KREMLU
30 wrzenia 1939 r.
Berlin, 29 wrzenia (TASS). Wszystkie gazety na pierwszych kolumnach
drukuj wiadomo z Moskwy o obiedzie, jaki odby si na Kremlu na czesc
niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa. W korespondencji
podkrela si, e obiad na Kremlu upyn w wyjtkowo serdecznej atmosferze.
W szeregu toastaw, mawi si w doniesieniu, wyraono wol dalszego
pogbiania i umacniania stosunkaw politycznych i gospodarczych midzy
Niemcami i ZSRR.
110
Stalin i Ribbentrop
ZACZNIK
REFERAT W. MOOTOWA 1 listopada 1939 r.
Z referatu Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego
Komisarza Spraw Zagranicznych tow. W. Mootowa na posiedzeniu Rady
Najwyszej Zwizku SRR 31 padziernika
1939 roku
Towarzysze deputowani!
W cigu ostatnich dwach miesicy w sytuacji midzynarodowej nastpiy
wane zmiany. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji w Europie, ale rawnie
krajaw pooonych daleko za granicami Europy. W zwizku z tym trzeba wskaza
na trzy podstawowe okolicznoci, ktare maj znaczenie decydujce.
Po pierwsze,naley wskaza na zmiany, jakie zaszy w stosunkach midzy
Zwizkiem Radzieckim i Niemcami. Z chwil zawarcia 23 sierpnia
radziecko-niemieckiego ukadu o nieagresji pofoono kres nienormalnym
stosunkom, jakie od szeregu lat istniay midzy Zwizkiem Radzieckim i
Niemcami. Miejsce wrogoci, jak rozpalay niektare mocarstwa europejskie,
zajo zblienie i nawizanie przyjacielskich stosunkaw midzy ZSRR i
Niemcami. Dalsza poprawa tych nowych, dobrych stosunkaw znalaza swaj wyraz
w niemiecko-radzieckim ukadzie o przyjani i granicy midzy ZSRR i
Niemcami, podpisanym 28 wrzenia w Moskwie. Doniosy, zwrot, jaki nastpi w
stosunkach midzy Zwizkiem Radzieckim i Niemcami, midzy dwoma najwikszymi
pastwami Europy, musia wpyn na ca sytuacj midzynarodow. Przy tym
wydarzenia cakowicie potwierdziy t ocen politycznego znaczenia zblienia
radziecko-niemieckiego, dokonan na poprzedniej sesji Rady Najwyszej.
Po drugie, trzeba wskaza na ten fakt, jak klska militarna Polski
upadek Pastwa Polskiego. Koa rzdzace Polski duo chefpiy si
,,trwatosci" swego pastwa i „potg" swej armii. Jednake
wystarczyo krotkiego uderzenia zadanego Polsce najpierw przez armi
niemieck, a nastpnie -- przez Armi Czerwon, aby nic nie pozostao z tego
szpetnego tworu Traktatu Wersalskiego, ktary y kosztem ucisku niepolskich
narodowoci. „Tradycyjna polityka" bezpryncypialnego lawirowania i gry
midzy Niemcami i ZSRR okazaa si bezpodstawn i cakowicie zbankrutowaa.
112
Po trzecie, naley przyzna, e wielka wojna, jaka wybucha w Europie,
spowodowaa gruntowne zmiany w caej sytuacji midzynarodowej. Ta wojna
rozpocza si, midzy Niemcami i Polsk i przeksztacia si w wojn midzy
Niemcami -- z jednej strony, Angli i Francj, -- z drugiej strony. Wojna
midzy Niemcami i Polsk zakoczya si prdko z przyczyny cakowitego
bankructwa przywadcaw polskich.1 Jak wiadomo, Polsce nie pomogy
gwarancje ani angielskie, ani francuskie. Dotychczas, mawic waciwie, nie
wiadomo, co to byy za „gwarancje". (Ogalny miech). Wojna, jaka si
rozpoczta midzy Niemcami i blokiem anglo-francuskim, znajduje si dopiero
w swoim pierwszym stadium i nie rozwina si jeszcze naleycie. Jednake
jest zrozumiae, e taka wojna musiaa spowodowa gruntowne zmiany w
sytuacji Europy i nie tylko Europy.
W zwizku z tymi wanymi zmianami w sytuacji midzynarodowej niektare
stare sformuowania, jakimi posugiwalis'my si jeszcze niedawno -- i do
ktarych wielu tak si przyzwyczaio -- s wyranie przestarzae i teraz nie
s do przyjcia. Trzeba sobie zda z tego spraw, aby unikn racych
bdaw w ocenie zaistniaej nowej sytuacji politycznej w Europie.
Wiadomo, na przykad, e w cigu ostatnich kilku miesicy takie pojcia
jak „agresja", „agresor" uzyskay now konkretn tresc", nabray
nowego sensu. Nie trudno domyle si, e teraz nie moemy posugiwa si
tymi pojciami w tym samym sensie, jak, powiedzmy, 3--4 miesice temu.
Teraz, jeeli mawi o wielkich mocarstwach Europy, to Niemcy znajduj si w
sytuacji pastwa, dcego do najszybszego zakoczenia wojny i do pokoju,
natomiast Anglia i Francja, ktare jeszcze wczoraj wystgpowafy przeciwko
agresji, opowiadaj si za kontynuowaniem wojny i przeciwko zawarciu pokoju.
Jak widzicie, role si zmieniaj.
Wyranie s bezpodstawne praby rzdaw angielskiego i francuskiego
usprawiedliwienia tej swojej nowej pozycji zobowizaniami udzielonymi
Polsce. Jak kady rozumie, nie moe by nawet mowy o odbudowie starej
Polski. Dlatego bezsensowne jest kontynuowanie obecnej wojny pod flag
odbudowy poprzedniego Pastwa Polskiego. Rozumiejc to, rzdy Anglii i
Francji nie chc, jednak, zaprzestania wojny i przywracenia pokoju, lecz
szukaj nowego usprawiedliwienia do kontynuowania wojny przeciwko Niemcom. W
ostatnim okresie koa rzdzce Anglii i Francji usiuj przedstawi siebie
jako bojownikaw o demokratyczne prawa narodaw przeciwko hitleryzmowi, przy
czym rzd angielski ogosi, e rzekomo dla niego celem wojny przeciwko
Niemcom jest ni wicej, ni mniej, jak „zniszczenie hitleryzmu".
Wynika, e angielscy, a razem rawnie francuscy zwolennicy wojny ogosili
przeciwko Niemcom cos' w rodzaju „wojny ideologicznej",
przypominajcej dawne wojny religijne. Rzeczywicie, w swym czasie wojny
religijne przeciwko
113
heretykom i innowiercom byy modne. Jak wiadomo, spowodoway one
najcisze skutki dla mas ludowych, doprowadziy do ruiny gospodarczej i
zdziczenia kulturalnego narodaw. Nic innego te wojny nie mogy da. Ale te
wojny byy w okresie redniowiecza. Czy nie do tych czasaw redniowiecza, do
czasaw wojen religijnych, przesdo'w i zdziczenia kulturalnego powracajf
znowu klasy rzdzce Anglii i Francji? W kadym razie, pod
„ideologiczn" flag teraz zainicjowano wojn o jeszcze wikszej skali
i o jeszcze wikszym zagroeniu dla narodaw Europy i caego wiata. Ale taka
wojna nie ma sobie adnego usprawiedliwienia. Ideologi hitleryzmu, jak i
kady system ideologiczny, mona akceptowa lub negowa-jest to rzecz
pogldaw politycznych. Ale kady czowiek zrozumie, e ideologii nie da si
zniszczy si, nie mona zniszczy jej wojn. Dlatego nie tylko nie ma
sensu, ale jest po prostu przestpstwem prowadzenie takiej wojny, jak wojna
o „zniszczenie hitleryzmu", osaniana faszywf lag walki o
„demokracj"...
Czy to nie jasne, e celem obecnej wojny w Europie nie jest to, o czym
mawi si w wystpieniach oficjalnych dla szerokiego'ogau suchaczy we
Francji i Anglii, to jest nie walka o demokracj, a co innego, o czym ci
panowie nie mawiotwarcie.
Prawdziw przyczyn wojny anglo-francuskiej przeciwko Niemcom nie jest
to, e Anglia i Francja zaprzysigy, i rzekomo odbuduj poprzedni Polsk,
i, naturalnie, nie to, e postanowiy one podj si walki w obronie
demokracji. Koa rzdzce Anglii i Francji maj, oczywicie, inne, bardziej
prozaiczne motywy wojny przeciwko Niemcom. Te motywy nie nale do dziedziny
jakiejkolwiek ideologii, a do sfery ich interesaw wycznie materialnych,
jako potnych mocarstw kolonialnych... Obawy, zwizane z utrat panowania
nad wiatem, dyktuj koom rzdzcym Anglii i Francji polityk rozpalania
wojny przeciwko Niemcom.
W ten sposab imperialistyczny charakter tej wojny jest oczywisty
kademu, kto chce widzie prawdziwy stan rzeczy, kto nie zamyka oczu na
fakty.
Z tego wszystkiego wida, komu potrzebna jest ta wojna, prowadzona o
panowanie nad wiatem. Naturalnie, e nie klasie robotniczej. Taka wojna nie
rokuje klasie robotniczej nic innego, pracz krwawych ofiar i klsk.
Zatem osdcie sami, czy si zmienia lub nie w ostatnim okresie tre
takich poj, jak „agresja", „agresor"? atwo jest dostrzec, e
uywanie tych saw w dawnym sensie r- tj. jak to byo przed ostatnim
decydujcym zwrotem w stosunkach politycznych midzy Zwizkiem Radzieckim i
Niemcami i przed wybuchem wielkiej wojny imperialistycznej w Europie -- moe
powodowa w gowach tylko mtlik i nieuchronnie bdzie skania do
faszywych wnioskaw. By si to nie stao, nie powinnimy dopuszcza do
niekrytycznego stosunku wzgldem tych samych poj, ktare s niezmienne w
nowej sytuacji midzynarodowej.
114
Tak si uksztatowaa sytuacja midzynarodowa w ostatnim okresie.
Przejdmy do zmian, jakie nastpiy w polityce zagranicznej samego
Zwizku Radzieckiego. Zmiany zaszy tu spore, ale, gdy si mawi o sprawie
gawnej, to trzeba przyzna rzecz nastpujc, dziki konsekwentnemu
realizowaniu naszej pokojowej polityki zagranicznej, zdoalimy znacznie
umocni nasze pozycje i wag midzynarodow Zwizku Radzieckiego.
(Dugotrwae oklaski).
Jak ju powiedziaem, nasze stosunki z Niemcami poprawiy sie
gruntownie. Sprawy rozwijay si tu w kierunku zacieniania przyjacielskich
stosunkaw, rozwijania praktycznej wspapracy i poparcia politycznego Niemiec
w ich deniach do pokoju. Zawarty midzy Zwizkiem Radzieckim i Niemcami
ukad o nieagresji zobowizywa nas do neutralnoci w razie udziau Niemiec
w wojnie. Konsekwentnie realizowalimy t lini. Z tym wcale nie byo
sprzeczne rozpoczte 17 wrzes'nia wkraczanie naszych wojsk na terytorium
byej Polski. Rzd radziecki rozesa do wszystkich pastw, z ktarymi
utrzymuje stosunki dyplomatyczne, specjaln not. z owiadczeniem, e ZSRR
rawnie nadal bdzie wobec nich prowadzi polityk neutralnoci. Jak
wiadomo, nasze wojska wkroczyy na terytorium Polski dopiero wtedy, gdy
Pastwo Polskie rozpado si i faktycznie przestao istnie. Naturalnie, e
nie moglis'my pozosta obojtni wobec tych faktaw, gdy w wyniku tych
wydarze przed nami zaistniay palce problemy bezpieczestwa naszego
pastwa. Ponadto, rzd radziecki musia si liczy z wyjtkow, sytuacj,
jaka zaistniaa dla bratniej ludnoci Ukrainy Zachodniej i Biaorusi
Zachodniej, ktara w nie istniejcej ju Polsce zostaa porzucona na pastw
losu.
Dalsze wydarzenia w peni potwierdziy, e nowe stosunki
ra-dziecko-niemieckie zbudowane s na mocnej podstawie wzajemnych interesaw.
Po wkroczeniu jednostek Armii Czerwonej na terytorium byego Pastwa
Polskiego zaistniay powane zagadnienia rozgraniczenia interesaw
pastwowych ZSRR i Niemiec. Sprawy te zostay uregulowane szybko na zasadach
wzajemnej zgody. Zawarty w kocu padziernika niemiecko-radziecki ukad o
przyjani i granicy midzy ZSRR i Niemcami utrwali nasze stosunki z
Pastwem Niemieckim.
Stosunki Niemiec z innymi buruazyjnymi pastwami zachodnioeuropejskimi
w ostatnich dwach dziesicioleciach okrelao przede wszystkim denie
Niemiec do zerwania pt Traktatu Wersalskiego, ktarego twarcami byy Anglia
i Francja przy aktywnym udziale Stanaw Zjednoczonych Ameryki1. W
ostatecznym wyniku to wanie doprowadzio do obecnej wojny w Europie.
Stosunki Zwizku Radzieckiego z Niemcami ksztatoway si na innej
zasadzie, nie majcej nic wspalnego z interesami uwiecznienia powojennego
ukadu wersalsk ego. Zawsze bylis'my tego zdania, e silne Niemcy s
nieodzownym warunkiem trwaego pokoju w Europie. Byoby rzecz mieszn
myle, e Niemcy mona „po prostu wytrci z szeregu" i zrzuci z
rachunku. Mocarstwa,
115
piastujce to gupie i niebezpieczne marzenie, nie uwzgldniaj
smutnych dowiadcze Wersalu, nie zdaj sobie sprawy z istniejcej potgi
Niemiec i nie rozumiej tego, e praba powtarzenia Wersalu w obecnej
sytuacji midzynarodowej, gruntownie ranicej si od sytuacji 1914 roku,
moe zakoczy sie dla nich krachem.
Nieugicie dymy do poprawy stosunkaw z Niemcami i z zadowoleniem
powitalis'my takiego rodzaju denie w samych Niemczech. Teraz nasze
stosunki z Pastwem Niemieckim uksztatowane s na przyjacielskich zasadach,
na gotowoci popierania denia Niemiec do pokoju, a jednoczenie na
pragnieniu maksymalnego wspadziaania z rozwijaniem radziecko-niemiekich
stosunkaw gospodarczych z wzajemn korzyci obu pastw. Trzeba odnotowa
specjalnie e zmiany, jakie zaszy w stosunkach radziecko-niemiekich w
dziedzinie politycznej, stworzyy sprzyjajce przesanki do rozwoju
radziecko-niemiekich stosunkaw gospodarczych. Ostatnie rozmowy gospodarcze
delegacji niemieckiej w Moskwie i toczce si obecnie rokowania radzieckiej
delegacji gospodarczej w Niemczech, przygotowuj obszern podstaw do
rozwijania obrotu towarowego midzy Zwizkiem Radzieckim i Niemcami. Teraz
pozwalcie omawi wydarzenia, zwizane bezpos'rednio z wkroczeniem naszych
wojsk na terytorium byego Pastwa Polskiego. Nie ma potrzeby opisywania
przebiegu tych wydarze. O tym wszystkim obszernie pisaa nasza prasa i,
towarzysze deputowani, dobrze jestes'cie obeznani z faktycznym stanem.
Powiem tylko o rzeczach najbardziej istotnych.
Nie ma potrzeby udowadnia, e w chwili cakowitego rozpadu Pastwa
Polskiego nasz rzd zobowizany by do podania pomocnej doni zamieszkaym
na terytorium Ukrainy Zachodniej i Biaorusi Zachodniej braciom -- Ukraicom
i braciom -- Biaorusinom. Wanie on tak postpi. (Huczne, dugotrwae
oklaski. Deputowani wstaj i urzdzaj owacj)... Podczas bojowego marszu
Armii Czerwonej przez te rejony nasze jednostki wojskowe miejscami miay
powane starcia z jednostkami polskimi, a wic byy te ofiary... Ogalna
liczba ofiar, jakie poniosa Armia Czerwona na terytorium Biaorusi
Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, wynosi: zabitych -- 737, rannych -- 1862,
to jest ogaem - 2599 ludzi. ... Terytorium Ukrainy Zachodniej razem z
terytorium Biaorusi Zachodniej, jakie przeszo do nas, wynosi 196 tysicy
kilometraw kwadratowych, a ludno -- okoo 13 milionaw osab, w tym
Ukraicaw -- ponad 7 miliono'w, Biaorusinaw - ponad 3 miliony, Polakaw -
przeszo 1 milion. ydaw -- przeszo 1 milion...2
1 Kongres USA odmawi ratyfikowania Traktatu Wersalskiego. -
Uw. aut. Przytacza si ze skratami. -- Uw. aut.
116
Na rocznic podpisania radziecko-niemieckiego Paktu o nieagresji.
Plakat radziecki dla Ukrainy Zachodniej
117
Moskwa. Kreml, 24 sierpnia 1939 r. godzina 5 rano.
Pakt zawarty. Stalin wznosi toast za Hitlera, ktarego, jak wie,
„bardzo
kocha narad niemiecki"
Mawiem ju, jak Stalin pojmowa t umow. Literalnie pyszni
si jak paw. Chodzi z zadartym nosem i mawi dosownie: ,/Jabr-
aem Hitlera, nabraem Hitlera"
N. Chruszczow „Wspomnienia"
119
HITLER O PAKCIE RADZIECKO-NIEMIECKIM
Pakty maj znaczenie dopaty, dopaki s poyteczne dla naszych
celaw... Rosja zreszt te bdzie przestrzegaa paktaw, zanim s
Karykatura radziecka 1942 roku
120
one jej poyteczne
SOJUSZ STALINA Z HITLEREM
1. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE
Telegram
Kancelaria MSZ 500 Berlin, 27 wrzenia 1939 r.
Nr. 435
Pilne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych!1
Tekst telegramu nr 163 z Tallinna z dn. 26 do dziau attache dla
Dowadztwa Naczelnego armii
Estoski naczelnik sztabu2 zakomunikowa mi, e Rosjanie
nalegaj na sojusz. Owiadczy, e Rosjanie daj bazy morskiej w porcie
batyckim oraz lotniczej na wyspach estoskich. Sztab generalny poleci
przyj te dania, gdy pomoc niemiecka jest wtpliwa i sytuacja moe si
jedynie pogorszy. 25 i 26 wrzenia samolot rosyjski dokona lotdw nad
terytorium estoskim. Sztab generalny wyda rozkaz nie strzela do samolotu,
eby nie komplikowa sytuacji. Reussin3. Froch-wein4.
Brucklmeier5
1 Ribbentrop w owych dniach przebywa w Moskwie.
-- Przyp. J. F.
2 Genera major N. Reeck. -- Przyp. red. wyd. niem.
3 Niemiecki attache wojskowy w Estonii. -- Przyp. red. wyd.
niem.
4 Wysannik niemiecki w Estonii. -- Przyp. red. wyd. niem.
5 Urzdnik MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.
121
2. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE
Telegram
Kancelaria MSZ 499 Berlin, 27 wrzenia 1939 r.
Nr 436
Pilne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych!
Tekst telegramu nr 245 z dn. 26 z Helsinek
Minister spraw zagranicznych [Finlandii]1 powiadomi mnie o
daniach stawianych Estonii przez Rosj i zauway, e Finlandia gotowa
jest polepszy swe stosunki z Rosj, lecz nigdy nie zgodzi si na podobne
dania, nawet jeli dojdzie do gorszego2.
Wskazaem na ranice w sytuacji Estonii oraz Finlandii i poradziem
Ministrowi spraw zagranicznych, by zapewni bezpieczestwo swego kraju
poprzez polepszenie stosunkaw z Niemcami i Rosj.
Minister spraw zagranicznych z tym si zgodzi; wskaza na cakowite
zniknicie wpywaw brytyjskich na Batyku. Blu-cher3.
Brucklmeier
1 J. Eicco. -- Przyp. red. wyd. niem.
2 To jest do wojny. -- Przyp. J. F.
3 Dr von Blticher, wysannik niemiecki w Finlandii. --
Przyp. red. wyd.
niem.
3. RIBBENTROP DO MOOTOWA
List
Moskwa, 28 wrzenia 1939 r Poufnie!
Panie Przewodniczcy!
Mam zaszczyt potwierdzi odbiar Waszego dzisiejszego listu, w ktarym
donosicie mi co nastpuje:
122
„W celu spenienia mego dzisiejszego listu odnos'nie stworzenia
wspalnego programu gospodarczego1 Rzd ZSRR podejmuje si
okazywania pod wszystkimi wzgldami wspadziaania niemieckim tranzytowym
przewozom z Rumunii i do Rumunii kolej Garny lsk - Lemberg [Lwaw] -
Koomyja. Obydwa rzdy w ramach planowanych pertraktacji 'handlowych
zamierzaj niezwocznie porozumie si co do realizacji tranzytowych
przewozaw. To samo dotyczy niemieckiej komunikacji tranzytowej z Iranem,
Afganistanem oraz krajami Dalekiego Wschodu.
Rzd ZSRR owiadcza poza tym, ze gotaw jest dostarcza [Niemcom] pracz
ustalonej iloci ropy naftowej, o jakiej si umo'wiono wczes'niej lub o
ktarej tocz si wstpne rozmowy, dodatkow ilo opy naftowej, odpowiednio
do przetwarstwa ropy naftowej rocznie w rejonach Drohobycza i Borysawa z
zastrzeeniem, e jedna poowa tej iloci bdzie dostarczana do Niemiec z
wyej wspomnianych kopalni ropy naftowej, druga za cz z innych kopalni
ropy naftowej ZSRR. Za te dodatkowe dostawy ropy naftowej ZSRR zgadza si
otrzymywa w charakterze kompensaty antracyt i rury stalowe".
W imieniu rzdu Cesarstwa Niemieckiego zawiadomienie to przyjmuj z
zadowoleniem i zgod.
Przyjmijcie, Panie Przewodniczcy, nowe zapewnienia o mym jak
najwyszym dla Was szacunku.
von Ribbentrop
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. 1. F.
4. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 3 dn. padziernika 1939 - 12.04. Otrzymany 3 padziernika 1939
- 23.10
Nr 463 z dn. 3 padziernika Bardzo pilne! cile tajne!
Mootow o godzinie 14 wezwa mnie dzi do siebie, eby zakomunikowa co
nastpuje:
Rzd radziecki owiadczy Ministrowi spraw zagranicznych Litwy, ktary
przybywa dzi [do Moskwy],e w ramach przyja-
123
cielskiego uregulowania stosunkaw wzajemnych, by moe podobnego do
wariantu estoskiego, rzd radziecki chce przekaza miasto Wilno i jego
okolice Litwie, rawnoczenie za rzd radziecki wskae Litwie, e powinna
przekaza "Niemcom dobrze znan cz swych terenaw. Mootow ciekawi si,
jak mamy na wzgldzie formaln procedur. Idea jego polega na jednoczesnym
podpisaniu protokou radziecko-litewskiego o Wilnie i protokou
niemiecko-litewskiego o terytorium litewskim, ktare jest nam przekazywane.
Odpowiedziaem, e ta propozycja nie wydaje mi si ciekaw. Logiczniej
by byo, eby rzd radziecki z pocztku wymieni Wilno na ten pas ziemi,
ktary jest nam przeznaczony, a potem przekaza go nam. Zdawao si, e
Mootow nie zgadza si z moj propozycj, ale pozwoli mi przekonsultowa
si z moim rzdem i da mu odpowied jutro przed poudniem.
Propozycja Mootowa wydaje mi si zgubna, gdy w oczach caego s'wiata
bdziemy wygldali „grabiecami" terytorium litewskiego, gdy rzd
radziecki tymczasem uwaany bdzie za ofiarodawc. Wydaje mi si, e warto
wzi pod uwag maj plan tej akcji. Poza tym prosibym Was rozway celowo
udokumentowania oddzielnym tajnym protokoem radziecko-niemiec-kim
przekazania nam tego terytorium litewskiego przed tym, zanim Zwizek
Radziecki faktycznie przyczy Litw - myl, na kto'rej jak rozumiem,
pocztkowo opieray si porozumienia odnos'nie Litwy.
Schulenburg
5. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 4 padziernika 1939 r.
cile tajne!
Nr 488
Na Wasz telegram nr 463
Sposab przekazania strefy terytorium litewskiego zaproponowany przez
Mootowa te uwaam za nie do przyjcia. Poprocie, prosz, Mootowa, by w
danym momencie nie omawia z Litwinami tej kwestii terytorialnej. Lepiej
niech rzd radziecki na wypadek wprowadzenia wojsk radzieckich do
124
Litwy, co prawdopodobnie jest oczekiwane, zobowie si wzgldem
Niemiec pozostawi t stref terytorium litewskiego nie okupowan i udzieli
Niemcom prawa ustalenia swego terminu, kiedy zostanie dokonane formalne
przekazanie terytorium. Zrozumienie wzajemne w tej kwestii ma by osignite
w przyszoci poprzez wymian tajnych listaw midzy Wami a Mootowem.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy
Zgodnie ze wskazawk Ministra spraw zagranicznych Rzeszy telegram ten
za jego podpisem zosta nadany od razu. Haus, 4 padziernika1.
O godzinie 11 tre tego telegramu przekazaem w postaci zawoalowanej
telefonicznie hrabiemu Schulenburgowi. Dokadnie zrozumia instrukcj. Hans,
4 padziernika1.
* Notatki zrobione na telegramie przez pomocnika sekretarza stanu
Hausa. - Przyp. J. F.
6. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 padziernika 1939 - 00.30
cile tajne!
Pilne!
Nr 470 z dn. 4 padziernika
Uzupenienie do mego telegramu nr 463 z dn. 3 padziernika
Tego ranka od razu po pierwszym telefonie pomocnika sekretarza stanu
Hausa przekazaem Mootowowi prob nieroz-gaszania litewskiemu Ministrowi
spraw zagranicznych niczego, co si tyczy porozumienia
niemiecko-radzieckiego odnonie Litwy. Mootow poprosi mnie o spotkanie o
godzinie 17 i powiedzia, e niestety wczoraj wypado poinformowa Ministra
spraw zagranicznych Litwy o tym porozumieniu, poniewa mimo caej lojalnoci
wzgldem nas nie mag postpi inaczej. Czonkowie delegacji litewskiej byli
niezwykle podnieceni i zasmuceni; owiadczyli, e strata wanie tego
regionu bdzie
125
szczegalnie dotkliwa, poniewa liczni wybitni dziaacze narodu
litewskiego pochodz z tej czci Litwy. Tego ranka o godzinie 8 litewski
Minister spraw zagranicznych odlecia do Kowna. Do Moskwy ma zamiar
powro'cic po jednym - dwach dniach.
Powiedziaem, e niezwocznie zawiadomi o tym telefonicznie maj rzd;
po tym zatelefonowaem do pana Hausa. Po godzinie Mootow zakomunikowa mi,
e Stalin osobicie prosi rzd niemiecki, by w danym momencie nie nalega na
przekazanie strefy terytorium litewskiego [Niemcom].
Schulenburg
7. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 5 padziernika 1939 - 3.43 Moskwa, 5 padziernika 1939 - 11.55
Pilne! cise tajne!
Nr 497 z dn. 4 padziernika
Na dzisiejsze doniesienie telefoniczne ambasadora
Misja dyplomatyczna w Kownie otrzymaa nastpujce instrukcje:
1. Wycznie Was osobicie zawiadamiam o tym, o nastpuje: w toku
podpisania 23 sierpnia paktu niemiecko-rosyjskiego o nieagresji zosta
dokonany cise tajny podzia sfer wpywaw w Europie Wschodniej. Zgodnie z
tym podziaem Litwa bya wczona do sfery wpywaw niemieckich, gdy
tymczasem na terenach byego Pastwa Polskiego granica zostaa ustalona na
tak zwanej linii czterech rzek (Pisa - Narew -Wisa - San). Ju wtedy
daem, eby Wileszczyzna i Wilno zostay przyczone do Litwy, na co rzd
radziecki wyrazi zgodz. 28 wrzenia, podczas omawiania umowy o przyjani i
granicy, porozumienie ulego zmianie w tym sensie, e Litwa i Wileszczyzna
zostay wczone do rosyjskiej sfery wpywaw, a za to w zamian z terenaw
polskich do sfery wpywaw Niemiec przeszy wojewadztwo lubelskie oraz
znaczna czs' wojewadztwa warszawskiego, a take rejon miasta Suwak.
Poniewa wczenie Suwalszczyzny do niemieckiej sfery wpywaw spowodowao
komplikacje w przeprowadzeniu linii granicznej, zgodzilimy si, e na
wypadek, jeeli Sowieci poczyni wzgldem Litwy
126
specjalne kroki, wic niedua strefa terytorium poudniowo-za-chodniego
Litwy, dokadnie zaznaczona na mapie, przejdzie do Niemiec.
2. Hrabia von Schulenburg dzisiaj donias, e Mootow wbrew naszym
yczeniom minionego wieczoru powiadomi litewskiego Ministra spraw
zagranicznych o tym poufnym porozumieniu. Prosz teraz ze swej strony
poinformowa rzd litewski w danej kwestii ustnie i cile poufnie w takim
duchu:
Od razu po podpisaniu 23 sierpnia radziecko-niemieckiego paktu o
nieagresji celem uniknicia komplikacji midzy nami a rzdem radzieckim
prowadzone byy pertraktacje o rozgraniczeniu sfer wpywaw niemieckich i
radzieckich w Europie Wschodniej. W czasie tych pertraktacji poleciem
zwraci Litwie Wileszczyzn, na co rzd radziecki udzieli mnie swej zgody.
Zgodnie z Ukadem o przyjani i granicy z dn. 28 wrzes'nia, jak wynika z
opublikowanej radziecko-niemieckiej linii demarka-cyjnej, terytorium
Suwalszczyzny wysunite w kierunku Niemiec przycza si do Niemiec.
Poniewa granica ta bya zagmatwana i nienaturalna, zachowaem za Niemcami
prawo do jej zmian w tym sensie, e do nas odejdzie dodatkowo niedua strefa
terytorium litewskiego. Oddanie Litwie Wilna te byo omawiane podczas tych
pertraktacji. Teraz jestes'cie upowanieni zawiadomi rzd litewski, e rzd
Rzeszy dany moment nie uwaa za odpowiedni do rozwizania kwestii zmiany
granic. Stawiamy jednak warunek, eby rzd litewski rozpatrywa t kwesti
jako cile poufn. (Koniec instrukcji dla Kowna.)
Prosz zawiadomi pana Mootowa o naszym doniesieniu rzdowi
litewskiemu. Nastpnie prosz poprosi go, jak ju bya mowa w poprzednim
telegramie, eby wskazana strefa graniczna terytorium litewskiego na wypadek
posania wojsk radzieckich do Litwy nie bya przez me zajmowana i eby
Niemcom pozostawiono prawo do wyznaczenia daty wykonania porozumienia o
oddaniu dla Niemiec wymienionego terytorium. Oba punkty tej kwestii w
przyszos'ci powinny znalez' odbicie w tajnej wymianie listaw midzy Wami a
Mootowem.
Ribbentrop
127
Z PRZEMaWIENIA HITLERA WREICHSTAGU
7 padziernika 1939 r.
Berlin, 6 padziernika (TASS). Dzisiaj o godzinie drugiej po poudniu
odbyo si posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Po kro'tkim sowie wstpnym
Goeringa, ktary zoy hod pamici polegym na froncie polskim, wystpi z
deklaracj Hitler.
Przemawienie Hitlera trwao patorej godziny.
Hitler na pocztku swego przemawienia podsumowa wyniki wojny z Polsk.
W cigu dwach tygodni, powiedzia, przestao istnie pastwo liczce 36
milionaw ludnoci, majce armi przeszo z 50 dywizji... Zdaniem Hitlera
przyczyna zwycistwa armii niemieckiej tkwi nie tylko w bohaterstwie i
ofiarnoci onierzy, udoskonaleniu techniki bojowej oraz wysokich
kwalifikacjach dowadztwa, lecz, co jest rzecz gawn, w braku zdolnoci
yciowej pastwa polskiego. Na kociach oraz krwi Niemcaw i Rosjan,
owiadczy Hitler, bez jakiegokolwiek uwzgldnienia warunkaw historycznych,
etnograficznych i gospodarczych byo stworzone pastwo, ktare nie miao
adnego prawa do istnienia...
W zwizku z wynikami dziaa wojennych w Polsce Hitler zatrzy-mat si
przy kwestii wspapracy Niemiec i ZSRR. Rosja, owiadczy, nie widzi adnych
przyczyn przeszkadzajcych ustaleniu cisej wspapracy midzy naszymi
pastwami. Ranice w reimach nie mog stanowi przeszkody we wspalnej
aktywnej walce o pokaj. Pakt z ZSRR jest punktem zwrotnym w rozwoju
niemieckiej polityki zagranicznej, podstaw dugofalowej i szczliwej
wspapracy Niemiec z ZSRR w sprawie likwidacji zarzewi wojny i zapewnienia
bezpieczestwa narodaw. Zawarte porozumienie do przejrzycie wskazuje, e
twierdzenie o niemieckich planach ekspansji na Ukrain, Ural, Rumuni itp.
s wymysem. Na Wschodzie Europy dziki wysikom Niemiec i Rosji ustala si
spokaj oraz pokaj. Interesy Niemiec i Rosji w tym cakowicie s zbiene.
Kady na swym odcinku bdzie dba o swe interesy i budowa pokojowe ycie...
128
Z ROZMOWY RIBBENTROPA Z KORESPONDENTEM JAPOSKIM
7 padziernika 1939r.
Berlin, 6 padziernika (TASS)... Jestem bardzo zadowolony z przebiegu i
wynikaw pertraktacji midzy Niemcami a ZSRR, ktare doprowadziy do
wyjanienia sytuacji w byym obwodzie polskim, a tym samym i w Europie
Wschodniej. Jestem przekonany, e ustalenie si spokoju i adu w tych
obwodach bdzie nie tylko korzystne i przyniesie szczcie ranym
narodowociom, zamieszkaym na tym terytorium, lecz po zlikwidowaniu tego
zarzewia niepokoju w Europie poczyniony zostanie znaczny krok zmierzajcy do
uporzdkowania powszechnego pokoju. Uwaam, e takie uregulowanie kwestii
jest nauczk dla wszystkich podegaczy do wojny i zostanie szczerze powitane
przez wszystkie pokaj mifujce narody. Niemcy i Rosja Radziecka w swym
wspalnym owiadczeniu zaproponoway Anglii i Francji wybar: czy chc one
wojny czy pokoju. Decyzja naley do mocarstw zachodnich...
Niemcy zawsze pragny pokoju, a nie wojny. Wojna z Polsk zostaa nam
narzucona wbrew wszystkim rozwanym propozycjom Fiihrera. Tak samo na
Zachodzie wojn wypowiedziay nie Niemcy, lecz Anglia i Francja. Niemcy
wci gotowe s zawrze pokaj, co wcale nie jest nowos'ci. W kadym bd
razie mocarstwa zachodnie w prdkim czasie musz podj decyzj. Bezmylnej
grobie angielskich podegaczy do wojny „zniszczenia hitleryzmu" -- co
nie oznacza nic innego jak zniszczenie narodu niemieckiego -- z powodzeniem
moe by przeciwstawione takie haso niemieckie, jak na przykad
„zniszczenie demokracji angielskiej"...
Jeeli zajrze do prasy, w szczegalnoci po opublikowaniu pokojowego
owiadczenia niemiecko-radzieckiego, mona si przekona, jak dziaaj
podegacze do wojny. Midzynarodowi podegacze wojenni dzi nie bd si
bali podjudzania narodaw angielskiego i francuskiego przeciwko Niemcom,
jutro natomiast nie bd si bali poszczu jeden na drugiego narody
amerykaski i japoski...
129
8. MOOTOW DO AMBASADORA SCHULENBURGA
List
Moskwa, 8 padziernika 1939 r. Tajne!
Panie Ambasadorze!
Mam zaszczyt potwierdzi, e w realizacji dodatkowego poufnego
protokou o Litwie podpisanego przez ZSRR i Niemcy 28 wrzenia 1939 r.
zostao osignite zrozumienie wzajemne w nastpujcych kwestiach:
Terytorium litewskie, wymienione w protokole i zazna
czone na mapie zaczonej do protokou, na wypadek rozloko
wania [w Litwie] si Armii Czerwonej nie bdzie okupowane.
Niemcom zastrzeone bdzie prawo wyznaczenia daty
realizacji porozumienia o przekazaniu im wspomnianego
terytorium Litwy.
Panie Ambasadorze, prosz przyj moje zapewnienia o jak najgbszym
dla Was szacunku.
W. Mootow
9. MEMORANDUM DR.SCHNURRE, MSZ NIEMIEC
Tezy do mych pertraktacji w Moskwie
Padziernik, 1939 r.
Nie moemy samowolnie wprowadza zmian do porozu
mienia kredytowo-handlowego z dn. 19 sierpnia biecego
roku. Poyteczne jednak byoby osignicie przyspieszenia
dostaw surowcaw (180 milionaw marek).
Gawnym mym zadaniem podczas pertraktacji bdzie
ustalenie, czy Rosja moe i czy bdzie pokrywa [nam] ponad
umow z dn. 19 sierpnia straty importu morskiego oraz w jakim
stopniu potrafi to zrobi. Organizacje wojskowe i cywilne
wrczyy mi spisy pilnie potrzebnych dostaw dodatkowych,
ogaem na 70 milionaw marek. dania, jakie zgosz w
Moskwie, sigaj dalej poza te spisy, gdy niemieckie potrzeby
130
na cele wojenne s kilkakrotnie wiksze od zaproponowanych przez
wydziay na pertraktacje. Stosunkowo skromne wymagania wydziaaw wskazuj na
niedocenianie moliwoci Rosji w dostawach surowcaw. Przyczyn tego jest
system transportu, organizacja, metodyka produkcji itp. [w ZSRR] nie
odpowiadajce standardom.
3. Proponowany Rosjanom plan zawiera co nastpuje:
Zwizek Radziecki niezalenie od umowy z dn. 19 sierpnia
1939 r. powinien dostarczy nam surowcaw (zarawno wytwarzanych w Rosji,
jak te kupowanych dla nas przez Rosj w krajach neutralnych) na sum 10
milionaw marek. Niemiecka kompensata za ten surowiec nie zostanie spacona
niezwocznie. Bdzie musiaa przyj posta programaw dostaw oraz inwestycji
rozoonych na okres okoo piciu lat. W cigu tego czasu gotowi bdziemy do
wywizania si ze swych zobowiza wypywajcych z rosyjskich dostaw
surowcaw, w zakresie budowy w Rosji zakadaw przemysowych zgodnie z szeroko
zakrojonym programem, jaki zostanie uzgodniony.
W ramach cile gospodarczych pertraktacji realne
trudnoci istniejce w stosunku do Rosji nie mog by przezwy
cione midzy innymi dlatego, e prosimy Rosjan, by dziaali
z wyprzedzeniem. Faktycznie pozytywny wynik moe by
osignity wycznie wtedy, kiedy wysze kierownictwo
rosyjskie wyda odpowiednie dyrektywy oparte na pozycji
politycznej zajmowanej wzgldem nas. Pertraktacje te w tym
sensie posu sprawdzianem tego, czy Stalin gotaw jesi1 do
wycigania daleko posunitych wnioskaw z nowego kursu
politycznego. Dostawy danych przez nas surowcaw mog by
wykonane wycznie kosztem wasnego uytkowania Rosjan,
poniewa sytuacja zaopatrzeniowa w Rosji jest niezadowalaj
ca.
W zalenoci od wynikaw moich pertraktacji moe si
okaza niezbdne ponowne rozpatrzenie przez osoby kompe
tentne programaw dotyczcych surowcaw z wybitnie politycz
nego punktu widzenia.
Pracz tego podczas rozmaw w Moskwie naley ustali
skal tranzytowego dostarczania naszego dawnego importu z
Iranu, Afganistanu, Mandurii i Japonii.
Schnurre1
1 Kierownik sektora wschodnioeuropejskiego dziau
gospodarczego MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.
131
9 padziernika 1939 r.
PRZYJCIE PRZEZ W. MOOTOWA
PRZEDSTAWICIELI GOSPODARCZYCH
NIEMIEC PANaW
RITTERA I SCHNURRE
Specjfilny penomocnik rzdu niemieckiego do spraw gospodarczych pan
Ritter oraz szef niemieckiej delegacji gospodarczej pan Schnurre 8
padziernika zostali przyjci przez Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych
ZSRR tow. Mootowa.
W toku rozmowy porozumiano si o tym, e program gospodarczy, co do
ktarego zawarto porozumienie podczas ostatniego pobytu w Moskwie Ministra
spraw zagranicznych pana von Ribbent-ropa, bdzie realizowany przez obydwie
strony w trybie przyspieszonym i na szerok skal. Midzy innymi zawarte
zostao przy tym porozumienie o tym, e ZSRR przystpi niezwocznie do
zaopatrywania Niemiec w surowce, Niemcy za --do realizacji dostaw dla ZSRR.
10. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 9 padziernika 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 793
Pose fiski poprosi o wizyt u Ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Zgodnie ze wskazawk tego ostatniego przyjem pana Vuorimaa dzi we dnie.
Donias on co nastpuje:
W wyniku wydarze zachodzcych w pastwach nadbatyckich Rosja posuna
si obecnie na Batyku tak daleko, e bilans si zosta tam zakacony i
istnieje zagroenie przewagi Rosji. Brak zainteresowania ze strony Niemiec
t kwesti zwracio uwag Finlandij, gdy s podstawy do przypuszcze, e
Rosja wysunie Finlandii dania analogiczne do przedstawionych republikom
nadbatyckim.
Rzd fiski poleci, aby Vuorimaa ustali, czy Niemcy pozostan
obojtne wobec posuwania si. Rosjan w tym regionie, natomiast jeeli znajd
si potwierdzenia, e tak nie jest, wic si dowiedzie, jak pozycj
zamierzaj zaj Niemcy.
132
Pose doda:, e w cigu ostatnich kilku tygodni Finlandia ze swej
strony prabowaa uczyni wszystko, co jest moliwe, w celu uregulowania z
Niemcami swych stosunkaw handlowych, utrzymywania ich na normalnej podstawie
i prowadzenia polityki neutralnoci, czego pragn rawnie Niemcy.
Odpowiedziaem posowi w duchu zaczonych instrukcji, wysanych do
Helsinek. Vuorimaa prosi mnie, bym wezwa go paniej, jeeli bdziemy mieli
co doda.
Ze saw posa mona wnioskowa, e rzd fiski najprawdopodobniej
sprzeciwi si daniom Rosjan i nie ulegnie presji podobnie, jak ulegy
Estonia i otwa. Powiedziaem tylko, e mam nadziej, i Finlandia potrafi
uregulowa, stosunki z Rosj drog pokojow.
Weizsacker
11. AMBASADOR W FINLANDH BLUCHER DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Helsinki, 10 padziernika 1939-21.30 Otrzymany 10 padziernika 1939 -
24.00
Nr 287 z dn. 10 padziernika Pilne!
Wszystko wiadczy o tym, e jeeli Rosja nie ograniczy swych roszcze
do wysp w Zatoce Fiskiej, Finlandia bdzie stawia opar zbrojny. Dla naszej
gospodarki wojennej bdzie to miao nader powane skutki. Z Finlandii do
Niemiec przerwany bdzie nie tylko eksport ywnoci i drewna, lecz te
niezastpiony eksport miedzi oraz molibdenu. Z tych to przyczyn proponuj
poprosi rzd rosyjski, by jego roszczenia nie sigay poza wyspy.
Blucher
133
12. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 18 padziernika 1939 - 00.40 Moskwa, 18 padziernika 1939 -
10.05
Nr 594 z dn. 17 padziernika
Do rk wfasnych pana ambasadora
Przy okazji, ktara wkratce si nadarzy, zamierzam publicznie si
wypowiedzie o sytuacji w polityce zagranicznej, a nastpnie powoujc si
na ostatnie prremdwienie Chamberlaina1 poruszy przysze obiekty
kamliwej propagandy angielsko-francuskiej. W zwizku z tym chciabym
rawnie wykaza bezpodstawno krcych od niedawna kamliwych pogosek
rozpowszechnianych w dosc osobliwej postaci przez, wrog pras twierdzc,
e podczas mego pobytu w Moskwie poprosiem Zwizek Radziecki o pomoc
wojenn, ale spotkaem si ze zdecydowan odmow. W zwizku z tym zamierzam
powiedzie mniej wicej co nastpuje: _
„Propaganda brytyjska mocno rozczarowana zmianami, jakie zaszy
niedawno w sytuacji midzynarodowej, na ktare duy wpyw miao nawizanie
przyjaznych stosunkaw midzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim, podejmowaa
najprzeraniejsze praby zdyskredytowania i okrycia mrokiem stosunkaw
niemiecko-radzieckich. We waciwej sobie postaci ona przed niczym si nie
powstrzymywaa, uciekaa do jak najwikszego i najbardziej absurdalnego
kamstwa. Na przykad sfabrykowaa owiadczenie o tym, e podczas
pertraktacji moskiewskich poprosiem pana Stalina o pomoc wojenn do walki z
Polsk, Francj i. Angli. Stalin na prob odpowiedzia niby to ostr
replik: „Ani jednego onierza". Co jednak rzeczywicie zaszo w
czasie tych pertraktacji moskiewskich? Pozwoli Pan, e przypomn o tym.
Do Moskwy przybyem 23 sierpnia na pertraktacje i dla zawarcia w
imieniu Fiihrera paktu o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim. Rozmowy ze
Stalinem i Mootowem rozpoczem od owiadczenia, e nie przybyem do
Moskwy, jak to swego czasu uczynili delegaci Anglii i Francji, by prosi
Zwizek Radziecki o pomoc zbrojn na wypadek, jeeli Anglia zmusi rzd
niemiecki do przystpienia do wojny. Rzd niemiecki w takim wypadku nie
bdzie potrzebowa pomocy, ale bdzie dysponowa wystarczajcymi siami
wojennymi, by stan do walki przeciwko Polsce oraz swym zachodnim
nieprzyjacioom i
134
doprowadzi j [walk] do zwycistwa. Stalin z waciw sobie jasnoci
i cisoci szczerze na to odpowiedzia: „Przez odrzucenie na samym
pocztku [pertraktacji] jakiejkolwiek pomocy wojennej Zwizku Radzieckiego
Niemcy zajy dumn pozycj. Jednake Zwizek Radziecki jest zainteresowany
w tym, by Niemcy bdce jego ssiadem byy silne i w wypadku praby si
wojennych midzy Niemcami a demokracjami zachodnimi interesy ZSRR i Niemiec
bd naturalnie zbiene. Zwizek Radziecki nigdy nie bdzie chcia widzie
Niemcy w skomplikowanej sytuacji". Podzikowaem wtedy Stalinowi za jego
niedwuznaczne owiadczenie i powiedziaem mu, e zakomunikuj Fiihrerowi o
szerokim podejs'ciu rzdu radzieckiego do sprawy. Tak rozpoczy si
pertraktacje niemiecko-radzieckie i ta wymiana zda od samego pocztku
rozmaw stworzya atmosfer szczeroci oraz przyjaz'ni; w cigu 24 godzin
zosta zawarty pakt o nieagresji, w toku za dalszego biegu wydarze, w
kocu wrzes'nia - umowa o przyjani i granicy. Po zaoeniu podstaw
politycznych postanowiono rawnie nakreli wszechogarniajcy program
gospodarczy, ktarego drogi realizacji s omawiane wanie teraz w Moskwie.
Niemcy potrzebuj surowcaw radzieckich, Zwizek Radziecki za - towaraw
przemysowych. Nie ma powodaw, by kwitnce w przeszoci stosunki handlowe
midzy dwoma narodami nie zostay wkratce odrodzone. Odwrotnie - jestem
gboko przekonany, e istniejce dawniej tradycyjne stosunki przyjani
midzy Niemcami a Rosj, zostay teraz przywracone, bd si nieustannie
pogbia i pogbia, e wymiana towarowa bdca naturalnym czynnikiem
dodatkowym przyprowadzi w przyszoci oba narody do dobrobytu, o jakim nawet
nie marzyy. Wychodzc ze wspalnej platformy politycznej - deklaracji
niemiecko-radzieckiej z dnia 28 wrzes'nia 1939 r. - postanowiono rawnie, e
pozakoriczeniu kampanii polskiej oba rzdy.bd pracowa nad przywraceniem
pokoju. W wypadku, gdyby praby te nie uwieczyy si sukcesem (co ma
miejsce), odpowiedzialno za kontynuowanie wojny spadnie na Angli i
Francj; rawnoczenie rzd Rzeszy i rzd radziecki bd si naradzay o tych
niezbdnych krokach, jakie maj by poczynione w razie koniecznoci. Narady
te obecnie ju si odbywaj, przebiegaj w atmosferze przyjani. Podobnie
jak pertraktacje moskiewskie, opieraj si na trwaym fundamencie zbienoci
interesaw. W zwizku z tym oczekujemy w szybkim czasie wizyty pana Mootowa
w Berlinie. Jestem przekonany, e wystarcza tak pobieny przegld, by raz i
na zawsze odrzuci t kup kamstwa sfabrykowanego przez Brytyjskie
Ministerstwo Oszustwa oraz inne niezdarne orodki propagandowe naszych
wrogaw o toczcych si pertraktacjach niemiecko-rosyjskich oraz o rozwoju w
przyszoci stosunkaw migdzy dwoma najwikszymi pastwami europejskimi".
135
Prosz jak najszybciej zawiadomi pana Stalina o wyej wspomnianej
ocenie pertraktacji moskiewskich danej przeze mnie i zadepeszowa mi o jego
zgodzie.
Ribbentrop
1 Przemo'wienie Chamberlaina w Izbie Gmin, wygoszone 12
padziernika 1939 r., byo odpowiedzi na przemawienie Hitlera w Reichstagu,
wygoszone 6 padziernika. - Przyp. red. viyd. niem.
13. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 padziernika 1939 r.
Pilne!
Nr 568 z dn. 19 padziernika
Na Wasz telegram nr 594 z dn. 17 padziernika
Mootow donias mi dzisiaj, e Stalin zaaprobowa ocen pertraktacji w
Moskwie, jak zamierza da w swym przemawieniu Minister spraw zagranicznych
Rzeszy. Prosi jedynie, eby zamiast zdania przytaczanego jako owiadczenie
Stalina od so'w „Niemcy zajy dumn pozycj..." do „widzie
Niemcy w skomplikowanej sytuacji" zostaa przyjta nastpujca wersja:
„Pozycja Niemiec, kto're odrzuciy pomoc wojenn, godna jest szacunku.
Silne Niemcy jednak - to niezbdna przesanka pokoju w Europie, z tego za
wynika, e Zwizek Radziecki zainteresowany jest w istnieniu silnych
Niemiec. Dlatego Zwizek Radziecki nie moe aprobowa dziaa mocarstw
zachodnich, ktare stwarzaj warunki do osabienia Niemiec i stawiaj je w
cikiej sytuacji. Na tym polega wspalne zainteresowanie Niemiec i Zwizku
Radzieckiego".
Schulenburg
136
14. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 1 listopada 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 864
Feldmarszaek Garing, admira Reder oraz genera pukownik Keitel
niezalenie jeden od drugiego donieli mi, e delegacja rosyjska w Berlinie
zbyt duo si spodziewa obejrze i naby niemieckich materiaaw wojskowych.
Genera pukownik Keitel zakomunikowa mi o opinii Fiihrera o tym, e
Rosjanom trzeba pokazywa wycznie zwykle materiay wytwarzane dla wojsk. O
tym, co moe zosta sprzedane, sami zadecydujemy. Produkcja bdca w stadium
wyprobowywania lub zastrzeona jako tajna nie powinna by pokazywana dla
Rosjan.
Weizsacker
Z ROZKAZU KOMISARZA LUDOWEGO
OBRONY ZSRR
Nr 199
7 listopada 1939 r.
...Jaskraw kart dziejaw roku minionego w yciu narodu radzieckiego
byto wyzwolenie przez Armi Czerwon naszych braci Ukraicaw i Biaorusinaw
od cikiego jarzma „jasniewielmo-nych" panaw. Pastwo polskie,
ktarego wadcy zawsze byli tak bardzo wynioli i chepliwi, podczas
pierwszego powanego zderzenia wojennego rozpadto si niczym stary zgnity
woz. W cigu jakich 15 dni wojny z Niemcami paska Polska przestaa istnie
jako pastwo, rzd jej i dowadztwo naczelne wojska polskiego haniebnie
uciekli za granic.
Na mocy rozporzdzenia Rzdu Radzieckiego wojska Frontu Ukraiskiego i
Biaoruskiego, wykonujce rozkaz Dowo'dztwa Naczelnego, 17 wrzenia
przekroczyy granic byego pastwa polskiego... Armia Czerwona gwatownym
atakiem rozbia wojska polskie, w kratkim terminie spenia swaj obowizek
wobec Ojczyzny Radzieckiej...
137
...Zwizek Radziecki w ostatnich miesicach zawar z Niemcami ukad o
nieagresji oraz ukad o przyjani i granicy... Ukad o przyjani i granicy
midzy ZSRR a Niemcami jak najbardziej odpowiada interesom narodaw dwo'ch
najwikszych w Europie pastw. Zbudowany jest na trwaej podstawie interesaw
wzajemnych Zwizku Radzieckiego oraz Niemiec i na tym polega jego olbrzymia
sia. Ukad ten sta si punktem zwrotnym nie tylko w stosunkach dwach
wielkich krajaw, lecz istotnie, wpyn rawnie na sytuacj midzynarodow w
caoci...
Wojna europejska, w ktarej Anglia i Francja wystpuj w roli jej
inicjatoraw oraz gorliwych kontynuatoraw, jeszcze nie rozgorzaa w szalejcy
poar, lecz agresorzy angielsko-francuscy nie przejawiaj woli ku pokojowi,
czyni wszystko w celu nasilenia wojny, rozprzestrzenienia jej na inne
kraje. Rzd Radziecki, prowadzcy polityk neutraln, przyczynia si ze
wszech miar do ustalenia pokoju, ktarego tak bardzo potrzebuj, narody
wszystkich krajaw...
Niech yje nasz wielki Stalin!
Komisarz Ludowy Obrony ZSRR
Marszaek Zwizku Radzieckiego
K. Woroszyow
7 listopada 1939r. Moskwa
27 listopada 1939 r.
NOTA RZDU RADZIECKIEGO
Z POWODU OBSTRZAU
PROWOKACYJNEGO WOJSK
RADZIECKICH PRZEZ ODDZIAY
WOJSK FISKICH
Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. Mototow 26 listopada
wieczorem przyj posa Finlandii pana Yrja-Koskinen i wrczy mu not Rzdu
ZSRR z powodu obstrzau prowokacyjnego wojsk radzieckich przez oddziay
wojsk fiskich skupione na Przesmyku Karelskim.
Przyjmujc not, pan Yrjo-Koskinen owiadczy)-, e niezwocznie si
skomunikuje ze swym rzdem i da odpowied.
Niej podany jest tekst noty.
138
„Panie pole!
Jak donosi Sztab Generalny Armii Czerwonej dzisiaj -- 25 listopada -- o
godzinie 15 minut 45 nasze wojska rozlokowane na Przesmyku Karelskim przy
granicy Finlandii koo wsi Mainia niespodziewanie zostay ostrzelane ogniem
artyleryjskim z terytorium fiskiego. Dokonano ogaem siedmiu strzaaw z
dzia, w wyniku czego ponieli s'mierc trzej szeregowi onierze i jeden
modszy dowadca, siedmiu onierzy i dwach dowadcaw zostao rannych. Wojska
radzieckie majce surowy rozkaz nie ulega prowokacjom powstrzymay si od
obstrzau odwetowego.
Rzd Radziecki zawiadamia Was o tym i uwaa za konieczne podkreli, e
ju w czasie odbytych niedawno pertraktacji z panami Tannerem i Paasikivi
wskazywa na niebezpieczestwo, jakie stwarza skupienie duej liczby
regularnych wojsk fiskich przy samej granicy pod Leningradem. Teraz w
zwizku z faktem prowokacyjnego obstrzau artyleryjskiego wojsk radzieckich
z terytorium fiskiego Rzd Radziecki zmuszony jest stwierdzi, e skupienie
wojsk fiskich pod Leningradem nie tylko stwarza zagroenie dla Leningradu,
ale te jest faktycznie wrogim aktem przeciwko ZSRR, ktary doprowadzi ju
do napadu na wojska radzieckie i spowodowa ofiary.
Rzd Radziecki nie zamierza rozdmuchiwa tego oburzajcego faktu napadu
ze strony oddziaaw armii fiskiej, by moe le kierowanych przez dowadztwo
fiskie. Pragnby jednak, eby takie oburzajce fakty odtd nie miay
miejsca.
W zwizku z tym Rzd Radziecki, wyraajc zdecydowany pro
test z powodu tego, co si wydarzyo, proponuje Rzdowi Fis
kiemu niezwocznie wycofa swe wojska dalej od granicy na Przes
myku Karelskim -- o 20--25 kilometraw i zapobiec przez to mo
liwoci powtarnych prowokacji. „
Panie pole, prosz przyj zapewnienia o jak najwikszym wobec Was
szacunku.
Komisarz Ludowy
Spraw Zagranicznych ZSRR
W. Mootow
26 listopada 1939 r."
139
NOTA RZDU FISKIEGO
29 listopada 1939 r.
„Panie Komisarzu Ludowy!
W odpowiedzi na Wasz list z dnia 26 bm. mam zaszczyt Was zawiadomi,
zgodnie z rozporzdzeniem mego rzdu, o tym co nastpuje:
W zwizku z rzekomym naruszeniem granicy rzd fiski w trybie pilnym
przeprowadzi niezbdne ledztwo. ledztwo to ustalio, e wystrzay
armatnie, o ktarych wspomina Wasz list, zostay dokonane nie ze strony
fiskiej. Odwrotnie, z danych ledztwa wynika, e wspomniane wystrzay
zostay dokonane 26 listopada midzy godzin 15 minut 45 a godzin 16 minut
5 czasu radzieckiego z radzieckiej strefy granicznej, w pobliu wymienionej
przez Was wsi Mainia. Ze strony fiskiej mona byo nawet widzie miejsce,
gdzie wybuchay pociski, gdy wie Mainia ley w odlegoci 800 metraw do
granicy, za otwart przestrzeni.
Na podstawie oblicze prdkoci rozchodzenia si dzwigku z siedmiu
strzaaw mona wnioskowa, e dziaa, z ktarych strzelano, znajdoway si w
odlegoci mniej wicej patora-dwach kilometraw na poudniowy wschad od
miejsca wybuchu pociskaw. Obserwacje, dotyczce wspomnianych strzao'w,
zanotowane byy w dzienniku stray pogranicza w chwili wydarzenia. W takich
okolicznociach moliwe wydaje si przypuszczenie o nieszczliwym wypadku,
jaki mia miejsce podczas wicze szkoleniowych po stronie radzieckiej i
ktary spowodowa, zgodnie z Waszym doniesieniem, ofiary w ludziach. W wyniku
tego uwaam za swaj obowizek uchylenie protestu, przedstawionego w Waszym
licie, i stwierdzenie, e wrogi akt przeciw ZSRR, o ktarym mawilicie, by
dokonany nie ze strony fiskiej.
W Waszym licie powoywalicie si rawnie na owiadczenie zoone dla
panaw Paasikivi i Tanneru w czasie ich pobytu w Moskwie odnonie
niebezpieczestwa skupienia wojsk regularnych w bezporedniej bliskoci do
granicy, w pobliu Leningradu. Z tego powodu chciabym zwraci Wasz uwag
na t okoliczno, e w bezporedniej bliskoci do granicy ze strony
fiskiej zasadniczo rozlokowane s wojska stray pogranicza; w strefie tej w
ogale nie byo dzia dalekosinych, ktarych pociski spadayby po tamtej
stronie granicy.
Mimo e, zgodnie z Wasz propozycj, nie ma konkretnych motywaw
wycofania wojsk ze strefy granicznej, jednak rzd maj go-
140
taw jest rozpocz pertraktacje w sprawie obustronnego cofnicia wojsk
na okrelon od granicy odlego.
Z zadowoleniem przyjem Wasze zawiadomienie, z ktarego wynika, e rzd
ZSRR nie zamierza przesadnie ocenia znaczenia incydentu granicznego, ktary
rzekomo mia miejsce, jak twierdzi Wasz list. Jestem szczliwy, e miaem
mono rozwia to nieporozumienie ju nazajutrz po otrzymaniu Waszej
propozycji. Jednak, iby w tej kwestii nie pozostao jakich niejasnoci,
rzd maj proponuje, by komisarze graniczni obu stron wspalnie przeprowadzili
na Przesmyku Karelskim ledztwo odnonie danego incydentu zgodnie z
Konwencj o komisarzach granicznych zawart 24 wrzenia 1928 roku.
Przyjmijcie, panie Komisarzu Ludowy, zapewnienia mego jak najgbszego
szacunku.
A. S. Yrjo-Koskinen
30 listopada 1939 r.
Z PRZEMaWIENIA W RADIU PRZEWODNICZCEGO RADY KOMISARZY
LUDOWYCH ZSRR W. MOOTOWA
29 listopada 1939r.
Obywatele i obywatelki Zwizku Radzieckiego!.
Ostatnio na granicy radziecko-fiskiej rozpoczy si oburzajce
prowokacje soldateski fiskiej a do obstrzau artyleryjskiego wcznie
naszych jednostek wojskowych pod Leningradem, co doprowadzio do cikich
ofiar w oddziaach czerwonoarmistaw. Praby naszego rzdu zapobieenia
powtarzeniu si tych prowokacji poprzez praktyczne propozycje skierowane do
rzdu fiskiego nie tylko si nie spotkay z poparciem, lecz znaw si
zetkny z wrog polityk ka rzdzcych Finlandii. Na nasze propozycje, jak
wiecie z wczorajszej noty Rzdu Radzieckiego, odpowiedziay one wrog odmow
i aroganckim negowaniem faktaw, szyderczym stosunkiem do poniesionych przez
nas ofiar, jawnym deniem do dalszego utrzymywania Leningradu pod
bezporedni grob swych wojsk...
Dlatego Rzd Radziecki zmuszony by wczoraj owiadczy, e uwaa siebie
odtd za zwolnionego od zobowiza, zacignitych w wyniku paktu o
nieagresji zawartego midzy ZSRR a Finlandi i lekkomylnie naruszonego
przez rzd Finlandii...
141
Rzd doszed do wniosku, e nie moe nadal utrzymywa normalnych
stosunkaw z rzdem Finlandii i uzna dlatego za konieczne niezwoczne
odwoanie z Finlandii swych przedstawicieli politycznych oraz gospodarczych.
Rzd wyda rawnoczenie rozporzdzenie Dowadztwu Naczelnemu Armii
Czerwonej i Marynarki Wojennej, by byo gotowe do wszelakich niespodzianek i
niezwocznego zapobiegania moliwym wypadom soldateski fiskiej.
Wroga nam prasa zagraniczna twierdzi, e czynione przez nas kroki maj
na celu zagarnicie lub przyczenie do ZSRR terytorium fiskiego. Jest to
zoliwe oszczerstwo. Rzd Radziecki nie mia i nie ma takich zamiaraw.
Ponadto przy istnieniu przyjacielskiej polityki ze strony Finlandii w
stosunku do Zwizku Radzieckiego Rzd Radziecki, ktary zawsze dy do
przyjacielskich stosunkaw z Finlandi, gotaw jest paj jej na spotkanie w
kwestii ustpstw terytorialnych ze strony ZSRR. Rzd Radziecki pod tym
warunkiem gotaw by by pozytywnie omawi nawet tak kwesti, jak kwestia
poczenia si narodu karelskiego zamieszkujcego podstawowe rejony obecnej
Karelii Radzieckiej z spokrewnionym z nim narodem fiskim w jednolitym i
niezalenym pastwie fiskim. W tym celu niezbdne jest jednak to, eby rzd
Finlandii zajmowa wzgldem ZSRR nie wrog, lecz przyjacielsk pozycj, co
odpowiadaoby istotnym interesom obu pastw.
Inni twierdz, e stosowane przez nas s'rodki skierowane s przeciw
niezawisoci Finlandii lub ku ingerencji do jej spraw wewntrznych i
zagranicznych. To rawnie zoliwe oszczerstwo. Finlandi uwaamy za pastwo
niezalene i suwerenne w caej' jej polityce wewntrznej i zagranicznej
niezalenie od istniejcego w niej reimu. Zdecydowanie jestemy za tym, by
narad fiski sam rozstrzyga swe sprawy wewntrzne i zagraniczne, tak,-jak
to uwaa za suszne. Narody Zwizku Radzieckiego swego czasu zrobiy to, co
byo niezbdne do stworzenia niezalenej Finlandii. Narody naszego kraju
rawnie w przyszoci gotowe s pomac narodowi fiskiemu w zapewnieniu mu
swobodnego i niezalenego rozwoju...
142
N. CHRUSZCZOW O POCZTKU WOJNY FISKIEJ
Fotokopia dwach stronic ,Wspomnie" Chruszczowa przechowywanych na
Uniwersytecie Kolumbijskim, Nowy Jork, USA
Pewnego razu, gdy przyjechaem do Moskwy, a bya to, moim zdaniem,
pana jesie 1939 roku, Stalin zaprosi mnie do swego mieszkania:
„Przyjedajcie do mnie, zjemy. Bdzie Mootow i Kuusinen".
Kuusinen pracowa wtedy w Kominternie.
Przyjechaem na Kreml, do mieszkania Stalina. Wywizaa si rozmowa, w
ktarej toku zrozumiaem, e jest ona kontynuacj poprzedniej, a faktycznie
ju realizacj podjtej decyzji o tym, eby postawie ultimatum Finlandii.
Ustalono ju z Kuusinenem, e stanie na czele Rzdu powstajcej
Karelofiskiej SRR (Karelia bya dotychczas republik autonomiczny wchodzc
w skad Federacji Rosyjskiej. Wtedy rozstrzygano kwesti zostania jej
republik zwizkow).
Byo takie nastawienie, e Finlandii postawi si ultimatum o
charakterze terytorialnym, ktare ona odrzucia podczas pertraktacji, a
jeeli si nie zgodzi na to ultimatum, to rozpocznie si. dziaania wojenne.
Takiego zdania by Stalin. Nie zaoponowaem wtedy naturalnie Stalinowi. Te
uwaaem to za suszne, e wystarczy gono powiedzie, a jeeli nie uwierz
sowu, to wystrzeli z dziaa i Finowie podnios rce do gary, zgodz si na
te dania, jakie postawione byy przez nasze pastwo.
Powtarzam ponownie, e teraz nie pamitam jakie byy wyraone
konkretnie pretensje terytorialne, jakie postawione wymagania
143
polityczne, jak miay si uoy stosunki wzajemne, lecz byy widocznie
postawione pewne warunki, eby Finlandia zostaa przyjaznym krajem. Cel ten
by stawiany, lecz w czym si wyraa, jak by formuowany, tego nie wiem.
Nawet owych dokumentaw nie czytaem i nie widziaem.
Stalin wtedy mawi: „Ota dzisiaj zaczniemy spraw".
Siedzielimy do dugo, gdy wyznaczona bya godzina. Po upywie
ustalonego czasu wysano Kulika -- marszaka artylerii, ktdry praktycznie
mia zorganizowa obstrza artyleryjski granicy Finlandii.
Oczekiwano i Stalin by przekonany, a mymy te wierzyli, e wojny nie
bdzie, e Finowie przyjm nasze propozycje i w ten sposab osigniemy swaj
cel bez wojny. Celem byo zapewnienie nam bezpieczestwa z Panocy.
Finlandia -- jej terytorium i bogactwa naturalne -- w nieduym stopniu
uzupeniaa nasze nieogarnione moliwoci terytorialne i nasze bogactwa.
Finlandia bogata jest lasami, ale nie moe sig rawna z nami. Nie ten aspekt
nas przyciga. Na pierwszym "planie stay tu kwestie bezpieczestwa, gdy
Leningrad by zagroony. Powtarzam to ju kilkakrotnie. Chciabym, eby
susznie zrozumiano awczesn, sytuacj, to, jak rozumiaem Stalina, z czym
nie zgadzaem w zupenoci ze Stalinem.
Nagle zatelefonowano, e dokonano wystrzau. Finowie odpowiedzieli
odwetowym ogniem artyleryjskim. Faktycznie zacza si wojna. Mawi to,
poniewa istnieje inna wersja: Finowie pierwsi otworzyli ogie i dlatego
bylimy jakoby zmuszeni odpowiedzie. Lecz zawsze tak jest, gdy rozpoczyna
si wojn. Mawi si, e ty wystrzelie pierwszy lub e pierwszy wymierzye
mi policzek, a moje uderzenie byo odwetem.
Dawniej panowa porzdek: widzimy to w operach -- rzucano rkawic,
podnoszono j, a potem stawano do pojedynku. Ale to s, minione czasy, w
obecnych ju czasach wojny rozpoczynano niestety w taki oto sposab.
Kwestia polega na tym, czy mielimy prawo i podstawy moralne do takich
dziaa? Prawa niewtpliwie nie mielimy. Z punktu widzenia moralnego
pragnienie zapewnienia sobie bezpieczestwa, porozumienia z ssiadem, jak to
uczyni, usprawiedliwia nas we wasnych oczach.
Zatem wojna si rozpocza. Po kilku dniach wyjechaem na Ukrain.
Bylimy przekonani, e jeeli Finowie przyjli nasze wyzwanie i rozptaa
si wojna, wic na skutek nie dajcych si porawna wielkoci kwestia ta
bdzie rozwizana i rozwizana szybko, przynoszc nam niedue straty. Tak
rozumielimy i tak chcielimy, lecz dzieje tej wojny pokazay cakiem co
innego.
Wojna staa si do uporczywa. Finowie wykazali niezwyk waleczno,
due zdolnoci wojenne. Mieli dobrze
144
zorganizowan obron i nasze praby przedostania si do Przesmyku
Karelskiego (to najdogodniejsza z punktu widzenia strategicznego droga) byy
bezskuteczne. Nie moglimy tego dokona. Natykalimy sig na mocne forty
elbetowe, dobrze rozlokowan artyleri. Napotkalimy na niedostpn dla
naszych wojsk dobrze umocnion twierdzg.
O KAMLIWYM KOMUNIKACIE AGENCJI HAVAS
30 listopada 1939 r.
Redaktor „Prawdy" zwraci si do tow. Stalina z pytaniem: jak
tow. Stalin odnosi si do komunikatu agencji Havas o „przemawieniu
Stalina", wygoszonym rzekomo przez niego „w Biurze Politycznym 19
sierpnia", w ktarym wypowiedziana bya jakoby myl o tym, e „wojna
powinna trwa jak najduej, eby wycieczy strony walczce".
Tow. Stalin nadesa nastpujc odpowied:
„Ten komunikat agencji Havas, jak i wiele innych jej komunikataw,
jest kamstwem. Naturalnie nie mog wiedzie w jakiej kawiarni kabaretowej
sfabrykowane zostao to kamstwo. Jednak jakkolwiek by ktamaK panowie z
agencji Havas, nie mog negowa, e:
nie Niemcy napady na Francj i Angli, lecz Francja i Anglia
napady na Niemcy, biorc na siebie odpowiedzialno za obecn
wojn;
po rozpoczciu dziaa wojennych Niemcy si zwraciy do
Anglii i Francji z pokojowymi propozycjami. Zwizek Radziecki
za otwarcie popar pokojowe propozycje Niemiec, poniewa uwa
a i nadal uwaa, e jak najszybsze zakoczenie wojny w sposab
istotny uatwioby sytuacj wszystkich krajo'w i narodaw;
koa rzdzce Anglii ir Francji ordynarnie odrzuciy zarawno
pokojowe propozycje Niemiec, jak te praby Zwizku Radzieckie
go osignicia moliwie szybkiego zakoczenia wojny.
Takie s fakty.
Co tym faktom mog przeciwstawi politycy kawiarni kabaretowej z
agencji Havas ?"1
1 Havas -- francuska agencja informacyjna. --
Przyp. J. F.
145
TWORZENIE RZDU LUDOWEGO FINLANDII
2 grudnia 1939 r.
Leningrad, 1 grudnia (TASS). Dzisiaj w miecie Terioki po porozumieniu
si przedstawicieli szeregu partii lewicowych oraz zbuntowanych onierzy
fiskich zosta" utworzony nowy rzd Finlandii -- Rzd Ludowy Republiki
Demokratycznej Finlandii1. W skad Rzdu Ludowego weszli: Otto
Kuusinen-- przewad ni czapy Rzdu i minister spraw zagranicznych, Mauri
Rosenberg -- minister finanso'w, Aksel Anttila -- minister obrony, Tuure
Lechen -- minister spraw wewntrznych, Aramas Eikia -- minister rolnictwa,
Inkeri Lechtinen -- minister owiaty, Paavo Prokkonen -- minister do
spraw.Karelii.
Rzd Ludowy wyda Deklaracj, w ktarej przedstawi swaj program.
1 Tak zwany rzd ludowy Finlandii pod
przewodnictwem czfonka KC WKP(b) O. Kuusinena zosta' sformowany przez rzd
radziecki w.Moskwie, nie zas przez Finaw w Teriokach. -- Przyp. J. F,
NAWIZANIE
STOSUNKaW DYPLOMATYCZNYCH
MIDZY ZWIZKIEM RADZIECKIM A
DEMOKRATYCZN REPUBLIK FINLANDII
2 grudnia 1939 r.
1 grudnia roku biecego przewodniczcy Rzdu Ludowego i minister spraw
zagranicznych Finlandii pan Kuusinen zwraci si do Prezydium Rady
Najwyszej ZSRR z oficjalnym owiadczeniem o utworzeniu w Finlandii Rzdu
Ludowego oraz zaproponowa nawizanie stosunkaw dyplomatycznych midzy
Demokratyczn Republik Finlandii a Zwizkiem Radzieckim.
Prezydium Rady Najwyszej ZSRR postanowio uzna Rzd Ludowy Finlandii
i nawiza stosunki dyplomatyczne midzy Zwizkiem Radzieckim a
Demokratyczn Republik Finlandii (TASS).
146
15. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO NIEMIECKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH
Telegram
Berlin, 2 grudnia 1939 r.
Do wszystkich misji zaznaczonych [w spisie] niebieskim
krzyykiem1
W waszych rozmowach o konflikcie fisko-radzieckim prosz unika tonu
antyrosyjskiego.
W zalenoci od tego, z kim rozmawiacie, moecie zastosowa nastpujce
argumenty. Nieunikniony rozwaj wydarze w kierunku rewizji umdw zawartych po
[pierwszej] wojnie wiatowej. Naturalna konieczno dla Rosji umocnienia
bezpieczestwa Leningradu oraz wejcia do Zatoki Fiskiej.
Polityka zagraniczna Finlandii opieraa si w latach ostatnich na idei
neutralnoci. Bya zorientowana na kraje skandynawskie i niemiecko-rosyjskie
przeciwstawianie si temu rozpatrywaa jako samo przez si oczywiste. W
wyniku tego Finlandia unikaa zblienia z Niemcami i nawet odrzucia jako
kompromitujc, propozycj zawarcia paktu o nieagresji z Niemcami, mimo e z
Rosj taki pakt miaa. Poza tym Finlandia nigdy nie bronia interesaw
Niemiec w Lidze Narodaw, chocia musiaa by im wdziczna za pomoc udzielon
w 1918 r.2 Pogldy Ministra spraw zagranicznych
Holstiego3, w szczegalnoci jego wrogo do Niemiec s typowe
[dla rzdu fiskiego]. Szerokie warstwy ludnoci Finlandii skaniaj si pod
wzgldem ekonomicznym i ideologicznym ku demokratycznej Anglii. Odpowiednio
wic znaczna cz prasy ustosunkowana jest do nas wyranie nieprzychylnie.
Sympatie platoniczne Anglii utrwaliy Finlandi na jej dawnych pozycjach i
nic dobrego nie day krajowi.
Weizsacker
1 Spisu sig nie zamieszcza. -- Przyp. red. wyd. niem.
2 Prawdopodobnie ma si na wzgldzie natarcie niemieckie
oraz wkroczenie
wojsk niemieckich do Finlandii w lutym 1918 roku i paniejsze zawarcie
traktatu pokojowego w Brzeciu Litewskim midzy RFSRR a Niemcami, ktare
spowodowano wycofanie si z Finlandii oddziao'w czerwonoarmistow i w
wyniku utrwalenie niezalenej Finlandii. -- Przyp. J. F.
3 Dr Rudolf Holsti -- Minister spraw zagranicznych Finlandii
od 7 padziernika 1936 r. do 16 listopada 1938 r. - Przyp. red. wyd. niem.
147
O ZAWARCIU UKADU O POMOCY
WZAJEMNEJ I PRZYJANI MIDZY ZSRR
A DEMOKRATYCZN REPUBLIK FINLANDII
3 grudnia 1939 r.
2 grudnia w Moskwie odbyway sig rozmowy midzy Komisarzem Ludowym
Spraw Zagranicznych tow. Mootowem W. a Przewodniczcym Rzdu Ludowego i
Ministrem spraw zagranicznych Finlandii Kuusinenem O. w kwestii zawarcia
ukadu o pomocy wzajemnej midzy Zwizkiem Radzieckim a Demokratyczn
Republik Finlandii. W rozmowach uczestniczyli tt. Stalin, Woroszyow,
danow.
Pertraktacje si zakoczyy podpisaniem uktadu o pomocy wzajemnej i
przyjani midzy ZSRR a Demokratyczn Republik Finlandii.
W. MOOTOW PRZYJ POSA SZWEDZKIEGO P. WINTERA
5 grudnia 1939 r.
Pose szwedzki p. Winter przyjty przez tow. Mototowa w dniu 4 grudnia
zakomunikowa o yczeniu tak zwanego „rzdu fiskiego" przystpienia
do nowych pertraktacji o porozumieniu ze Zwizkiem Radzieckim.
Tow. Mootow wytumaczy p. Winterowi, e Rzd Radziecki nie uznaje tak
zwanego „rzdu fiskiego", ktary opuci ju Helsinki i uda sig w
nieznanym kierunku, tote nie moe by mowy o pertraktacjach z tym
„rzdem". Rzd Radziecki uznaje wycznie Rzd Ludowy Demokratycznej
Republiki Finlandii, zawar z nim uktad o pomocy wzajemnej i przyjani i to
jest niezawodn podstaw rozwoju stosunkaw pokojowych i pozytywnych midzy
ZSRR a Finlandi.
148
16. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 5 grudnia 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 949
Genera pukownik Keitel donias mi dzisiaj telefonicznie co nastpuje:
Niedawno na granicy Rosji i Generalnej Guberni1 znowu miay
miejsce spory, w ktarych braa udzia ro'wnie armia. Wysiedlenie Zydow na
terytorium rosyjskie odbywao si nie tak gadko, jak si prawdopodobnie
spodziewano. W rzeczywistoci sprawy miay si na przykad nastpujco: w
cichym zaktku w lesie wydalono tysic ydaw poza rosyjsk granic; w
odlegfos'ci 15 kilometraw [od tego miejsca] ponownie wracili na granic
razem z oficerem rosyjskim, ktary prabowa zmusi [oficera] niemieckiego do
przyjcia ich z powrotem. Poniewa dany wypadek ma zwizek z polityk,
zagraniczn, OKW2 nie moe wyda odnonie jego dyrektywy w
Generalnej Guberni. Kapitan marynarki Biirckner poczy si z oficerem
dyurnym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Genera pukownik Keitel prosi
mnie o pomoc, by rozmowa ta miaa pozytywny wynik.
Weizsacker
1 Tak rzdy niemiecki i radziecki nazyway czsc Polski
Zachodniej okupo
wanej przez Niemcy, lecz formalnie nie anektowanej przez rzd
hitlerowski i
nie wczonej do granic Rzeszy Niemieckiej. -- Przyp. J. F.
2 Niemieckie Dowo'dztwo Naczelne. -- Przyp. J. F.
17. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 5 grudnia 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 950
Genera pukownik Keitel wezwa mnie dzisiaj telefonicznie i
powiedzia, e spis da rosyjskich rozszerza si niezmiernie i
bezpodstawnie; dlatego pertraktacje z Rosjanami bd si staway coraz
trudniejsze. Na przykad Rosjanie chc obrabiarek do produkcji amunicji, gdy
tymczasem OKW w adnym
149
wypadku nie moe podzieli si takimi obrabiarkami z powodu obecnej
sytuacji wojennej. Dotyczy to rawnie dostaw materiaaw dla lotnictwa i
marynarki wojennej.
Potwierdziem generaowi pukownikowi Keitelowi, e Ministerstwo Spraw
Zagranicznych rawnie zamierza ogranicza dania Rosjan. Jeszcze nie wiemy
dokadnie, jak to zrobi -przez Moskw czy std, przez rosyjskiego posa
penomocnego. Powinien by rawnie poinformowany pan Minister spraw
zagranicznych Rzeszy.
Genera pukownik Keitel powiedzia na zakoczenie, e chce albo
poprzez generaa Thomasa, albo osobicie zwoa narad, jeeli to jest
niezbdne.
Weizsacker
18. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Nr 1003
Telegram
Berlin, 6 grudnia 1939 r.
Dzisiaj jako dodatek do instrukcji telegraficznej z dn. 2 grudnia
wysana zostaa do wszystkich najwaniejszych misji dyplomatycznych
dodatkowa instrukcja nastpujcej treci:
Zaledwie tydzie temu Finlandia bya prawie gotowa dojsc do
porozumienia wzajemnego z Rosj, co mona byo osign dziki mdrej
polityce Finaw. Zwracenie si rzdu fiskiego do Ligi Narodaw - to najmniej
odpowiedni sposab wyjcia z kryzysu.
Nie ulega wtpliwoci, e wpyw brytyjski na rzd fiski wywierany
czciowo przez stolice krajo'w skandynawskich, zmusi rzd fiski do
odrzucenia propozycji Rosjan, co spowodowao obecny konflikt. Trzeba
szczegalnie zaakcentowa win Anglikaw w konflikcie rosyjsko-firiskim.
Niemcy nie maj, nic wspalnego z tymi wydarzeniami. W waszych wypowiedziach
ma si wyraa sympatia do punktu widzenia Rosjan. Prosz si powstrzymywa
od wyraania jakiejkolwiek sympatii do propozycji zajmowanej przez Fino'w.
Koniec dodatkowej instrukcji.
Weizsacker
150
Stalin na froncie fiskim
Komisarze w taki oto sposab przywizywali do pni drzew portrety Wodza i
wzywali czerwonoarmistaw, by nie uciekali, nie zostawiali go
„biafofiskim bandytom "
Teraz on j... „finlandyzuje"
151
OSTATNIA DECYZJA LIGI NARODaW. KOMUNIKAT TASS
16 grudnia 1939 r.
TASS upowaniony jest do przekazania nastpujcej oceny rezolucji Rady
Ligi Narodaw z dnia 14 grudnia o „wykluczeniu" ZSRR z Ligi Narodo'w,
jak day autorytatywne kota radzieckie.
Rada Ligi Narodaw 14 grudnia powzia rezolucj o „wykluczeniu"
ZSRR z Ligi Narodaw z potpieniem „dziaa ZSRR zmierzajcych
przeciwko pastwu finlandzkiemu"...
Przede wszystkim trzeba podkreli, e kota rzdzce Anglii i Francji,
pod ktarych dyktando zostaa przyjta rezolucja Rady Ligi Narodaw, nie maj
ani moralnego, ani formalnego prawa mawi o „agresji" ZSRR i o
potpieniu tej „agresji"... Cakiem niedawno odrzuciy zdecydowanie
pokojowe propozycje Niemiec skaniajce do szybkiego zakoczenia wojny.
Buduj swoj polityk na kontynuacji wojny „do zwyciskiego koca".
Ju te okolicznoci demaskuj zaborcz polityk ka rzdzcych Anglii i
Francji, musieliby by skromniejsi w sprawie okrelenia agresji i zrozumie
wreszcie, e kota rzdzce Anglii i Francji straciy prawo i moralne, i
formalne mawi o czyjejkolwiek „agresji", a tym bardziej o ,.agresji"
ze strony ZSRR.
Dalej trzeba zaznaczy, e stosunki midzy Zwizkiem Radzieckim a
Finlandi reguluje ukad o pomocy wzajemnej i przyjani zawarty 2 grudnia
br. midzy Rzdem Ludowym Demokratycznej Republiki Finlandii a Rzdem ZSRR.
Ukad ten cakowicie zapewnia stosunki pokojowe midzy ZSRR a Finlandi i w
sposab przyjacielski rozwizuje je ku zadowoleniu obydwu stron...
...Liga Narodaw z winy jej obecnych reyseraw przeistoczya si z
niejakiego „narzdzia pokoju", jakim by moga by, w prawdziwe
narzdzie angielsko-francuskiego bloku wojennego do popierania i rozpalania
wojny w Europie.
Przy takiej habicej ewolucji Ligi Narodaw cakowicie zrozumia
rzecz staje si jej decyzja o „wykluczeniu" ZSRR... Co, tym gorzej
dla Ligi Narodaw i jej podwaonego autorytetu. W ostatecznym wyniku ZSRR
moe osign swoje... Obecnie ZSRR nie krpuje pakt z Lig Narodaw i odtd
ma wolne rce.
152
23 grudnia 1939 r.
Do pana Jazefa Stalina Moskwa
Z okazji Waszego szescdziesiciolecia prosz przyj moje jak
najserdeczniejsze gratulacje. cz najlepsze yczenia dobrego zdrowia Warn
osobicie, a take szczliwej przyszoci narodom zaprzyjanionego Zwizku
Radzieckiego.
Adolf Hitler
Do pana Jazefa Stalina Moskwa
Pamitajc o zegarze historycznym na Kremlu, ktary zapocztkowa
decydujcy zwrot w stosunkach midzy obu wielkimi narodami i zaoy przez
to podwaliny dugotrwaej przyjani midzy nimi, prosz przyj z okazji
Waszego szescdziesiciolecia moje jak najgortsze yczenia.
Joachim von Ribbentrop Minister Snraw Zagranicznych
25 grudnia 1939 r.
Do gowy Pastwa Niemieckiego pana Adolfa Hitlera Berlin
Prosz przyj wyrazy mego uznania za gratulacje i podzikowanie za
Wasze dobre yczenia pod adresem narodaw Zwizku Radzieckiego.
J. Stalin 153
Do Ministra spraw zagranicznych Niemiec pana Joachima von
Ribbentropa
Berlin
Dzikuj Warn, panie ministrze, za gratulacje. Przyja narodaw Niemiec
i Zwizku Radzieckiego przypiecztowana krwi ma wszelakie podstawy, by by
dugotrwa i mocn.
J. Stalin
KOMUNIKAT O ZAWARCIU
POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
MIDZY NIEMCAMI A ZSRR
13 lutego 1940 r.
11 lutego br. w Moskwie po pomylnie zakoczonych pertraktacjach
zostao zawarte Porozumienie Gospodarcze midzy ZSRR a Niemcami.
Porozumienie to odpowiada yczeniu Rzdaw obu krajaw o opracowaniu programu
gospodarczego wymiany towaraw midzy Niemcami a ZSRR wyraonemu w listach,
jakie 28 wrzenia 1939 roku wymienili Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych
i Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. Mootow W. oraz Minister
spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentrop.
Porozumienie gospodarcze przewiduje wywo'z z ZSRR do Niemiec surowcaw,
ktare kompensuj dostawy niemieckie do ZSRR wyrobaw przemysowych.
Obrat towaraw midzy Niemcami a ZSRR ju w pierwszym roku wejcia w
ycie Porozumienia osign skal przekraczajc najwiksze wielkoci, jakie
kiedykolwiek byy uzyskane od czasu wojny wiatowej.
Istnieje zamiar dalszego zwikszania w przyszoci wzajemnych dostaw
towaraw.
Ze strony radzieckiej Porozumienie podpisali -- Komisarz Ludowy Handlu
Zagranicznego'ZSRR tow. Mikojan A. oraz Przedstawiciel Hadlowy ZSRR w
Niemczech tow. Babarin J., ze strony niemieckiej -- Penomocnik Nadzwyczajny
Rzdu Niemieckiego do _spraw gospodarczych pan Ritter i Przewodniczcy
delegacji gospodarczej Niemiec pan Schnurre.
154
19. MEMORANDUM DR. SCHNURRE.MSZ NIEMIEC
Memorandum o niemiecko-radzieckim porozumieniu handlowym zawartym 11
lutego 1940 r.
Tajemnica pastwowa
Berlin, 26 lutego 1940 r.
Porozumienie opiera si na wspomnianych we wstpie [porozumienia]
listach Ministra spraw zagranicznych Rzeszy i Przewodniczcego Rady
Komisarzy Ludowych Morotowa z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. Porozumienie stanowi
pierwszy wany szczebel na drodze do programu gospodarczego nakrelonego
przez obie strony i przewidujcego udzia innych [pastw].
Porozumienie obejmuje okres 27 miesicy, w tym dostawy
radzieckie, jakie majbyc wykonane w cigu 18 miesicy, bd
zrekompensowane dostawami niemieckimi realizowanymi w
cigu 27 miesicy. Najbardziej skomplikowany punkt kores
pondencji z dnia 28 wrzenia 1939 r., a mianowicie, e dostawy
surowcaw radzieckich winny byc kompensowane dostawami
niemieckich towaraw przemysowych w cigu duszego okresu,
zosta uregulowany zatem zgodnie z naszymi yczeniami. Stato
si to moliwe jedynie po uporczywej walce. Tylko osobiste
ordzie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy do Stalina
doprowadzifo do ostatecznego uregulowania kwestii. Porozu
mienie o 18 i 27 miesicach jest decyzj kompromisow, gdy w
ustalonych okresach, a mianowicie co 6 miesicy, wzajemne
dostawy towaraw powinny^ si bilansowa na zasadzie cile
okrelonych wspaczynnikaw. Jeeli bilans ten ulega zakace
niu, tj. jeeli dostawy niemieckie nie nadaj na przykad za
wspaczynnikiem dostaw radzieckich zanotowanych w Porozu
mieniu, druga strona ma prawo powstrzyma' czasowo swe
dostawy do momentu, a zostan przywracone te dokadne
proporcje. Warunek ten jest dos' irytujcy, lecz nie moemy go
wyeliminowa, gdy podczas rozmaw kocowych omawi go sam
Stalin.
Dostawy radzieckie.
Zwizek Radziecki zgodnie z Porozumieniem w ,cigu pierwszych 12
miesicy dostarczy mniej wicej surowcaw na sum 500 min marek.
Jako uzupenienie tego w tym samym okresie Sowieci dostarcz surowcaw
na konto porozumienia kredytowego z dn. 19 sierpnia 1939 r. w przyblieniu
na sum 100 min marek.
Najwaniejszymi surowcami s:
1.000.000 ton traw pastewnych i rolin strczkowych na sum 120 min
marek.
155
900.000 ton ropy naftowej w przyblieniu na sum 115 min marek.
100.000 ton baweny mniej wicej na sum 90 min marek.
500.000 ton fosforano'w.
100.000 ton rudy chromu.
500.000 ton rudy elaza.
300.000 ton zomu elaznego i eliwa.
2.400 kg platyny.
Rudy manganowe, metale, drewno i inne surowce. Do tego trzeba doda
rawnie eksport radziecki do Protektoratu1, ktary nie wchodzi do
Porozumienia, na sum 50 min marek, co doprowadzi dostawy Zwizku
Radzieckiego w cigu pierwszego roku Porozumienia do ogo'lnej sumy 650 min
marek.
Uzupenieniem tego s inne wane korzyci. Zwizek Radziecki opierajc
si na korespondencji z dn. 28 wrzenia udziela prawa do tranzytu do
Rumunii, Iranu, Afganistanu oraz krajaw Dalekiego Wschodu i z powrotem, co
ma wyjtkow wag z powodu zakupu przez Niemcy w Mandurii soi. Taryfy
przewozu soi Kolej Transsyberyjsk zmniejszono o 50 %. Taryfy przewozaw
tranzytowych zostan uregulowane za pomoc rozlicze
kliringowych2 i wynios w przyblieniu 100 min marek.
Po dodaniu niektarych innych partii towaraw (udziay kliringowe podczas
zakupu przez Zwizek Radziecki surowcaw w krajach trzecich) mona zaoy,
e w cigu pierwszych 12 miesicy dostawy i ustugi radzieckie obliczane bd
na sum mniej wicej 800 miliono'w marek.
3. Na drugi rok prawomocnoci porozumienia ustalona
zostaa na razie jedynie cz dostaw radzieckich. W cigu
pierwszych szeciu miesicy drugiego roku obowizywania
zrozumienia Zwizek Radziecki dostarczy Niemcom surowce -go typu co i w
pierwszym roku na sum 230 milionaw marek. Przypuszcza si, e pertraktacje
zostan przeduone przed upywem pierwszego roku prawomocnoci porozumienia
i ilo wymienionych towaraw przewidziana na drugi rok zostanie zwikszona w
porawnaniu do objtos'ci dostaw w pierwszym roku wanos'ci porozumienia.
4. Dostawy niemieckie obejmuj towary przemysowe,
technologi przemysow i urzdzenia [sprzt] oraz materiay
wojenne. Dostawy radzieckie pierwszych 12 miesicy mamy
skompensowa w cigu 15 miesicy. Dostawy radzieckie
pierwszych szes'ciu miesicy drugiego roku prawomocnoci
porozumienia (miesice 13-18) musimy wyrawna w cigu 12
miesicy (od 16 do 27 miesica).
5. Wrad dostaw radzieckich pierwszych 18 miesicy znajduje
si: 11.000 ton miedzi, 3.000 ton niklu, 950 ton cyny, 500 ton
molibdenu, 500 ton wolframu, 40 ton kobaltu. Te dostawy
156
metali potrzebne s do realizacji dostaw do Zwizku Radzieckiego.
Poniewa teraz w Niemczech nie ma tych metali i nie zostan, dostarczone do
czasu, zanim porozumienie stanie si prawomocne, dlatego trzeba
przezwyciy przeszkod danego okresu przez wykorzystanie dla dostaw
niemieckich do Zwizku Radzieckiego metali z naszych wasnych zapasaw i
zastpowa je napywajcymi metalami z dostaw radzieckich. Kade inne
porozumienie w rodzaju wstpnych dostaw metali, czego dalimy na pocztku,
nie mogo by osignite.
Zwizek Radziecki z kolei wyrazi gotowo do skupywania metali i
surowco'w w krajach trzecich. O tym, w jakim stopniu dana obietnica moe by
zrealizowana, jeeli si uwzgldni podejmowane przez Anglikaw intensywne
przeciwdziaania, trudno jest dzi' sdzi. Poniewa sam Stalin
niejednokrotnie obieca sw szczodr, pomoc w tej kwestii, wic mona si
spodziewa, e Zwizek Radziecki uczyni wszystko, co od niego zaley.
6. Pertraktacje byy cikie i dugotrwae. Byy po temu zaro'wno
przyczyny rzeczowe jak te psychologiczne. Zwizek Radziecki niewtpliwie
obieca o wiele wicej dostaw, ni to mogo byc spenione z wybitnie
gospodarczego punktu widzenia i tych dostaw dla Niemiec musi dokonywa z
czs'ciowym uszczerbkiem wasnego zaopatrzenia. Z drugiej strony zrozumiae
jest, e rzd radziecki w postaci kompensaty stara si otrzyma te wyroby,
jakich brakuje w Zwizku Radzieckim. Poniewa ZSRR nie importuje
jakichkolwiek towaraw uytku powszechnego, yczenia (jego dotycz wycznie
towaraw przemysowych i materiaaw wojennych. W wielu przypadkach sabe
punkty ZSRR pokrywaj si przy tym ze sabymi punktami Niemiec jak na
przykad produkcja obrabiarek do wytwarzania pociskaw artyleryjskich.
Nieatwo jest znalez' kompromis midzy interesami obu stron. Wane
znaczenie psychologiczne miaa wszechobecna nieufno Rosjan, a take obawa
jakiejkolwiek odpowiedzialnoci. I Komisarz Ludowy Mikojan w wielu kwestiach
musia si zwraca do Stalina osobicie, poniewa jego [Mikojana] autorytetu
nie wystarczao.
Nie zwaajc na wszystkie te zawios'ci w czasie dugotrwaych
pertraktacji, coraz wyraz'niej si uwidocznia ch rzdu radzieckiego
niesienia pomocy Niemcom oraz niezachwianego pogbienia politycznego
zrozumienia wzajemnego w rozwizywaniu zagadnie gospodarczych;
Porozumienie znaczy^ dla nas szeroko otwarte drzwi na Wscho'd. Zakup
surowcaw w ZSRR oraz krajach os'ciennych wci jeszcze mog by istotnie
zwikszone. Nader wane znaczenie ma realizacja zobowiza niemieckich w
danych granicach. Z powodu duego zakresu [handlu] wymaga to szczegalnych
wysikaw. Jeli poczynimy postpy w zwikszeniu
157
i rozszerzeniu eksportu na Wschad do potrzebnej objtos'ci, to efekt
blokady angielskiej ulegnie istotnemu osabieniu dziki przyszemu napywowi
surowcaw [ze Wschodu do Niemiec].
Schnurre
1 Okupowan, przez Niemcy Czechosowacj. -- Przyp. J. F.
2 Kliring -- system rozliczenia bezgoto'wkowego wzajemnych
zobowiza
patniczych. -- Przyp. J. F.
3 Ma si na wzgldzie tajnie prowadzone przez Zwizek
Radziecki dla
Niemiec zakupy w krajach, ktare odmawiy sprzeday towaraw Niemcom,
albo
przewozy kupionych dla Niemiec towaraw radzieckimi statkami morskimi
zawijajcymi do portaw radzieckich i paniejszym dostarczeniem towaro'w
do
Niemiec. Zwizek Radziecki w ten sposo'b z jednej strony bez przeszko'd
kupowa dla Niemiec towary w takich krajach jak USA, z drugiej
za7 z
powodzeniem podwaa ustalon, przez Wielk, Brytani blokad
antyniemie-
ck, gdy radzieckie statki morskie dostarczay adunki do porto'w
radzieckich i
dopiero potem, drog, ldow,, przesyano je do Niemiec. - Przyp. J. F.
polityka zagraniczna zsrr.
z referatu w. mootowa
wygoszonego na posiedzeniu
rady najwyszej zsrr
29 marca 1940 roku
30 marca 1940 r.
Towarzysze deputowani!
Od ostatniej sesji Rady Najwyszej mino pi miesicy. W cigu tego
kratkiego okresu zaszy wydarzenia, ktare maj pierwszorzdne znaczenie w
rozwoju stosunkaw midzynarodowych. W zwizku z tym na naszej sesji Rady
Najwyszej naley rozway kwestie dotyczce naszej polityki zagranicznej.
Ostatnie wydarzenia w yciu midzynarodowym naley rozpatrywa przede
wszystkim w wietle wojny rozpocztej w Europie rodkowej jesieni roku
ubiegego... Wiadomo jednak, e denie Niemiec do pokoju wyraone jeszcze w
koricu minionego roku byo odrzucone przez rzdy Anglii i Francji... Pod
pretekstem wywizania si ze swych zobowiza wobec Polski wypowiedziay
wojn Niemcom. Teraz bardzo wyranie wida, jak dalekie s rzeczywiste cele
rzdo'w tych mocarstw od interesaw Polski lub Czechosowacji, ktare si
rozpady. Wida to ju z tego, e rzdy Anglii i Francji obray sobie za cel
rozgromienie i podzia Niemiec, mimo e wobec
158
mas ludowych cel ten zasaniany jest hasami obrony krajaw
„demokratycznych" oraz „praw" maych narodaw.
Poniewa Zwizek Radziecki nie chciat zosta poplecznikiem Anglii i
Francji w prowadzeniu tej polityki imperialistycznej wymierzonej przeciw
Niemcom, wrogo ich pozycji w stosunku do Zwizku Radzieckiego jeszcze si
spotgowaa, co jawnie wiadczy o tym, jak gbokie ma korzenie klasowe
wroga polityka imperialistaw przeciw pastwu socjalistycznemu...
Gwatowny zwrot na lepsze w stosunkach midzy Zwizkiem Radzieckim a
Niemcami znalaz swaj wyraz w podpisanym w sierpniu ubiegego roku ukadzie
o nieagresji. Te nowe, dobre stosunki radziecko-niemieckie przeszy
praktyczn prab w zwizku z wydarzeniami w byej Polsce i w dostatecznym
stopniu wykazay sw trwao. Rozwaj stosunkaw ekonomicznych przewidziany
jeszcze wtedy, jesieni minionego roku, znalaz swaj konkretny wyraz ju w
sierpniowej (1939 r.), a potem lutowej (1940 r.) umowie handlowej. Obrat
towaraw midzy Niemcami i ZSRR zacz si zwiksza na zasadzie wzajemnej
korzyci gospodarczej i istniej podstawy do dalszego jego rozwoju.
Nasze stosunki z Francj oraz Angli uoyy si nieco inaczej.
Poniewa Zwizek Radziecki nie zechcia byc narzdziem w rkach
imperialistaw angielsko-francuskich w ich walce o hegemoni wiatow
przeciwko Niemcom, na kadym kroku spotykalimy si z ostr wrogoci ich
polityki w^zgldem naszego kraju...
Podejmowane byy praby usprawiedliwienia tej wrogos'ci tym, e nasz
handel z Niemcami pomaga tym ostatnim w wojnie z Angli, i Francj. atwo
mona si przekona, e te argumenty nie s warte zamanego szelga...
Wrogie akty w stosunku do Zwizku Radzieckiego ze strony Anglii i Francji
maj swe wy-tfumaczenie nie w handlu ZSRR z Niemcami, lecz w tym, e rachuby
angielsko-francuskich ka rzdzcych wykorzystania naszego kraju do wojny
przeciw Niemcom poniosy fiasko i z tego powodu prowadz, one polityk
zemsty wzgldem Zwizku Radzieckiego... Chodzi jednak o to, e prowadzona
przez Zwizek Radziecki polityka neutralnoci nie podoba si
angielsko-francuskim/ kotom rzdzcym. Poza tym maj widocznie kopoty z
nerwami (miech). Pragn narzuci nam inn polityk -- polityk wrogoci i
wojny z Niemcami, polityk, ktara pozwoliaby im uy ZSRR do celaw
imperialistycznych...
Przechodz do sprawy fiskiej...
atwo jest spostrzec, e wojna w Finlandii nie bya zwykym zderzeniem
z wojskami fiskimi. Sprawy byy bardziej skomplikowane. Nastpio tu
zderzenie naszych wojsk nie po prostu z wojskami fiskimi, lecz z
poczonymi siami imperialistaw szeregu krajaw -- Anglii, Francji i innych
wcznie... Naley doda, e we wciekym wyciu wrogaw Zwizku Radzieckiego
nieustannie garo-
159
way piskliwe gosy wszystkich tych sprostytuowanych
„socjalistaw" z II Midzynarodawki (wesoe oywienie na sali)... --
sugusaw kapitau, ktarzy bez reszty zaprzedali si podegaczom do wojny...
Pomocy wojskowej Finlandii udzielay rawnie oddane „umiowaniu
pokoju" Stany Zjednoczone Ameryki (Ogalny miech)...
Na pocztku lutego Finowie praktycznie wysunli kwesti zakoczenia
wojny w Finlandii. Od rzdu szwedzkiego dowiedzielimy si, e rzd fiski
chciaby zna nasze warunki, na jakich mona zakoczy wojn. Zanim
rozstrzygn t kwesti, zwracilimy si do Rzdu Ludowego Finlandii, eby
si dowiedzie o jego opinii co do tej kwestii. Rzd Ludowy wypowiedzia si
za tym, by w celu zapobieenia przelewu krwi i uatwienia sytuacji narodu
fiskiego paj na spotkanie propozycji zakoczenia wojny. Zgodzilimy sie
wtedy na warunki, na jakie przysta wkratce rzd Finlandii. Powinienem
doda, e po tygodniu od rozpoczcia pertraktacji z Finami rzd angielski ze
swej strony rawnie .wyrazi yczenie ustalenia moliwoci porednictwa
jakoby w celu zakoczenia wojny w Finlandii (miech). Jednak gdy nasz pose
penomocny w Anglii tow. Majski poinformowa Londyn o odpowiednich naszych
propozycjach, przyjtych paniej przez Finlandi w caoci, wtedy rzd
angielski nie zechcia sprzyja zakoczeniu wojny i przywro'ceniu pokoju
midzy ZSRR i Finlandi. Porou-' mienie midzy ZSRR a Finlandi mimo to
wkratce nastpio... W zwizku z tym wyonia si kwestia ^rnorozwizania
Rzdu Ludowego, co te zostao zrealizowane...
Prasa angielsko-francuska prabowaa umow radziecko-fisk, w tym
rawnie odejcie Przesmyku Karelskiego do Zwizku Radzieckiego przedstawi
jako „zniszczenie" niezawisoci Finlandii. To naturalnie jest bzdura
i bujda na resorach!..
Zatem, wytyczony przez nas cel zosta osignity i moemy wyrazi
cakowite zadowolenie z traktatu z Finlandi (Oklaski)... Zawarcie z
Finlandi traktatu pokojowego wieczy realizacj zadania postawionego w roku
ubiegym w zakresie zapewnienia bezpieczestwa Zwizkowi Radzieckiemu od
strony Morza Batyckiego. Traktat ten jest niezbdnym uzupetnieniem trzech
umaw o pomocy wzajemnej zawartych z Estoni, otw i Litw... Wbrew
zastraszaniu prowadzonemu przez wrogie Zwizkowi Radzieckiemu kota
imperialistyczne niezaleno pastwowa i samodzielna polityka Estonii,
otwy i Litwy na niczym nie ucierpiay, stosunki ekonomiczne za tych krajaw
ze Zwizkiem Radzieckim zaczty wyraz'nie si rozszerza. Realizacja umaw z
Estoni, otw i Litw przebiega zadowalajco i zradza przestanki dalszego
polepszenia stosunkaw midzy Zwizkiem Radzieckim a tymi pastwami.
160
20. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 29 marca 1940 - 4.44 Moskwa, 29 marca 1940 - 12.50
Nr 543 z dn. 28 marca
Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rk wasnych.
Poufnie. Powinien by odszyfrowany osobicie. cile tajne!
Podczas mojej niedawnej wizyty w Rzymie1, gdzie jak wiecie
wrdd innych spraw pracowaem nad polepszeniem stosunkaw wosko-rosyjskich,
piastowaem plan wizyty pana Morotowa w Berlinie. Mimo e t mysi, z nikim
si nie dzieli-fem, propaganda angielsko-francuska trafnie odgada moje
zamiary, wspomniaa o nich w nadziei, e przeszkodzi naszemu planowi, a tym
samym dalszemu zacienianiu naszych stosunkaw z Rosj. Bez wikszego wysiku
magbym obali doniesienie angielsko-francuskie, lecz tego nie uczyniem z
szacunku do Morotowa. Wtedy ze swej strony prasa rosyjska opublikowaa
dementi.
Z myl o wizycie Mootowa do Berlina jednak si nie rozstaem.
Odwrotnie, chciaem doprowadzi j ju w najbliszej przyszos'ci do skutku.
Bez saw jest zrozumiae, e zaproszenie nie ogranicza si tylko do
Mootowa. Jeli sam Stalin przyjedzie do Berlina, jeszcze lepiej posuy to
naszym celom oraz naszym rzeczywicie bliskim stosunkom z Rosj. Fiihrer
midzy innymi nie tylko z radoci powita Stalina w Berlinie, ale te si
postara, eby zgotowano mu [Stalinowi] godne przyjcie odpowiednie do jego
stanowiska i znaczenia, [Hitler] spotka go ze wszystkimi honorami, jakich
wymaga dana okazja. Jak wiecie, ustnie zapraszaem Mootowa i Stalina
jeszcze w Moskwie, obaj w zasadzie przyjli zaproszenie. W jakiej postaci
naley teraz powtarzy te zaproszenia i uzyska okrelon zgod oraz ich
realizacj - zadecydujecie o tym lepiej ode mnie. Podczas rozmowy zaprosicie
pana Mootowa w sposab jasno okrelony, natomiast pana Stalina musicie
zaprosi w imieniu Fiihrera w sposab mniej wyrany. Naturalnie musimy
unikn wyranej odmowy Stalina.
Przed rozpoczciem jakichkolwiek dziaa prosz niezwocznie
zadepeszowa mi o Waszym zdaniu co do formalnoci, jakie zamierzacie
stosowa, i widokach na sukces.
Ribbentrop
110--11 marca 1940 r. --Przyp. red. wyd. niem.
161
21. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 30 marca 1940 - 22.40 Otrzymany 31 marca 1940 - 8.15
Bardzo pilne!
Nr 599 z dn. 30 marca.
Na Wasz telegram nr 543 z dn. 28 marca. Panu Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy do rk wasnych! Scis'le tajne!
I. Osobis'cie jestem niezachwianie przekonany, jak ju ' donosiem z
okazji mej interpelacji w telegramie nr 554 * z dn. 17 paz'dziernika, e
MoDtow, wiadomy swego obowizku, odwiedzi Berlin, gdy tylko dla rzdu
radzieckiego nastpi odpowiednia chwila i sprzyjajce okolicznoci. Po
uwanym przestudiowaniu wszystkich znanych mi czynnikaw nie mog ukrywa
tego, e szansa przyjcia zaproszenia jest obecnie znikoma. Swoje zdanie
opieram na nastpujcych racjach:
Wszystkie nasze obserwacje oraz przemawienie Mootowa
w dniu 29 marca s potwierdzeniem tego, e rzd radziecki
peen jest zdecydowania do zachowania w tej wojnie neutral
noci oraz unikania w miar monos'ci wszystkiego, co moe go
wcign do konfliktu z mocarstwami zachodnimi. Jest to
niewtpliwie jedna z przyczyn tego, e rzd radziecki nagle
zaprzesta wojny przeciw Finlandii i rozwiza Rzd Ludowy.
Rzd radziecki, majcy taki pogld na sprawy, obawia si
prawdopodobnie, e manifestowanie stosunkaw czcych
Zwizek Radziecki z Niemcami, takie jak wizyta Mootowa lub
samego Stalina zoona w Berlinie moe w dobie obecnej by
czynnikiem ryzyka zerwania stosunkaw dyplomatycznych lub
nawet rozpoczcia dziaa wojennych z mocarstwami zachod
nimi.
O podobnej sytuacji s'wiadczy wspomniane^ przez Was
sprostowanie TASS, kto're z zadziwiajc szczeroci i okru
ciestwem zdementowao pogoski o przypuszczalnej zbliajcej
si podray Mootowa.
Znany jest fakt, e Mootow, ktary nigdy nie by za
granic, ma wielkie trudnos'ci, gdy si znajdzie wrad obcokra
jowcaw. W tym samym, jeeli nawet nie wikszym stopniu,
dotyczy to rawnie Stalina. Dlatego tylko nader sprzyjajce
okolicznoci lub niezwykle wielki dla Sowietaw poytek mog
nakoni Mootowa lub Stalina do takiej podray, nie zwaajc
na niech i „ostrono". Poza tym Mootow, ktary nigdy nie
leci samolotem, bdzie potrzebowa co najmniej tygodnia, a tu
162
rzeczywicie [na ten okres] nie ma adnego odpowiedniego zastpcy.
II. Zatem szans sukcesu wydaj si znikome, jednak uczyni wszystko co
w mej mocy, by sprabowa realizacji planu na wypadek, jeeli ruszy z
miejsca. Dogodny punkt startu dla rozmowy nieoficjalnej na ten temat moe
by znaleziony z wielkim trudem. . Przebieg rozmowy pokae, czy potrafi
poruszy ten temat i go rozwiza. Co si tyczy zaproszenia Stalina, wic
pocztkowo moe by rozpatrzona moliwo spotkania w miecie granicznym.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
22. KANCELARIA MINISTRA DO SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 3 kwietnia 1940 - 13.32 Moskwa, 3 kwietnia 1940 - 17.50
Nr 570 z dn. 3 kwietnia
Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rk wasnych.
Rozszyfrowa osobicie. Poufnie. cile tajne.
Panu ambasadorowi osobicie.
Na Wasz telegram nr 599 z dn. 30 marca
Minister spraw zagranicznych Rzeszy wyda rozporzdzenie tymczasem nie
wykazywa dalszej inicjatywy.
Schmidt 163
23. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 7 kwietnia 1940 r. Moskwa, 9 kwietnia 1940 r.
Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa
Do tej instrukcji zaczone s dwie kopie memorandum1, ktdre
zostanie wrczone przez naszych ambasadoraw w Oslo i Kopenhadze 9 kwietnia o
godz. 5 min. 20 rano niemieckiego czasu letniego zainteresowanym rzdom.
Dopo'ty, dopaki nie zostan poczynione kroki, o ktarych niej podane s Wam
instrukcje, w stosunku do memorandum oraz tych instrukcji musi byc zachowana
cisa tajemnica, tote inni pracownicy ambasady nie powinni o tym wiedzie.
9 kwietnia o godzinie 7 rano niemieckiego czasu letniego nakazuje si
Wam poprosi o spotkanie z panem Mototowem i wrczy mu kopi memorandum.
Prosz uprzejmie przekaza ustnie, e otrzymalimy absolutnie prawdziwe
komunikaty o nieuniknionos'ci uderzenia angielsko-francuskich sit zbrojnych
na wybrzeu Danii i Norwegii, dlatego musielimy dziaa bezzwocznie. Jak
podkrela memorandum, to kwestia przedsiwzicia rodkaw bezpieczestwa.
Nasza akcja w adnym wypadku nie tknie terytorium Szwecji i Finlandii.
Rzd Rzeszy jest zdania, e dziaamy rawnie w interesie Zwizku
Radzieckiego, poniewa realizacja planu angielsko-francuskiego, o ktarym
dowiedzielis'my si, spowodowaaby to, e Skandynawia zostaaby aren wojny,
co z kolei doprowadzioby prawdopodobnie do poruszenia kwestii fiskiej.
Prosz o niezwoczne doniesienie telegraficzne, jak zosta przyjty
Wasz komunikat.
Ribbentrop
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. ]. F.
164
24. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Bardzo pilne!
Nr 653 z dn. 9 kwietnia
Tajne!
Na Wasz telegram z dn. 7 kwietnia (dostarczony przez radc
misji dyplomatycznej von Sauckena) oraz jako uzupenienie
mego telegramu nr 648 z dn. 9 kwietnia1
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych!
Instrukcja w stosunku do Mootowa zostaa wykonana dzisiaj o godz. 10
min. 30 czasu europejskiego. Mootow owiadczy, e rzd radziecki rozumie,
i Niemcy byy zmuszone zastosowa takie rodki. Anglicy zaszli niewtpliwie
zbyt daleko. Absolutnie si nie licz z prawami krajaw neutralnych. Na
zakoczenie Mootow powiedzia dosownie co nastpuje: „yczymy
Niemcom cakowitego zwycistwa w ich przedsiwziciach obronnych".
Schulenburg
25. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Memorandum
Moskwa, 11 kwietnia 1940 r.
Przez pewien czas zauwaalimy wyranie negatywn zmian w stosunku do
nas ze strony rzdu radzieckiego. Napotkalimy niespodziewanie na trudnoci,
ktdre w wielu wypadkach byy cakowicie nieuzasadnione we wszystkich
dziedzinach. Nawet w drobnostkach takich jak wizy [Sowieci] zaczli stwarza
przeszkody. Nie mona byo dopi zwolnienia etnicznych Niemcaw
internowanych przez Polakow, mimo e obiecaa to umowa. Niespodziewanie si
zakoczya deportacja obywateli niemieckich, skazanych na dugie lata i
odbywajcych kary w wizieniach radzieckich. Rzd radziecki nagle cofn
dane przez siebie obietnice dotyczce „bazy panocnej"2,
ktar zainteresowana jest nasza marynarka wojenna itd. Przeszkody te
czynione we wszystkich sferach osigny swaj szczyt podczas tymczasowego
zaprzestania dostaw dla nas ropy
165
naftowej i zboa. Dn. 5 biecego miesica odbyta si dugotrwaa
rozmowa z panem Mikojanem, w czasie ktarej pozycja Komisarza Ludowego bya
skrajnie nieprzychylna. Musiaem dooy bardzo duo wysikaw, eby uzyska
od niego chocia niekto're ustpstwa.
Daremnie pytalimy siebie o moliw przyczyn niespodziewanej zmiany
pozycji wadz radzieckich. Ostatecznie wszak nic si „nie stao"!
Podejrzewaem, e haas wszczty przez naszych nieprzyjacia oraz ich ostre
ataki na osoby zajmujce bezstronn pozycj, szczegalnie na Zwizek
Radziecki, oraz na neutralno w ogdle zaowocoway, poniewa rzd radziecki
obawia si wcignicia przez Entent, do wielkiej wojny (do kto'rej nie jest
przygotowany) i z tego powodu chce unikn wszystkiego, co moe posuy za
powo'd dla Anglikaw i Francuzaw do oskarenia ZSRR o postpowanie niezgodne
z neutralnoci lub gorce popieranie Niemiec. Wydawao mi si, e
niespodziewane zakoczenie wojny fiskiej nastpio was'nie z tych
wzgldo'w. Naturalnie tych podejrze nie mona udowodni. Sytuacja jednak
staa si tak nieznona, e postanowiem zwraci si do pana Mootowa, eby
omawi z nim te kwestie i po tym zawiadomi [niemieckie] Ministerstwo Spraw
Zagranicznych. W tym celu dnia 8 biecego miesica, tj. przed wydarzeniami
skandynawskimi poprosiem o pozwolenie zobaczy si z Mooto-wem. Faktycznie
wizyta u pana Mootowa nie nastpia do dnia 9 w godzinach porannych, tzn.
miaa ona miejsce ju po naszych operacjach skandynawskich. Podczas tej
rozmowy stao si zrozumiae, e rzd radziecki znaw dokona cakowitego
zwrotu w ty. Niespodziewane zatrzymanie dostaw ropy naftowej i zba zostao
nazwane „nadgorliwoci podlegych instancji", kto'ra bdzie
niezwocznie odwoana. (Pan Mikojan jest zastpc Przewodniczcego Rady
Komisarzy Ludowych, tzn. po panu Mootowie jest najwyszym oficjalnym
urzdnikiem radzieckim!) Pan Mootow przeciga si w uprzejmociach, z
gotowos'ci wysucha wszystkie nasze skargi i obieca naprawi sytuacj. Z
wasnej inicjatywy poruszy szereg interesujcych nas kwestii i os'wiadczy
o ich pozytywnym [dla nas] rozwizaniu. Musz si przyzna, e bytem
zdumiony tak zmian.
Z mego punktu widzenia istnieje tylko jedna przyczyna takiego toku
wydarze: nasze operacje skandynawskie powinny byy przynie rzdowi
radzieckiemu znaczn ulg - zdj z jego bark brzemi niepokoju. To, na czym
polegay ich obawy nie sposab jest dokadnie ustali. Podejrzewam, e Rzd
Radziecki zawsze jest niezwykle dobrze poinformowany. Jeeli Anglicy i
Francuzi zamierzali zagarn Norwegi oraz Szwecj, wic z ca pewnoci
mona zaoy, e rzd radziecki wiedzia o tych planach i prawdopodobnie
by nimi wystraszony. Rzdowi Radzieckiemu zwidywao si zjawienie Anglikaw
i
166
Francuzaw na wybrzeu Morza Batyckiego, przypuszcza, e znowu
zostanie otwarta kwestia fiska, jak owiadcza lord Halifax; najwiksze
wreszcie obawy budzio niebezpieczestwo wcignicia do wojny z dwoma
wielkimi mocarstwami. Obawy te prawdopodobnie zmniejszylimy. Jedynie tym
mona wytumaczy cakowit zmian pozycji pana Mootowa. Duy i rzucajcy
si w oczy dzisiejszy artyku w dzienniku „Izwiesti-ja" o naszej
kampanii skandynawskiej (przekazany ju Warn telegraficznie) robi wraenie
gbokiego westchnienia ulgi. Bd co bd w danej chwili ostatecznie tutaj
znaw jest „wszystko w porzdku" i nasze sprawy maj naleyty przebieg.
Schulenburg
1 Ma si na wzgldzie port w Murmasku. -- Przyp. J. F.
26. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Instrukcja
Berlin, 7 maja 1940 r. Moskwa, 10 maja 1940 r.
Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa
Otrzymacie dwa egzemplarze memorandum1, kto're bdzie
wrczone przez nasze misje dyplomatyczne w Hadze, Brukseli i Luksemburgu
rzdom tych krajaw w dniu i o godzinie wskazanych ustnie przez
kuriera2. Dopaty, dopaki nie zostanie wykonane to, o czym jest
mowa niej, memorandum oraz te instrukcje musz by zachowane w tajemnicy.
Nie naley wspomina o nich nikomu nawet z pracowniko'w ambasady.
Prosz po otrzymaniu tych instrukcji o postawienie na zaczonych
egzemplarzach memorandum - na ostatniej stronie pod tekstem - daty,
najlepiej na maszynie lub atramentem, poprzedzajcej dzie, w ktarym
wrczycie te memoranda rzdowi radzieckiemu.
Okoo godziny 7 rano niemieckiego czasu letniego w dniu wskazanym przez
kuriera, popros'cie prosz o spotkanie z Mootowem, a potem, rano, o
najbardziej dogodnej dla niego wczesnej porze wrczcie mu egzemplarz
memorandum. Prosz powiedzie panu Mootowowi, e Rzd Rzeszy na skutek
167
naszych przyjacielskich stosunko'w pragnie zawiadomi rzd radziecki o
tych operacjach na Zachodzie, do ktarych Niemcy byy zmuszone w wyniku
posuwania si angielsko-francuskiego przez Belgi i Holandi do regionu
Ruhry.
Co do reszty, prosz zastosowa wyjas'nienia i dowody, jakie
znajdziecie w teks'cie memorandum.
Prosz niezwocznie zadepeszowa o reakcji na Wasz misj.
Ribbentrop
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
2 Midzy 2 i 3 wierszem notatka rczna oawkiem, zrobiona
przez hrabiego
von Schulenburga: ,10.5.40, godz 5 min. 45 niemieckiego czasu
letniego". -
Przyp. red. wyd. niem.
27. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 10 maja 1949 - 18.00
Bardzo pilne!
Nr 874 z dn. 10 maja
Na Wasz instrukcj z dn. 7 maja
Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Przepis odnos'nie Mootowa zosta wykonany. Zoyem mu wizyt. Mootow
naleycie oceni doniesienie i powiedzia, e rozumie, i Niemcy musiay si
broni od napas'ci angielsko-francuskiej. Nie wtpi w nasz sukces.
Schulenburg
168
Fotokopia dokumentu nr 27
169
28. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 29 maja 1940 - 19.10 Otrzymany 29 maja 1940 - 22.10
Nr 1006 z dn. 29 maja
Pilne!
Na telegram nr 877 z dn. 28 maja1
Doniesienie o zgodzie rzdu radzieckiego na wysanie (w charakterze
ambasadora brytyjskiego w Moskwie) Crippsa wydaje mi si prawdopodobne,
poniewa rzd radziecki zawsze . zajmowa takie stanowisko, e ciekawi go
to, co zamierza zakomunikowa mu rzd brytyjski, porozumienie gospodarcze
zas' z Angli nie jest sprzeczne z neutraln pozycj Zwizku Radzieckiego.
Poza tym ZSRR jest zainteresowany otrzyma kauczuk i cyn z Anglii w zamian
za budulec.
Nie ma przyczyn doobaw z powodu misji Crippsa, poniewa nie ma powodaw
wtpi w lojalno wobec nas Zwizku Radzieckiego, poniewa niezmienny
stosunek rzdu radzieckiego do Anglii wyklucza wyrzdzenie szkody Niemcom
lub ich interesom yciowym. Nie istniej adne dowody popierajce
podejrzenia e ostatnie sukcesy niemieckie wzbudziy niepokaj rzdu
radzieckiego lub strach wobec Niemiec. Wszystkie twierdzenia prasy
zagranicznej, w szczegalnoci wrogiej, stanowi jedynie rozpaczliwe praby
zasiania nieufnoci midzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim, podjcia za
wszelk cen natarcia dyplomatycznego na Niemcy wskutek wtpliwej sytuacji
sprzymierzecaw2 i wyzyskania tego jako rodka propagandy wrad
spoecznoci swych krajaw.
Obranie Crippsa jako penomocnego przedstawiciela brytyjskiego na
skutek zajmowanej przez Moskw pozycji wydaje si nieudane, poniewa rzd
radziecki preferuje prowadzenie rozmaw w wanych sprawach z wybitniejszymi
przedstawicielami rzdaw zagranicznych.
Std wynika, e podro' Rittera3 i (...)4 w danej
chwili nie powinna zakrawa na wspazawodnictwo z Crippsem. Zamiar podro'y
ro'wnie powinien by zanalizowany z tego punktu widzenia, czy bdziemy
(...)5 cokolwiek nowego dla zaproponowania rzdowi radzieckiemu.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. - Przyp. J. F.
2 Ma si na wzgldzie Angli i Francj. - Przyp. J. F.
170'
3 Dr Ritter -- ambasador do zlece specjalnych przy
Ministerstwie Spraw Zagranicznych Niemiec. -- Przyp. red. wyd. niem.
Opuszczenie w tekcie. -- Przyp. red. wyd. niem.
5 Opuszczenie w tekcie. -- Przyp. red. wyd. niem.
Prawdopodobnie „mie". -- Przyp. J. F.
29. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 4 czerwca 1940 - 12.25 Otrzymany 4 czerwca 1940 - 5.15
Pilne!
Nr 1063 z dn. 3 czerwca
Moiotow zakomunikowa mi dzisiaj, e mniej wicej 25 maja
w zwizku z nieuniknionym prawdopodobnie przystpieniem
Woch do wojny, ambasador [niemiecki] Mackensen os'wiadczy
radzieckiemu charge d'affaires w Rzymie, e wszystkie
kwestie bakaskie bd rozstrzygnite bez wojny, tzn. poprzez
wzajemn wspaprac midzy Niemcami, Zwizkiem Radzie
ckim i Wochami. -
Mootow prosi o informacj dotyczc tego, czy owiadczenie Mackensena
wyraa pogldy rzdu Rzeszy i rzdu woskiego.
Prosz o instrukcje telegraficznie.
Schulenburg 1 J. Helfand. - Przyp. red. wyd. niem.
30. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 czerwca 1940 - 15.55 Otrzymany 6 czerwca 1940 - 18.30
Pilne!
Nr 1079 z dn. 6 czerwca
Na telegram nr 938 z dn. 5 czerwca1
171
W rozmowie dn. 3 czerwca Mootow prosi wycznie o informacj, nie
wyrazi chci otrzymania zapewnienia rzdu niemieckiego czy woskiego
odnonie jakiegokolwiek punktu. Z drugiej strony, wyraz'nie da do
zrozumienia? e rzd radziecki byby bardzo zadowolony, gdyby os'wiadczenie
pana von Mackensena wyraao nie tylkp jego osobiste zdanie, ale faktyczny
punkt widzenia rzdaw niemieckiego i woskiego. Kwestii, jak na Bakanach w
praktyce byaby uskuteczniona moliwa wspapraca trajki [ZSRR, Niemiec,
Woch], Mototow nie poruszy.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. - Przyp. J. F.
31. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 11 czerwca 1940 r.
Wysannik litewski [pan Skirpa] dzisiaj mnie odwiedzi, eby donie o
dalszym toku pertraktacji ze Zwizkiem Radzieckim. Rzd Litwy po tym, gdy
Zwizek Radziecki poruszy kwesti bezpieczestwa garnizonaw radzieckich w
Litwie i odrzuci propozycj utworzenia mieszanej komisji do zbadania
incydentaw, z wasnej inicjatywy powzi szereg powanych s'rodkaw, ktare
jak przypuszcza zadowol Zwizek Radziecki. Prawdopodobnie mona si
zgodzie z tym, e dotychczas zbyt mao uwagi powicano stosunkom midzy
garnizonami radzieckimi a ludnoci Litwy. Teraz powzito natomiast s'rodki
ograniczenia i kontroli, dokonano duo aresztowa oraz rewizji itd. Wiadomo
byo, e na propozycj litewsk wysania do Moskwy Ministra spraw
zagranicznych odpowiedz' nie nadesza. Tym dziwniejsze byo, e do Moskwy
wezwano nie Ministra spraw zagranicznych, lecz Przewodniczcego Rady
Ministraw Merky-sa.
7 lipca odbya si u Merkysa pierwsza jego rozmowa z Mootowem. Ten
ostatni czyni ostre wymawki w zwizku z problemem bezpieczestwa garnizonaw
radzieckich, szczego'-owo opisa wielk liczb incydentaw. Mootow
uporczywie stara si midzy innymi udowodni, e czerwonoarmista Butajew,
ktary zgodnie z owiadczeniem litewskim popeni
172 .
samobajstwo, zosta zabity przez Litwinaw. On [Mootow] wyrazi
niedwuznacznie swe niezadowolenie i podkreli, e Ministerstwo Spraw
Wewntrznych Litwy nie moe podoa swym zadaniom.
Podczas nastpnej rozmowy, ktara si odbya 9 czerwca, Mootow poruszy
kwestie polityki zagranicznej, co wzmogo obawy strony litewskiej o przebieg
pertraktacji. Mootow twierdzi, e midzy trzema pastwami batyckimi
istnieje sojusz wojenny i powoywa si w charakterze dowodu na czste
spotkania naczelnikaw sztabaw trzech krajaw oraz inne czste narady
oficjalnych osobistoci republik batyckich. Merkys odpowiedzia, e nie
istnieje ani tajne, ani otwarte porozumienie sprzeczne z duchem i liter
porozumienia z dn. 10 padziernika 1939 r.1 Pastwa batyckie
czy dawne porozumienie polityczne, nie za sojusz wojenny. Nastpnie
Merkys wyrazi yczenie zaproszenia do udziau w pertraktacjach ministra
spraw zagranicznych2. Ten ostatni przyby do Moskwy wczoraj we
dnie. Pan Skirpa nie otrzyma jeszcze jakichkolwiek nowych wiadomoci. Z
punktu widzenia protokou wszystko si odbywa w bardzo grzecznej formie.
Rzd Litwy wci jeszcze nie wie, jakie mog by zamiary Zwizku
Radzieckiego. W celu zapewnienia bezpieczestwa garnizonaw radzieckich rzd
litewski gotaw jest uczyni wicej ni czyni dotychczas. Jeeli za Zwizek
Radziecki postawi teraz wiksze wymagania polityczne lub wojskowe, rz;d
litewski nie wemie na siebie odpowiedzialnoci w kwestii przyjcia takich
da. Temat stosunkaw litewsko-niemieclcich na razie nie by poruszany
podczas pertraktacji w sprawie polityki zagranicznej. Nie ulega wtpliwoci,
e trzeba si spodziewa poruszenia przez Zwizek Radziecki rawnie tej
kwestii. Dodaem tu, e w stosunkach midzy Niemcami a Litw nie ma nic
takiego, o czym by nie wiedzia Zwizek Radziecki lub nie naleao mu
wiedzie.
Pan Skirpa spyta, czy naszemu ambasadorowi w Moskwie nie zlecilis'my
zgromadzenia informacji [o zamiarach radzieckich]. Odpowiedziaem przeczco
i unikaem dalszego omawiania kwestii. Zaznaczyem, e nasz ambasador
bezwarunkowo doniesie, jeeli cokolwiek si dowie.
Woermann3
1 Ma si, na wzgldzie ukad o pomocy wzajemnej midzy ZSRR
a Litwa,--
Przyp. J. F.
2 Ma si na myli ministra spraw zagranicznych Litwy J.
Urbszysa. -- Przyp.
red. y/yd. niem.
3 Pomocnik sekretarza stanu MSZ Niemiec. -- Przyp. J. F.
173
32. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Pocig specjalny Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Nr 1007 z dn. 16
czerwca 1940 r. Na telegram nr 1063 i nr 10941
Na interpelacj pana Mootowa prosz odpowiedzie ustnie co nastpuje:
Zgodnie z odpowiedzi Mackensena na interpelcj, nie
skada on tak okrelonego os'wiadczenia, jak o tym donias
rzdowi radzieckiemu radziecki charge' d'affaires w Rzymie.
Podczas rozmowy z charge d'affaires rzeczywis'cie owiadczy, '
e jego zdaniem Niemcy oraz Wochy uwaaj, i na Bakanach
powinien by' spokaj, uregulowanie za nie rozstrzygnitych
kwestii bakaskich moe si odby w sposab bardziej prosty i
bez zastosowania przemocy po wojnie.
Rzd Rzeszy jest zadowolony z tego, e wojna nie roz
przestrzenia si na Bakany. W zasadzie Niemcy nie s zainte
resowane tymi krajami pod wzgldem terytorialnym, lecz tylko
pod wzgldem gospodarczym. Nasz pozycj w stosunku do
Zwizku Radzieckiego w tej kwestii okrela ostatecznie i
nieodwracalnie wyrane porozumienie moskiewskie.
Stanowisko Woch wzgldem Bakanaw wyranie i niedwu
znacznie wyuszczy Mussolini w swym przemo'wieniu z dn. 10
czerwca w tym sensie, e Wochy nie maj zamiaru wpltania
Bakanaw w wojn.
Ribbentrop
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
33. MSZ NIEMIEC DO RIBBENTROPA
Dalekopis
Berlin, 17 czcerwca 1940 r.
Do Kancelarii MSZ, przekaza telegraficznie do Baumschule1
Na telegram nr 57 z dn. 16 czerwca z Baumschule2
174
I. Wspapraca krajaw nadbatyckich - Estonii, otwy i Litwy
- jest oparta na ukadzie o wzajemnym zrozumieniu i wspapra
cy zawartym przez te pastwa 12 wrzenia 1934 r. na okres
dziesiciu lat3. Pro'cz tego otwa i Estonia 1 listopada
1923 r.
podpisay pakt o wzajemnej obronie. W praktyce wspapraca
polityczna polega na odbywajcych si raz na pa roku spotka
niach ministro'w spraw zagranicznych oraz wspalnych konfe
rencjach prasowych; rawnoczenie wewntrz Ententy Baty
ckiej jest pod dostatkiem nieporozumie i rywalizacji. otwa i
Estonia wskazyway niedwuznacznie, e nie s zainteresowane
problemami Memla i Wilna, ktare byy wane dla Litwy.
Obecne twierdzenia Rosjan, e Litwa doczya si do estori-
sko-btewskiego paktu wojennego, s - zgodnie z posiadan tu
informacj - nieuzasadnione. Z powodu stosunkowo podobnej
struktury gospodarczej tych pastw [nadbatyckich] wspapraca
ekonomiczna midzy nimi nie osigna wyranego postpu
mimo licznych prab podejmowanych w ostatnich latach. Od
chwili zawarcia we wrzes'niu - paz'dzierniku 1939 r. paktaw
radzieckich o pomocy wzajemnej z pastwami nadbatyckimi
midzy krajami nadbatyckimi nie zrodzia si - w sensie
antysowietyzmu - cilejsza wspapraca. Z powodu okupacji
przez wojska radzieckie ich ^pastw wszystkie trzy rzdy zdaj
sobie spraw z niebezpieczestwa takiej polityki.
II. Z tego te powodu nie moe by nawet mowy - majc na
wzgldzie ostatnie miesice - o zalenos'ci polityki zagranicz
nej pastw nadbatyckich od Niemiec. Pastwo litewskie, o
czym mona byc przekonanym, do ostatnich dni nie byo
ostatecznie pewne, czy zupenie nie jestemy zainteresowani
Litw pod wzgldem politycznym czy nie. W wielu kotach jak
na przykad w obecnos'ci wysannika litewskiego tutaj tlia si
prawdopodobnie jaka nadzieja" na to, e Niemcy na wypadek
dalszych roszczeri Rosjan wstawi si za Litw w Moskwie,
mimo e z naszej, strony ani razu nie dalimy powodu do
podobnych przypuszcze.
Z drugiej strony nasze stosunki gospodarcze z krajami nadbatyckimi od
chwili rozpoczcia wojny zacieniy si. Co si tyczy wagi pastw
nadbatyckich dla ekonomiki wojennej Rzeszy Niemieckiej patrzcie zaczone
memorandum radcy Schnurre4.
Grundherr5
1 Baumschule -- skodyfikowana nazwa specjalnego pocigu
Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. -- Przyp. 1. F.
2 Nie zamieszcza si. - Przyp. J. F.
3 Anulowany przez rzd radziecki Litwy 2 lipca 1940 r. --
Przyp. J. F.
4 Nie zamieszcza si. - Przyp. J. F.
5 Kierownik referencji IV dziau politycznego Ministerstwa
Spraw Zagra
nicznych Niemiec: Kraje Skandynawskie i limitrofy. -- Przyp. red. wyd.
niem.
175
34. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO WSZYSTKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH
NIEMIEC
Telegram okolnikowy
Berlin, 17 czerwca 1940 r.
IV oddzia polityczny, nr 1673
Telegram okolnikowy do wszystkich misji dyplomatycznych w
celu informacji i kierowania si w rozmowach
Swobodne umacnianie si wojsk rosyjskich w Litwie, otwie i Estonii
oraz reorganizacja rzdo'w dokonywana przez rzd radziecki z zamiarem
zapewnienia s'cis'lejszej wspapracy tych krajaw ze Zwizkiem Radzieckim
dotyczy tylko Rosji i pastw nadbatyckich. Dlatego ze wzgldu na nasze
niezmiennie przyjacielskie stosunki ze Zwizkiem Rad 'ieckim nie manry
adnych powodaw do niepokoju, jaki nam zarzuca pewna-czs prasy
zagranicznej.
Prosz unika w czasie rozmo'w jakichkolwiek wypowiedzi, ktare mog by
zinterpretowane jako stronniczo.
Prosz o potwierdzenie odbioru telegramu.
Weizsacker
35. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 czerwca 1940 - 1.40 Otrzymany 18 czerwca 1940 - 4.00
Nr 1167 z dn. 17 czerwca Bardzo pilne!
Mootow zaprosi mnie dzisiaj wieczorem do swego gabinetu i zoy jak
najserdeczniejsze yczenia w imieniu rzdu radzieckiego z okazji wspaniaego
sukcesu niemieckich sil" zbrojnych1. Nastpnie poinformowa mi o
dziaaniach radzieckich wobec pastw nadbatyckich. Powoywa si na dowody
opublikowane w gazetach i doda, e zasza konieczno pooenia kresu
wszystkim intrygom Anglii i Francji, ktare si staraj zasia nieufnos' i
niezgod midzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim w krajach nadbatyckich.
176,
Rzd radziecki w celu prowadzenia pertraktacji o formowaniu tam nowych
rzdaw posa jako uzupenienie akredytowanych tam postaw penomocnych
nastpujce osoby majce wyjtkowe penomocnictwa: do Litwy - zastpc
Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych Dekanozowa; do otwy
-przewodniczcego Rady Ministraw2 Wyszyskiego; do Estonii
-lidera partyjnego Leningradu danowa.
W zwizku z ucieczk Smetony3 oraz moliwos'ci
przekroczenia granicy przez pododdziay [byej] armii4
litewskiej, Mootow os'wiadczy, e granice Litwy strzeone s jawnie
niedostatecznie. Dlatego rzd radziecki, jeeli zajdzie potrzeba, udzieli
rzdowi litewskiemu pomocy w ochronie granic.
Schulenburg
1 Ma sie na myli rozgromienie Francji przez Niemcy. --
Przyp. J. F.
2 Ma si na wzgldzie Rade Komisarzy Ludowych ZSRR. - Przyp.
red. wyd.
niem.
3 Prezydent Litwy. -- Przyp. J. F.
4 Litwa w odro'nieniu od otwy i Estonii graniczya nie
tylko ze Zwizkiem Radzieckim, lecz take z Niemcami. W obliczu okupacji
sowieckiej wielu Litwino'w nie miao innego wyjcia pro'cz ucieczki do
ssiednich Niemiec. Tak postpili nie tylko czonkowie rzdu Litwy, wysi
urzdnicy wojskowi i dyplomaci, ale cae pododdziay armii litewskiej, ktare
nielegalnie przekraczay granic niemiecko-litewsk i poddaway si Niemcom.
-- Przyp. J. F.
36. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 czerwca 1940 - 21.26 Otrzymany 23 czerwca 1940 - 23.20
Nr 1205 z dn. 23 czerwca
Pilne!
Na Wasz telegram nr 1065 z dn. 22 czerwca i jako uzupenienie
mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca1
Mofotow zoy mi dzisiaj nastpujce owiadczenie. Rozstrzygnicie
kwestii besarabskiej nie moe by odraczane. Rzd radziecki wci si
jeszcze stara rozwiza kwesti droga I kojow, ale zamierza uy siy,
jeeli rzd rumuski odrzuci porozumienie pokojowe. Roszczenia radzieckie
dotycz te Bukowiny, na kto'rej zamieszkuje ludno ukraiska.
177
Mootow na swe usprawiedliwienie owiadczy, e chocia upyno sporo
czasu od dnia jego przemo'wienia w Radzie Najwyszej2, Rumunia
nic nie zrobia w celu rozstrzygnicia kwestii besarabskiej. Naley zatem
cos' uczyni.
Powiedziaem Mootowowi, e taka decyzja rzdu radzieckiego jest dla
mnie niespodziank. Uwaaem, e rzd radziecki bdzie dochodzi swych
roszcze do Besarabii, czego nie kwestionujemy, ale nie podejmie
samodzielnych dziaa do ich realizacji-^ Obawiam si, e kopoty w zakresie
polityki zagranicznej Rumunii, ktara zaopatruje nas obecnie w znaczn ilo
surowcaw niezbdnych dla przemysu wojennego i cywilnego, powanie zahacz o
interesy Niemiec. Os'wiadczyem Mootowowi, e niezwocznie zamelduj o tym
swemu rzdowi i poprosiem o niepodejmowanie adnych zdecydowanych, krokaw
dopaty, dopaki rzd niemiecki nie zajmie okrelonej pozycji co do zamiaraw
rzdu radzieckiego.
Mootow obieca zawiadomi rzd radziecki o mojej probie, lecz
dobitnie przy tym zaznaczy, e sprawa jest niezwykle pilna. Mootow doda,
e rzd radziecki si spodziewa, i Niemcy nie bd przeszkadzay
przeprowadzeniu akcji radzieckiej, ale j popr. Ze swej strony rzd
radziecki uczyni wszystko od niego zalene w celu ochrony interesaw Niemiec
w Rumunii.
Prosz odpowiednie instrukcje nada pilnie telegraficznie. miem
zwraci Wasz uwag na wielk liczb zamieszkaych w Besarabii i na
Bukowinie Niemcaw etnicznych [,,Volksdeut-sche"], ktarych losy naleaoby
omawi.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
2 Ma si na mys'li przemawienie Morotowa o polityce
zagranicznej Zwizku
Radzieckiego wygoszone przed Rad, Najwysz, ZSRR 29 marca 1940 roku.
-
Przyp. red. wyd. niem.
178
37. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.50 Otrzymany 25 czerwca 1940 - 1.00
Nr 1212 z dn. 24 czerwca
22 czerwca zosta nadany przez radio, 23 czerwca zas' opublikowany w
prasie radzieckiej nastpujcy komunikat TASS:
„Ostatnio w zwizku z wkroczeniem wojsk radzieckich do krajaw
nadbatyckich usilnie rozpowszechnia si pogoski o tym, e na granicy
litewsko-niemieckiej skoncentrowano czy to 100, czy 150 dywizji radzieckich,
e to skoncentrowanie wojsk radzieckich spowodowane jest niezadowoleniem
Zwizku Radzieckiego z sukceso'w Niemiec na Zachodzie, i jest wyrazem
pogorszenia si stosunkaw radziecko-niemieckich i ma na celu wywrze presj
na Niemcy. Ranorakie warianty tych pogosek powtarzaj si ostatnio prawie
codziennie w prasie amerykaskiej, japoskiej, angielskiej, francuskiej,
tureckiej, szwedzkiej.
TASS upowaniony jest os'wiadczyc, e wszystkie te pogoski, ktarych
absurdalno i tak jest oczywista, cakowicie si nie zgadzaj z
rzeczywistoci. W krajach nadbatyckich znajduje si faktycznie nie 100 i
nie 150 dywizji radzieckich, lecz zaledwie nie wicej 18-20 dywizji, przy
czym dywizje te s skoncentrowane nie na granicy litewsko-niemieckiej, lecz
w ranych regionach trzech republik nadbatyckich. Celem ich jest nie
„presja" na Niemcy, lecz stworzenie gwarancji do realizacji paktu o
pomocy wzajemnej ZSRR z tymi krajami.
W odpowiedzialnych koach radzieckich uwaa si, e krzewiciele tych
absurdalnych pogosek maj specjalny cel -zaciemni stosunki
radziecko-niemieckie. Panowie ci jednak swe najskrytsze yczenia przyjmuj
za rzeczywisto. Nie s zdolni prawdopodobnie zrozumie tego oczywistego
faktu, e stosunkaw dobrossiedzkich uksztatowanych midzy ZSRR a Niemcami
w wyniku zawarcia paktu o nieagresji nie sposab podway jakimi' pogoskami
oraz miern propagand, poniewa stosunki te s oparte nie na przemijajcych
motywach o charakterze koniunkturowym, lecz na istotnych interesach
pastwowych ZSRR i Niemiec".
Schulenburg
179
38. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.49 Otrzymany 24 czerwca 1940 - 20.45
Nr 1213 z dn. 24 czerwca
Uzupenienie mego telegramu nr 1212 z dn. 24 czerwca
Po zakoczeniu naszej wczorajszej rozmowy o Besarabii (patrz telegram
nr 1205 z dn. 23 czerwca) Mootow z wyran satysfakcj zaczai mawi o
komunikacie TASS z dn. 22 czerwca, za ktary wyraziem mu swoj wdziczno.
Sdzc wedug sformuowali, przypuszczam, e autorem komunikatu jest
sam Stalin. Obalenie krcych pogosek o rozbienociach midzy Niemcami, a
Zwizkiem Radzieckim, o skoncentrowaniu wojsk w zwizku z radzieckimi
operacjami wojennymi w rejonie Batyku i niedwuznaczne wyjanianie stosunkaw
niemiecko-radzieckich w caos'ci jest dla nas korzystne w obecnej sytuacji.
Jednake oczywiste s rawnie dalekosine cele komunikatu: podkrelanie
solidarnoci niemiecko-radzieckiej - przygotowanie do rozwizania kwestii
Besarabii.
Schulenburg
39. MEMORANDUM RIBBENTROPA DLA HITLERA
Baumschule, 24 czerwca 1940 r.
W tajnym protokole dodatkowym z dn. 23 sierpnia 1939 r. mawi si:
„Odnonie Europy Poudniowo-Wschodniej strona radziecka wykazaa swe
zainteresowanie Besarabi. Strona niemiecka wyraz'nie owiadczya o zupenym
braku zainteresowania politycznego tymi terytoriami".
O ile pamitam, miao wtedy miejsce co nastpuje: Podczas podziau sfer
interesaw w Europie Wschodniej, gdy bya mowa o Europie
Poudniowo-Wschodniej, Sowieci podkrelili swe zainteresowanie Besarabi. W
zwizku z tym zoyem ustne owiadczenie o braku naszego zainteresowania
kwesti besarabsk. Jednak na skutek nieokrelonoci awczesnych stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, co musielis'my uwzgldnia z ostronoci, postanowiem
roszcze Rosji do Besarabii nie uznawa otwarcie, w postaci pisemnej i do
protokou wybraem
180
sformuowanie o charakterze ogalnym: gdy omawiano kwestie Europy
Poiudniowo-Wschodniej, zoyem ogalnikowe owiadczenie o tym, e Niemcy nie
s zainteresowane pod wzgldem politycznym „tymi terytoriami", tzn.
Europ, Poudniowo-Wschodni. Natomiast zainteresowanie ekonomiczne Niemiec
terytoriami Europy Poudniowo-Wschodniej podkreliem w sposdb naleyty.
Zgadzao si to z ogalnymi instrukcjami, ktare mi da Fuhrer odnonie Europy
Poudniowo-Wschodniej, a take - o ile pamitam - ze specjalnymi dyrektywami
Fiihrera, kto're otrzymaem przed wyjazdem do Moskwy. Fiihrer w nich
upenomocni mnie do owiadczenia o braku zainteresowania Niemiec
terytoriami Europy Poudniowo-Wschodniej - a do Konstantynopola i Cies'nin
wcznie, gdyby to byo niezbdne. Jednak tego ostatniego nie omawiano.
Ribbentrop
40. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Przekazany telefonicznie 25 czerwca 1940 r. o godzinie 6 po poudniu
Nr 1074 z dn. 25 czerwca Ambasadorowi do rk wasnych
Prosz odwiedzi Mootowa i owiadczy mu co nastpuje:
Niemcy pozostaj wierne porozumieniom moskiewskim.
Dlatego nie wykazuj zainteresowania kwesti besarabsk. Na
tych terytoriach zamieszkuje jednak w przyblieniu 100.000
Niemcaw etnicznych. Naturalnie, e los ich nie moe byc
obojtny dla Rzeszy, spodziewa si ona, e przyszo ich
bdzie zagwarantowana. Rzd Rzeszy zastrzega sobie prawo do
zrobienia w odpowiednim czasie rzdowi radzieckiemu okrelo
nych propozycji dotyczcych przesiedlenia tych „Volksdeut-
sche" za przykadem Niemcaw etnicznych z Woynia.
Pretensje rzdu radzieckiego do Bukowiny - to cos' nowe
go. Bukowina bya terenem korony Austrii i gsto zaludniona
Niemcami. Los tych Niemcaw etnicznych ro'wnie bardzo
niepokoi Rzesz.
W innych regionach Rumunii Niemcy maj bardzo wane
interesy gospodarcze, ktare dotycz pal kopalnianych ropy
181
naftowej oraz uytkaw rolnych. Dlatego, jak ju niejednokrotnie
informowalimy rzd radziecki, Niemcy s niezwykle zainteresowane tym, e te
regiony nie stay si aren dziaa wojennych.
4. Rzd Rzeszy jest przychylny uregulowaniu kwestii besarabskiej,
rawnoczenie spodziewa si, e Zwizek Radziecki zgodnie z porozumieniami
moskiewskimi potrafi wspalnie z rzdem rumunskim rozwiza to zagadnienie
drog pokojow. Ze swej strony rzd Rzeszy gotaw jest poradzi Rumunii, w
duchu porozumieli moskiewskich - jeli zajdzie potrzeba - by osigna
uregulowanie kwestii besarabskiej w aspekcie odpowiadajcym Rosji.
Prosz raz jeszcze zaznaczy panu Mootowowi nasze due zainteresowanie
tym, aby Rumunia nie staa si aren dziaa wojennych. Jestes'my zdania, e
w istniejcej sytuacji suszne podejs'cie do sprawy moe przyczyni si do
pokojowego rozwizania kwestii zgodnie z yczeniami Rosjan.
Wdziczni bdziemy rzdowi radzieckiemu za zakomunikowanie o jego
opinii odnonie dalszego toku wydarze.
Ribbentrop
41. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 26 czerwca 1940 - 0.59 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 12.25
Nr 1223 z dn. 25 czerwca
Pilne!
Na Wasz telegram nr 1074 z dn. 25 czerwca
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych
Instrukcje wykonaem. Z Mootowem spotkaem si dzisiaj o godzinie 9
wieczorem. Mootow wyrazi uznanie rzdowi niemieckiemu za okazane
zrozumienie i gotowo do popierania da Zwizku Radzieckiego. Mootow
owiadczy, e rzd radziecki rawnie pragnie pokojowego rozwizania
zagadnienia, ale ponownie podkreli fakt tego, e dana kwestia jest bardzo
pilna i wymaga natychmiastowego zaatwienia.
Wskazaem Mootowowi na to, e rezygnacja Sowietaw z Bukowiny, ktara
nigdy nie naleaa nawet do Rosji carskiej, istotnie si przyczyni do
pokojowego uregulowania. Mootow
182
zaoponowa. Powiedzia, e Bukowina jest ostatnim brakujcym ogniwem
caoci Ukrainy i e z tego powodu rzd radziecki przypisuje szczegaln wag
do rozstrzygnicia tej kwestii razem z besarabsk. Odniosem jednak
wraenie, e Mootow nie odrzuci ostatecznie moliwos'ci rezygnacji rzdu
radzieckiego z Bukowiny podczas pertraktacji z Rumuni.
Mootow owiadczy, e niewtpliwie rzd radziecki bdzie mog paj na
spotkanie naszym pragnieniom dotyczcym Niemco'w etnicznych w postaci
analogicznej do porozumienia dotyczcego Polski.
Mootow obieca uwzgldni nasze interesy gospodarcze w Rumunii w
sposab najbardziej dla nas przychylny.
Na zakoczenie Mootow owiadczy, e zawiadomi swaj rzd o niemieckim
punkcie widzenia i o wynikach poinformuje mnie w jak najszybszym czasie.
Mootow doda, e kwestia ta nie bya jeszcze omawiana ani w Moskwie, ani w
Bukareszcie. Nastpnie wskaza, e rzd radziecki troszczy si wycznie o
swe wasne interesy i nie zamierza skania innych krajaw (Wgry, Bugari)
do stawiania Rumunii jakichkolwiek da.
Schulenburg
42. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 26 czerwca 1940 - 15.36 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 22.35
Nr 1235 z dn. 26 czerwca
Cilne!
cile tajne!
Uzupenienie mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca1
Wczoraj w dzie Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych Mootow zaprosi
ambasadora woskiego Rosso w celu kontynuacji rozmo'w jak prowadzili 20
czerwca. Mootow wyjani, e punkt widzenia rzdu woskiego przedstawi
swemu rzdowi, ktary zaaprobowa. Rzd radziecki uwaa, e stosunki
wpsko-radzieckie musz by szybko i w sposab okrelony przywro'cone oraz
opiera si .ia tej samej podstawie, co stosunki midzy Niemcami a ZSRR.
Mootow zaznaczy w zwizku z tym, i Rosja Radziecka i Niemcy s w bardzo
dobrych stosunkach i e rzdy ich wietnie '-' zgray w pracy.
. 183
Nastpnie Mootow owiadczy, e jego zdaniem wojna [w Europie] moe
potrwa do nastpnej zimy, istniej, jednak pewne kwestie polityczne
wymagajce niezwocznego rozstrzygnicia. Moe zwile charakteryzowa
stosunki rzdu radzieckiego z ranymi pastwami w sposab nastpujcy:
Z Wgrami rzd radziecki utrzymuje dobre stosunki. Niektare dania
wgierskie rzd radziecki uwaa za suszne2.
Bugaria i Zwizek Radziecki s dobrymi ssiadami. Stosunki
radziecko-bugarskie s trwae, ale jeszcze mog si zacieni. Roszczenia
Bugarii do Dobrudy i wyjcie do Morza Egejskiego rzd radziecki uwaa za
uzasadnione, uznaje je i nie sprzeciwia si ich realizowaniu.
Stanowisko Zwizku Radzieckiego wobec Rumunii jest znane. Zwizek
Radziecki wolaby zrealizowa swe wymagania wobec Besarabii (Bukowina nie
bya wspomniana) bez wojny, ale jeli bdzie to niemoliwe na skutek
nieugitos'ci Rumunii, [ZSRR] zamierza zastosowa si. Co si tyczy
przyszos'ci innych regionaw Rumunii rzd radziecki porozumie si z
Niemcami.
Do Turcji rzd radziecki ustosunkowuje si z wielk podejrzliwoci.
Jest to wynik nieprzyjaznej pozycji Turcji wobec Rosji i innych krajaw -
mawic o innych krajach Mootow mia na myli Niemcy i Wochy. Podejrzliwo
radziecka wobec Turcji wzrosa w zwizku z zachowaniem si tej ostatniej na
Morzu Czarnym, gdzie Turcja chce dominowa, oraz w Cieninach, gdzie Turcja
dy do wycznego panowania. W celu zmniejszenia groby tureckiej wobec
Batumi rzd radziecki powinien obronie si na poudniu i poudniowym
wschodzie, bd przy tym uwzgldnione interesy niemieckie i woskie.
Na Morzu radziemnym rzd radziecki uznaje hegemoni Woch pod
warunkiem, e Wochy uznaj hegemoni Zwizku Radzieckiego na Morzu Czarnym.
Ambasador Rosso przekaza swemu rzdowi telegraficznie owiadczenie
Mootowa, komentujc jako cakiem rozwane i polecajc dziaa jak
najszybciej.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
2 Ma si na wzgldzie roszczenia Wgier do szeregu
terytorio'w rumuskich.
- Przyp. J. F.
184
43. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
26 czerwca 1940 r.
Bardzo pilne!
Nr 1236 z dn. 26 czerwca
Uzupenienie mego telegramu nr 1223 z dn. 25 czerwca
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych
Mootow wezwa mnie dzisiaj w dzie i owiadczy, e rzd radziecki
wzi za podstaw jego [Mootowa] wczorajsz rozmow ze mn i postanowi
ograniczy swe roszczenia do panocnej czci Bukowiny z miastem Czernowice
[Czernowce]. Granica wedug zdania radzieckiego powinna przej od najdalej
pooonego na poudnie punktu radzieckiej Ukrainy Zachodniej u podnaa gary
Kniatias na wschad wzdu rzeki Suczawa, a dalej na panocny wschdd od Hercu
nad rzek Prut. W wyniku Zwizek Radziecki uzyska bezporedni czno
kolejow z Besarabii przez Czernowice do Lwowa. Mootow doda, e rzd
radziecki oczekuje od Niemiec poparcia tych da.
W odpowiedzi na moje os'wiadczenie, e atwiej bdzie osign pokojowe
rozwizanie kwestii, jeli rzd radziecki zwraci Rumunii zapas zota
Rumuskiego Banku Narodowego przekazany do Moskwy w latach pierwszej wojny
wiatowej1 na przechowanie, Mootow oznajmi, e nie moe by o
tym nawet mowy, gdy Rumunia stosunkowo dugo wyzyskiwaa Besara-bi,
0 dalszym uregulowaniu kwestii Mootow wyrazi nastpuj
ce racje: rzd radziecki w cigu najbliszych kilku dni przed
stawi posowi rumuskiemu w Moskwie3 swe postulaty i
spodziewa si, e rzd Rzeszy Niemieckiej w tym czasie
niezwocznie poradzi rzdowi rumuskiemu w Bukareszcie, by
si podporzdkowa daniom radzieckim, w przeciwnym
bowiem wypadku wojna jest nieunikniona. Mootow obieca, e
mnie poinformuje od razu po rozmowie z posem rumuskim.
Co si tyczy stosunku rzdu rumuskiego do nowego posa radzieckiego,
to si zdawao, e Mootow by niezadowolony i zaznaczy, e pose nie mia
jeszcze monoci wrczenia swych listaw uwierzytelniajcych, mimo e miny
ustalone terminy 3.
Schulenburg
1 Zapas zfota Rumuskiego Banku Narodowego wywieziony na
przechowanie
do Rosji w latach pierwszej wojny wiatowej zosta zatrzymany przez
rzd
185
radziecki po tym, gdy wojska rumuskie zajty Besarabi nalec, wtedy
do Rosji. Rzd radziecki niejednokrotnie owiadcza, e zoto zostanie
zwro'cone Rumunii dopiero po zwro'ceniu Zwizkowi Radzieckiemu Besarabii. --
Przyp. J.F.
2 G. Davidesco. -- Przyp. red. viyd. niem.
3 Pose -awrentiew wrczy kralowi swe listy
uwierzytelniajce 8 lipca. --
Przyp. red. wyd. niem.
44. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 27 czerwca 1940 - 1.10 Otrzymany 27 czerwca 1940 - 6.30
Nr 1241 z dn. 26 czerwca
Uzupenienie mego telegramu nr 1236 z dn. 26 czerwca
Bardzo pilne!
Mootow dopiero co donias mi telefonicznie, e wezwa posa
rumuskiego na godzin 10 wieczorem [26 czerwca], zakomunikowa mu o
radzieckich postulatach przekazania Besarabii i Bukowiny Panocnej oraz
zada odpowiedzi od rzdu rumuskiego nie paz'niej dnia jutrzejszego, tzn.
27 czerwca.
Schulenburg
45. RIBBENTROP DO RADCY SCHMIDTA Doniesienie telefoniczne
27 czerwca 1940 - 10.30
Z pocigu specjalnego Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Tajne!
Ponisza instrukcja ma by niezwocznie przekazana otwartym tekstem
telefonicznie do Bukaresztu postowi Fabricijusowi:
„Nakazuje si niezwocznie zoy wizyt Ministrowi spraw
zagranicznych1 i donie mu co nastpuje:
186
Rzd radziecki poinformowa nas o tym, e wymaga od rzdu rumuskiego
przekazania ZSRR Besarabii oraz panocnej czs'ci Bukowiny. W celu
uniknicia wojny midzy Rumuni a Zwizkiem Radzieckim moemy jedynie
poradzie rzdowi rumuskiemu, by ustpi daniom rzdu radzieckiego. Prosz
zatelegrafowa o wynikach wizyty".
Koniec instrukcji dla Bukaresztu.
Ribbentrop
1 Minister spraw zagranicznych Rumunii I. Digurtu. --
Przyp. red. wyd. niem.
46. AMBASADOR SCHULENBURG DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Moskwa, 11 lipca 1940 r.
Wznowienie aktywnos'ci dyplomatycznej, jak wykazaf w ostatnich
tygodniach Zwizek Radziecki, stao si naturalnie gawnym przedmiotem
rozmowy w rodowisku tutejszego korpusu dyplomatycznego. Niektare sprawy s
jeszcze niezupenie jasne, jak na przykad dlaczego akurat teraz Zwizek
Radziecki wystpi i przypuszczalnie wystpi przeciwko szeregowi pastw.
Wikszo moich kolegaw jest zdania, i Sowieci, ktarzy zawsze s wietnie
poinformowani, wiedz lub przynajmniej przypuszczaj, e wojna [w Europie]
prdko si zakoczy.
Co si tyczy dziaa przeciwko Rumunii, powszechne zdziwienie wzbudzio
to, e Zwizek Radziecki zada take panocnej czs'ci Bukowiny. adnych
os'wiadczeri o roszczeniach do tego regionu Sowieci nigdy nie skadali. Rzd
radziecki usprawiedliwia swe roszczenia jak wiadomo tym, e na Bukowinie
zamieszkuje ludnos' ukraiska. Poniewa dotyczy to wycznie czci
panocnej terytorium, wic Zwizek Radziecki zadowoli si ostatecznie tylko
t czs'ci. Nie mog si wyzby uczucia, e inspiratorami oraz autorami
postulataw o ustpieniu Bukowiny Panocnej byy koa ukraiskie na Kremlu. W
kilku wypadkach, na przykad podczas negocjacji o ucis'leniu granicy
niemiecko-radzieckiej w Polsce, silny wpyw ukraiski na Kremlu by
wyraz'nie widoczny. Pan Stalin
187
osobicie mi mawi w owym czasie, e goto'w paj na ustpstwa odnonie
panocnej linii granicznej tam, gdzie przebiega ona przez Biaoru', na
poudniu natomiast, gdzie mieszkaj Ukraicy, jest to niemoliwe. Rzd
radziecki odmawi w wyniku tego odstpienia nam miasta Siniaw, na co
pocztkowo si zgodzi. Wci jeszcze nie ma monoci ustalenia, skd
pochodzi ten silny wpyw ukraiski. Nie wiemy o adnych wyjtkowo wpywowych
Ukraicach nalecych do bliskiego otoczenia przywo'dcaw kremlowskich.
Klucza do rozwizania zagadki trzeba by moe szuka w modym Pawowie
(obecnie w ambasadzie radzieckiej w Berlinie). Tego pupila panaw Stalina i
Mootowa pewnego razu Stalin nazwa w mej obecnos'ci „naszym malekim
Ukrairicem".
Interesy polityczne Moskwy skupione s obecnie cakowicie na
wydarzeniach zachodzcych w pastwach nadbatyckich oraz na stosunkach z
Turcj i Iranem.
Wikszo dyplomataw zachodnich uwaa, e wszystkie trzy pastwa
nadbatyckie bd przeistoczone w organizmy' cakowicie zalene od Moskwy,
tzn. zostan wczone w skad Zwizku Radzieckiego. Misje dyplomatyczne tych
pastw w Moskwie zostan- jak si przypuszcza - rozwizane i znikn w
kratkim czasie. Wszyscy s przekonani, e rzd radziecki zada opuszczenia
Kowna, Rygi i Tallina przez wszystkie zagraniczne misje dyplomatyczne.
Niepokoje wrad Litwinaw, otyszaw i Estonczykaw s bardzo silne. Zaczekamy
jednak na rozwaj wydarze.
Dotyczy to bez wtpienia take Turcji i Iranu. Obaj ambasadorowie
owiadczaj tu, e dotychczas nie wysuwano im adnych postulataw ani w
Moskwie, ani w Ankarze, ani Teheranie. Rzecz jasna, jednak, e sytuacja jest
nadzwyczaj powana. Mona doda, e ostatecznie w tutejszych kotach
iraskich oburzenie na nas jest due z powodu opublikowania szastej Biaej
Ksigi. Oni [Irariczycy] uwaaj, e Biaa Ksiga pobudzia rzd radziecki
do podjcia akcji przeciw^ Iranowi. Ambasador iraski1 jest zbyt
mdry, by nie widzie tego, e dokumenty Biaej Ksigi su Zwizkowi
Radzieckiemu jedynie za pretekst. Moskwa atwo potrafiaby znale inny
pretekst, gdyby ten si nie trafi.
Ciekawy wreszcie szczega. Miejscowy ambasador turecki2
opowiada wszystkim swoim przyjacioom dyplomatom o tym, e 6 lipca
otrzyma od Saradogy3 otwarty telegram (nawet go pokazuje), w
ktarym zaprzecza fakt swej rozmowy z Mas-sigly'm, ambasador powouje si
przy tym na swe interpelacje z tego powodu. Rawnoczenie ambasador turecki
wieloznacznie demonstruje rozdranienie jawnoci swej rozmowy z ambasadorem
amerykaskim Steinhardtem.
Hrabia von Schulenburg
188
1 Mochammed Sajed. -- Przyp. red. wyd. niem.
2 Ali Gajdar Aktaj. --Przyp. red. wyd. niem.
3 Minister spraw zagranicznych Turcji. --Przyp. red. wyd.
niem.
4 R. L. D. Massigly -- ambasador francuski w Turcji. --
Przyp. red. wyd.
niem.
47. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 lipca 1940 - 19.04 Otrzymany 13 lipca 1940 - 21.10
Nr 1363 z dn. 13 lipca
Bardzo pilne!
Na Wasz telegram nr 1164 z dn. 8 lipca i uzupenienie mego
telegramu nr 1348 z dn. 12 lipca1
Dzisiaj wezwa mnie Mootow i owiadczy co nastpuje: Stalin raz
jeszcze uwanie rozpatrzy kwesti strefy terytorium litewskiego i doszed
do wniosku, e nasze roszczenia do tej strefy oraz radzieckie zobowizanie
do ustpienia jej s niezaprzeczone. W obecnej sytuacji jednak byoby bardzo
niedogodne i trudne rzdowi radzieckiemu przekaza to terytorium; dlatego
Stalin i on [Mootow] usilnie prosz rzd niemiecki ze wzgldu na nadzwyczaj
przyjacielskie stosunki midzy Niemcami a ZSRR o znalezienie moliwoci
pozostawienia Litwie tej strefy terytorium. Mootow doda, e moemy
naturalnie w kadej chwili ewakuowa z Litwy oraz z tego terytorium ludno
pochodzenia niemieckiego. Mootow jeszcze i jeszcze raz podkrela
trudnoci, jakie by napotka rzd radziecki w wyniku przekazania tego
terytorium w danej chwili; powtarnie wyraajc nadziej na ustpstwo ze
strony Niemiec stara si przedstawi swoj i Stalina prob jako bardzo
piln. Prosz o instrukcje telegraficznie. Moliwe, e z tej proby
sowieckiej mona skorzysta do realizacji naszych da gospodarczych i
finansowych wobec pastw nadbatyckich.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
189
48. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 lipca 1940 - 21.17 Otrzymany 14 lipca 1940 - 9.15
Nr 1364 z dn. 13 lipca
Pilne!
Tajne!
Mootow donias mi dzisiaj, e miejscowy ambasador brytyjski Cripps
przed paru dniami by przyjty przez Stalina na prob rzdu brytyjskiego.
Zgodnie ze wskazawk Stalina Mootow wrczy mi memorandum o tej rozmowie.
Cripps interpelowa w sprawie stanowiska rzdu radzieckiego odnonie
nastpujcych kwestii:
Rzd brytyjski jest przekonany o tym, e Niemcy walcz
o hegemoni w Europie i chc pochon wszystkie kraje
europejskie. Zwiajzkowi Radzieckiemu jest to niebezpieczne na
rawni z Angli. Dlatego oba kraje powinny dojsc do porozumie
nia w sprawie prowadzenia wspalnej polityki samoobrony
przeciwko Niemcom i przywracenia rawnowagi si w Europie.
Niezalenie od tego Anglia chciaaby prowadzi ze
Zwizkiem Radzieckim handel pod warunkiem, e towary
angielskie nie bd odsprzedawane Niemcom.
Rzd brytyjski jest zdania, e zjednoczenie krajaw
batyckich i kierownictwo nimi w celu zachowania status quo
jest sprawiedliwym celem Zwizku Radzieckiego. W obecnych
warunkach t wan misj moe speni tylko ZSRR.
Rzd brytyjski wie, e Zwizek Radziecki nie jest
zadowolony z sytuacji w ies'ninach oraz na Morzu Czarnym.
Cripps jest zdania, e interesy Zwizku Radzieckiego w
Cieninach musz by zabezpieczone.
Odpowiedzi Stalina:
1. Rzd radziecki niewtpliwie bardzo si interesuje wydarzeniami w
Europie, lecz on - Stalin - nie widzi tego, by Europie grozia hegemonia
jakiegokolwiek jednego kraju, i nie widzi zamiaru Niemiec pochonicia
Europy. Stalin ledzi polityk Niemiec i dobrze zna kilku czoowych
niemieckich dziaaczy pastwowych. Nie zauway adnych chci z ich strony
do pochonicia krajaw europejskich. Stalin uwaa, e sukcesy wojenne
Niemiec nie stanowi adnego zagroenia ZSRR i jego przyjacielskim stosunkom
z Niemcami. Stosunki te maj za podstaw nie przemijajce okolicznoci, lecz
istotne interesy narodowe obu krajaw.
Tak zwana europejska rawnowaga byfa dotychczas wymierzona nie tylko
przeciw Niemcom, lecz te przeciw Zwizkowi
190
Radzieckiemu. Tote Zwizek Radziecki czyni wszelkie niezbdne kroki w
celu zapobieenia przywraceniu dawnej rawnowagi si w Europie.
Zwizek Radziecki nie jest przeciw prowadzeniu handlu z
Angli, ale kwestionuje prawo Anglii lub dowolnego innego
kraju do wtrcania si w niemiecko-radzieckie stosunki
handlowe. Zwizek Radziecki zgodnie z warunkami umowy
bdzie eksportowa do Niemiec czsc metali kolorowych
kupowanych za granic, gdy Niemcy potrzebuj tych metali
do produkcji materiataw wojennych, kto're dostarczaj do
Zwizku Radzieckiego. Jeli Anglia nie uznaje tych warunkaw,
wic handel midzy Angli a Zwizkiem Radzieckim jest
niemoliwy.
Zdaniem Stalina ani jedno mocarstwo nie ma prawa do
wyjtkowej roli w kwestii poczenia krajo'w bakaskich i nimi
kierowania. Zwizek Radziecki nie pretenduje do takiej roli,
chocia jest zainteresowany sytuacj na Bakanach.
Co si tyczy Turcji Stalin owiadczy, e Zwizek Radzie
cki rzeczywicie jest przeciw wycznemu panowaniu Turcji
nad Cies'ninami oraz dyktatowi tureckiemu na Morzu Czarnym.
Rzd turecki jest o tym poinformowany.
Schulenburg
49. AMBASADOR LITEWSKI DO RIBBENTROPA
Berlin, 21 lipca Ambasada litewska Nr 3991
Panie Ministrze Rzeszy!
Mam zaszczyt zwro'cic Jego Ekscelencji uwag na ponisze: 14 czerwca
1940 r. Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich jak wiadomo pod
nieuzasadnionym i nieokrelonym pretekstem postawi Litwie ultimatum, w
ktarym da:
dymisji konstytucyjnego rzdu Litwy;
oddania pod sd Ministra spraw wewntrznych oraz
naczelnika policji politycznej bez przedstawienia jakichkol
wiek oskare osnutych na prawie;
swobodnego oraz nieograniczonego wkroczenia do Litwy
radzieckich oddziaaw wojskowych.
Nastpnego dnia rosyjska Armia Czerwona zaatakowaa litewsk stra
graniczn, przekroczya granic i okupowaa ca Litw. Na dodatek by
sformowany rzd marionetkowy narzu-
cony nam przez wysoko postawione radzieckie osobistos'ci oficjalne
przysane z Moskwy, caa zas' administracja znalaza si pod kontrol rzdu
Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
W celu ostatecznego wczenia Litwy w skad Zwizku Socjalistycznych
Republik Radzieckich rozkazano nam przeprowadzi 14 czerwca wybory do Sejmu
(parlamentu), w ktarych wyniku zrealizowana zostaa niebywaa falsyfikacja
woli narodu litewskiego.
Celem zniszczenia dowolnego wyrazu nieustpliwoci jeszcze przed
wyborami zakazano wszelk dziaalno klubaw i organizacji, na pras
litewsk naoono areszt, zwolniono przemoc jej redaktoraw, mniej lub
wicej wpywowe osoby na ycie spoeczne aresztowano. Ludzie, ktarzy uwaani
byli przez nas za otwartych wrogaw pastwa litewskiego, otrzymali nominacje
do instytucji pastwowych, w tym pastwowej policji politycznej.
Partia komunistyczna staa si jedyn organizacj polityczn, ktarej
pozwolono funkcjonowa legalnie. Nastpnie wywara ona decydujcy wpyw na
zaplanowane wybory. Bya dozwolona tylko jedna lista kandydato'w, a
mianowicie taka, ktara bya do przyjcia przez parti komunistyczn.
Wszyscy musieli obowizkowo bra udzia w wyborach. Zagroono, e
ogosi si wrogami narodu tych, ktarzy nie chc gosowa. Udzia osobisty
natomiast w wyborach by surowo sprawdzany.
Oczywicie Sejm wybrany w' takich warunkach by jedynie lepym
narzdziem w rkach partii komunistycznej i tym samym rzdu Zwizku
Socjalistycznych Republik Radzieckich. Dzisiaj, 21 lipca 1940 r. Sejm
powzi rezolucj w ustaleniu wewntrz kraju ustroju radzieckiego i o
wejs'ciu Litwy w skad Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Wszystkie te akcje rzdu ZSRR s woajcym o pomst pogwaceniem
wszystkich ukadaw zawartych midzy Republik Litewsk a ZSRR, w tym:
1. Traktatu pokojowego z dn. 12 lipca 1920 r., na mocy
ktarego ZSRR - jako spadkobierca byego Imperium Rosyjskie
go - uzna cakowit niezaleno oraz suwerenno Litwy i po
wsze czasy zrzek si wszystkich praw do wadania Litw, jakie
dawniej miala Rosja (patrz artyku 1);
2. Paktu o nieagresji z dn. 22 wrzenia 1926 r.1 i jego
prolongaty z dn. 6 maja 1931 r. oraz 3 kwietnia 1934 r. Na mocy
tego paktu Zwizek Radziecki zobowiza si w jakichkolwiek
warunkach szanowa suwerenno Litwy, a take jej integral
no i nietykalno (patrz artyku 2) oraz powstrzymywa od
jakichkolwiek bd dziaa przy uyciu siy (artyku 3);
3. Paktu o pomocy wzajemnej z dn. 10 padziernika 1939 r.,
na mocy ktarego ZSRR powto'rnie udziela Litwie uroczystych
192
gwarancji w aden sposab nie ama suwerennoci pastwa litewskiego,
jak te jego ustroju wewntrznego.
Ze wzgldu na te wszystkie okolicznoci jako pose mianowany przez
instytucje konstytucyjne Republiki Litewskiej i akredytowany przy Rzeszy
Niemieckiej zmuszony jestem wyrazie oficjalny i zdecydowany protest
przeciwko agresji w stosunku do mojego kraju oraz pozbawieniu Litwy przez
Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich^ jej suwerennoci oraz
niezalenoci narodowej. Musz owiadczy, i wspomniana wyej rezolucja
bya narzucona Sejmowi przez rosyjskie wadze okupacyjne, wic nie jest
niczym innym jak skrajnie oburzajcym faszerstwem woli narodu litewskiego i
jest gboko sprzeczna z Konstytucj oraz interesami pastwa litewskiego, a
take z prawem narodaw do swobodnego samo-okrelenia i dlatego w adnym
wypadku nie moe byc uznana za prawomocn.
Pragn skorzysta z okazji do zoenia Jego Ekscelencji zapewnie o mym
jak najgbszym szacunku.
K. Skirpa Nadzwyczajny i penomocny ambasador Litwy
1 Podpisany 28 wrzenia 1926 r. -- Przyp. red. wyd. niem.
50. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 22 lipca 1940 r.
Dzisiaj zoy mi wizyt poset litewski i owiadczy- co nastpuje:
Na skutek zachodzcych w jego kraju wanych wydarze uwaa za swaj
obowizek nie dopus'ci, by te wydarzenia odeszy do przeszos'ci bez
powzicia jakichkolwiek s'rodkaw. Swoj pozycj w stosunku do wydarze w
Litwie podsumowa w licie do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Wrczenie
tego listu jest aktem jego osobistej decyzji, za kto'r wycznie on ponosi
odpowiedzialno. Aktem tym nie chce sprawia polityce niemieckiej
jakichkolwiek kopotaw.
Swoje starania tumaczy nastpujco. Nieco wczes'niej, w przededniu
wydarze Minister spraw zagranicznych [Litwy] Urbszys poinstruowa
wszystkich postaw dyplomatycznych
193
Litwy o poczynieniu podobnego kroku na wypadek pogwacenia przez
Zwizek Radziecki suwerennoci. Pozostajc w kontakcie z posami litewskimi,
jest przekonany, e analogiczna nota bdzie wrczona dzi we wszystkich
stolicach, w ktarych reprezentowana jest Litwa. Potem pose wrczy mii
list, kto'ry zafczam.Zawiera on „powany i zdecydowany prote.st".
Powiedziaem panu Skirpie, e na pewien czas dokument ten chciabym
zostawi u siebie. Na podstawie jego [Skirpy] wypowiedzi doszedem do
wniosku, e nie oczekuje od nas jakich bd komentarzy o tym. Nie mogem mu
jednak powiedzie, czy rzd niemiecki w ogole gotaw jest przyj podobn
not. Dlatego musimy zastrzec sobie prawo jej zwrotu.
Pose owiadczy dalej, e midzy innymi z powodu zneinej pozycji
Niemiec opus'ci jeden punkt noty, wczony przez innych posaw litewskich
do not rzdom, przy ktarych s akredytowani, a mianowicie prob o to, by
wczenie [Litwy w skad ZSRR] nie byo uznane. Posef spyta, czy nie moe
chociaby ustnie wyuszczy mi tej proby. Uchyliem to, po czym pose
os'wiadczyf, e mona uwaa, i proby takiej nie byo. Wreszcie pose
powiedzia, e zamierza nada rozgosu swej akcji dziki pomocy
przedstawicielstwa berliskiego agencji ELTA. Uwaa za konieczne owiadczy
o swym osobistym stanowisku wzgldem zachodzcych wydarze.
Poprosiem posa, by powstrzyma si od tego kroku. Zgod.zi si na
moj prob.
Przekazane Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy przez sekretarza stanu
z prob o instrukcj co do przyjcia noty. Mona oczekiwa, e posowie
otwy i Estonii wrcz analogiczne noty. Pose otewski umawi si ju ze
mn na spotkanie dzi o godzinie 17.30.
Woermann
51. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 22 lipca 1940 r.
Dzisiaj zoy mi wizyt pose otewski i wrczy do przekazania
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy zaczany list, w kto'rym on, jako
pose „prawowitego rzdu otwy", protestuje przeciwko wczeniu otwy
w skad Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W zwizku z tym pose
zaznaczy, e nie zamierza sprawia Niemcom jakichkolwiek kopotaw. Jego
zdaniem nic nie wyniknie z powodu wrczenia tego protestu.
194
Powiedziaem panu Krejewinszowi, e list na pewien czas zatrzymam. O
tym, czy list moe by przyjty, czy nie, zawiadomi go pozniej.
Przez sekretarza stanu posyam panu Ministrowi spraw zagranicznych
Rzeszy uzupenienie memorandum o rozmowie z posem litewskim i pros'by o
powzicie decyzji.
Woermann
52. AMBASADOR OTEWSKI DO RIBBENTROPA
Berlin, 22 lipca 1940 r. Ambasada otewska
Panie Ministrze Rzeszy!
Mam zaszczyt poinformowa Jego Ekscelencj o tym, co
nastpuje:
Parlament zgromadzony w Rydze dn. 21 biecego miesica proklamowa
otw republik radzieck i zwraci si do Moskwy z prob o wczenie otwy
w skad Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Rezolucja ta nie ma
adnych podstaw prawnych, poniewa parlament zawdzicza swe istnienie
wyborom, ktare przeprowadzane byy pod terrorem okupacji rosyjskiej i ktare
w adnym wypadku nie mog byc rozpatrywane jako swobodny wyraz woli narodu.
Wczeniejsze wtargnicie wojsk radzieckich do otwy ju samo przez si byo
pogwaceniem wszystkich istniejcych midzy otw a ZSRR umaw.
Jako nadzwyczajny i penomocny ambasador prawowitego rzdu otwy uwaam
za swo'j obowizek zawiadomi Jego Ekscelencj o swym protes'cie przeciw
wymienionym wyej dziaaniom.
Raz jeszcze prosz Jego Ekscelencj przyj moje zapewnienia o jak
najgbszym do Was szacunku.
Edg. Krejewinsz Nadzwyczajny i penomocny ambasador otwy
195
53. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 24 lipca 1940 r.
Dzisiaj ambasadorowi litewskiemu i otewskiemu po przyjacielsku
zwraciem ich noty dotyczce wczenia ich krajaw w skad ZSRR i
owiadczyem na swe usprawiedliwienie, e moemy przyjmowa od posaw tylko
te noty, ktare przedstawiaj w imieniu swych rzdaw. Zgodnie z instrukcj
nie wskazaem, e noty zostay im zwro'cone na rozporzdzenie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy.
Pose estoski rawnie chcia mi wrczy dzi analogiczny not.
Poprosiem, by si powstrzyma od tego, podajc wspomniane ju przyczyny.
Pose litewski donias mi, e z wasnej inicjatywy wysa do
litewskiego [radzieckiego] rzdu telegram z protestem przeciwko wczeniu
[Litwy] w skad Zwizku Radzieckiego, owiadczajc midzy innymi, e ludno
litewsk, narad i samego siebie nie uwaa za skrpowanych t rezolucj.
Ambasadorowie otwy i Estonii powiedzieli mi, e nie posyali podobnych
telegramaw i nie zamierzaj tego robi.
Nastpnie powiedziaem trzem ambasadorom, e oni, podobnie jak inni
czonkowie ich misji dyplomatycznych mog razem z rodzinami zosta w
Niemczech, jeli tego sobie ycz. Trzej ambasadorowie wyrazili swe due za
to uznanie i poprosili o podzikowanie Ministrowi spraw zagranicznych
Rzeszy.
Woermann
54. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 29 lipca 1940 - 19.10 Otrzymany 29 lipca 1940 - 20.20
Nr 1500 z dn. 29 lipca
Pilne!
Uzupenienie mego telegramu nr 1472 z dn. 16 lipca1
Mootow wezwa mnie dzisiaj i owiadczy, e rzd radziecki jest nader
zainteresowany uzyskaniem informacji dotyczcych przedmiotu przeprowadzonych
niedawno negocjacji Niemiec i Woch z dziaaczami pastwowymi Wgier,
Rumunii, Bugarii i
196
Sowacji. Odpowiedziaem, e nie mam jeszcze adnych informacji o tym,
ale poprosz o nie.
Prosz o pilne instrukcje telegraficzne, midzy innymi z powodu
spodziewanego w dniu 1 sierpnia przemawienia Mototowa o polityce
zagranicznej.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
55. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 2 sierpnia 1940 - 16.24 Moskwa, 2 sierpnia 1940 - 20.45
Moskwa
Nr 1339 z dn. 2 sierpnia
Na Wasz telegram nr 1363 z dn. 13 lipca
Poleca si zawiadomi pana Mootowa o tym, e rzd Rzeszy przyj do
wiadomoci yczenie rzdu radzieckiego, by Niemcy zostawiy Zwizkowi
Radzieckiemu cz^ Litwy przydzielon Niemcom na mocy porozumie
moskiewskich. Wprowadza to istotn zmian do ukadu moskiewskiego na
niekorzys' strony niemieckiej. Dlatego te przed szczego'o"wym
rozpatrzeniem tej kwestii przez rzd Rzeszy ciekawie by byo nam dowiedzie
si, co rzd radziecki zaproponuje w zamian.
Ribbentrop
197
POLITYKA ZAGRANICZNA ZSRR. Z REFERATU W. MOtOTOWA WYGOSZONEGO NA
POSIEDZENIU RADY NAJWYSZEJ ZSRR
1 SIERPNIA 1940 R.
2 sierpnia 1940 r.
...Nasze stosunki z Niemcami, w ktarych zwrot nastpi prawie przed
rokiem, prawie si nie zmieniy, gdy jest to uwarunkowane porozumieniem
radziecko-niemieckim. Porozumienie to, ktarego cile przestrzega nasz rzd,
wyeliminowao moliwo tar w stosunkach radziecko-niemieckich, podczas
przeprowadzania radzieckich zamierze wzdfu naszej granicy zachodniej i
rawnoczenie zapewnio Niemcom cakowit pewno na Wschodzie. Tok wydarze
w Europie nie tylko nie osabi mocy porozumienia radziecko-niemieckiego o
nieagresji, ale odwrotnie -- podkreli wag jego istnienia i dalszego
rozwoju. Ostatnio w prasie zagranicznej, w szczegalnoci angielskiej i
przychylnej dla Anglii spekulowano na moliwos'ci ro'nicy zda midzy
Zwizkiem Radzieckim a Niemcami, prabowano zastraszy nas perspektyw
wzrostu potgi Niemiec. Zarawno z naszej jak te niemieckiej strony praby te
byy niejednokrotnie demaskowane i odrzucane, jako nikczemne. Moemy jedynie
powiadczy, e u podstaw uksztatowanych dobros,-siedzkich i przyjaznych
stosunkaw radziecko-niemieckich le naszym zdaniem nie wzgldy przypadkowe
o charakterze koniunkturalnym, lecz istotne interesy pastwowe zaro'wno ZSRR
jak te Niemiec.
Naley rawnie podkreli, e nasze stosunki z Wochami polepszyy si
ostatnio. Wymiana pogldaw z Wochami wykazaa, e w dziedzinie polityki
zagranicznej nasze kraje maj cakowit mono zapewnienia zrozumienia
wzajemnego. W zupenoci s, uzasadnione widoki na wzmoenie stosunkaw
handlowych...
Pierwszorzdne znaczenie ma dla naszego kraju fakt, e odtd granice
Zwizku Radzieckiego bd przeniesione na wybrzee Morza Batyckiego.
Ro'wnoczes'nie kraj nasz bdzie mia swe nie zamarzajce porty na Morzu
Batyckim, ktarych tak bardzo potrzebujemy...
Na minionej sesji Rady Najwyszej referowaem o traktacie pokojowym z
Finlandi... Rzecz zrozumiaa, e jeli poszczegalne elementy fiskich ko
rzdzcych nie zaprzestan swych dziaa represyjnych przeciw spoecznym
warstwom Finlandii, dcym do zacieniania dobrossiedzkich stosunkaw z
ZSRR, wic stosunki midzy ZSRR i Finlandi mog, si osabi. (miech.
Oklaski.)...
198
Nie bd si zatrzymywa na naszych stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi
Ameryki ju jedynie z tego wzgldu, e nie mona powiedzie o nich nic
dobrego. (miech.). Dowiedzielimy si, e w Stanach Zjednoczonych nie
podobaj poniektarym sukcesy radzieckiej polityki zagranicznej w krajach
nadbatyckich. Trzeba przyzna, e okoliczno ta niewiele nas wzrusza
(miech, oklaski), gdy podoamy swym zadaniom bez pomocy tych
niezadowolonych panaw. (miech, oklaski.). Jednak ta okoliczno, e wadze
Stanaw Zjednoczonych bezprawnie zatrzymafy zoto, kupione niedawno przez
nasz Bank Pastwowy od bankaw Litwy, otwy i Estonii wywouje jak
najenergiczniejszy z naszej strony protest. W danym wypadku moemy tylko
przypomnie zarawno rzdowi Stanaw Zjednoczonych jak te Anglii, ktary
stan na podobn, drog, o ich odpowiedzialno za te bezprawne
dziaania...
Zwizek Radziecki powinien w tych warunkach wykaza wzmoon czujno
odnos'nie swego bezpieczestwa zewntrznego, utrwalenia wszystkich swych
pozycji wewntrznych i zagranicznych. Przeszlimy z 7-godzinnego na
8-godzinny dzie pracy oraz poczynilimy inne kroki uwzgldniajc to, e
zobowizani jestemy do zapewnienia dalszego, jeszcze wikszego wzrostu
potgi obronnej i gospodarczej kraju, zapewnienia powanego wzmocnienia
dyscypliny wszystkich fudzi pracy, intensywnie pracowa nad zwikszeniem
wydajnoci pracy w naszym kraju. Osignlismy sporo nowych sukcesaw, ale nie
zamierzamy poprzesta na osignitym. W celu zapewnienia niezbdnych nam
dalszych sukcesaw Zwizku Radzieckiego zawsze musimy pamita sowa
towarzysza Stalina o tym, e „cafy nasz naro'd trzeba trzyma w stanie
gotowos'ci mobilizacyjnej w obliczu zagroenia napaci wojennej, eby aden
„przypadek" i adne sztuczki naszych wrogaw zewntrznych nie zastay
nas nieprzygotowanymi". (Dugotrwae oklaski.)... Osigniemy nowe i jeszcze
chlubniejsze sukcesy Zwizku Radzieckiego.
(Burzliwe, dugo nie milknce owacje. Wszyscy wstaj.)
199
56. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 sierpnia 1940 - 0.25 Otrzymany 13 sierpnia 1940 - 4.25
Nr 1368 z dn. 12 sierpnia
Pilne!
Uzupenienie mego telegramu nr 1590 z dn. 7 sierpnia1
Tajne!
Odnonie strefy terytorium litewskiego Mootow wrczy mi dzisiaj
dugie memorandum. Os'wiadczy, e kompensata terytorialna jest nie do
przyjcia dla Zwizku Radzieckiego, wyrazi jednak gotowo do zapacenia za
zatrzymanie tego terytorium przez Zwizek Radziecki 3.860.000 dolaro'w w
zocie (tzn. poow sumy, jak USA zapaciy Rosji za odstawienie
Alaski2) w cigu dwo'ch lat, na yczenie Niemiec zotem lub
towarami.
Tekst memorandum zostanie wysany przez kuriera w s'rod samolotem.
Schulenbuirg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
1 Ukad amerykasko-rosyjski z dn. 30 marca 1867 r. Cena
zakupu -7.200.000 dolaraw. - Przyp. red. wyd. niem.
PRZYBYCIE DELEGACJI NIEMIECKIEJ
29 sierpnia 1940 r.
28 sierpnia przybyta do Moskwy delegacja niemiecka z Penomocnym
Ministrem p. Schnurre na czele w celu omawienia wyni-ko'w realizacji
gospodarczego porozumienia radziecko-niemieckiego za pofrocze...
200
57. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 5 wrzenia 1940 r.
Tajemnica pastwowa Nr 1604
Nasza marynarka wojenna ma zamiar zrezygnowania z udzielonej jej bazy
na wybrzeu murmaskim, poniewa obecnie wystarcza jej baza w Norwegii.
Prosz zawiadomi Rosjan o tej decyzji i w imieniu rzdu Rzeszy wyrazie im
wdziczno za nieocenion, pomoc. Gawnodowodzcy si morskich1
jako uzupenienie oficjalnej^ noty zamierza wyrazi swe uznanie w licie
osobistym do gawnodowodzcego marynarki radzieckiej2. Prosz
niezwocznie zawiadomi telegraficznie o tym powiadomieniu.
Woermann
1 Admira Reder. -- Przyp. red. wyd. niem.
2 Komisarz Ludowy Marynarki Wojennej ZSRR N. Kuzniecow. -
Przyp.
J. F.
KOMUNIKAT TASS
7 wrzenia 1940 r.
Gazeta japoska „Chosi" rozpowszechnia komunikat o toczcej si
jakoby w kocu sierpnia rozmowie tow. Stalina z ambasadorem niemieckim
hrabi von Schulenburgiem w kwestii zawarcia porozumienia midzy ZSRR,
Niemcami, Wochami i Japoni, i o anulowaniu paktu antykominternowskiego.
TASS upowaniony jest owiadczy, e cafy ten komunikat gazety
„Chosi" jest wymysem od pocztku do koca, gdy tow. Stalin w cigu
ostatnich szesciu-siedmiu miesicy nie mia" adnego spotkania z p.
Schulenburgiem.
201
58. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 10 wrzenia 1940 - 17.58 Otrzymany 11 wrzenia 1940 - 20.00
Nr 1900 z dn. 1 wrzes'nia
Na Wasz telegram nr 16491 z dn. 10 wrzes'nia
Pilne!
Mootow wyrazi due zainteresowanie i zmusi mnie do kilkakrotnego
powtarzenia owiadczenia o tym, e „Rzd Rzeszy gotaw jest w zasadzie
zrzec si za okrelone wynagrodzenie wczeniej odstpionej mu wedrug umowy
moskiewskiej strefy terytorium litewskiego". Odniosem wraenie, e Mootow
by zadowolony. Os'wiadczenie o tym, i zaproponowanej kompensaty wyraz'nie
nie moemy przyj i e przystpilimy do opracowania kontrpropozycji,
Mootow przyj z zainteresowaniem, ale bez adnych komentarzy.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
59. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 17 wrzes'nia 1940 r. Ambasadorowi do rk wasnych!
Prosz zoy wizyt panu Mootowowi 21 wrzenia w dzie. Jeeli do
tego czasu nie otrzymacie innych wskazawek, zakomunikujcie mu ustnie, niby
midzy innymi, najlepiej w czasie rozmowy na jaki przypadkowy temat, co
nastpuje:
Trwajce nadal przedostawanie si samolotaw angielskich do przestrzeni
powietrznej Niemiec i okupowanych przez nie terytoriaw zmusza do wzmocnienia
obrony poszczegalnych obiektaw, przede wszystkim na panocy Norwegii. Cz
skadow takiego wzmocnienia stanowi przerzucenie tam
202
dywizjonu artylerii zenitowej razem z jego zaopatrzeniem. Podczas
ustalania drag przerzucenia artylerii wyjanio si, e najmniej
skomplikowana droga do tego celu prowadzi przez Finlandi. Dywizjon zostanie
wyadowany koo Chaparandy mniej wicej 22 wrzenia, a nastpnie
przewieziony do Norwegii czciowo kolej, a czciowo szos.
Rzd fiski uwzgldniajc wyjtkow sytuacj pozwoli Niemcom na to
transportowanie.
Chcemy poinformowa rzd radziecki zawczasu o tym kroku. Przypuszczamy
i prosimy o potwierdzenie tego, e rzd radziecki to doniesienie przyjmie
jako scisle tajne.
O wykonaniu zlecenia prosz zawiadomi telegraficznie.
Ribbentrop
60. RIBBENTROP DO CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCHA
Telegram
Berlin, 25 wrzenia 1940 r.
Otrzymany w Moskwie 26 wrzenia 1940 - 12.05
Nr 1746
Tajemnica pastwowa
P,ilne!
Scisle tajne. Tylko charge d'affaires do rk wasnych
Nastpujca instrukcja powinna by wykonana tylko w tym wypadku, jeli
w czwartek z mej kancelarii ministerialnej telefonicznie albo telegraficznie
zostanie przekazane Warn sowo „Wykonanie".
Prosz w czwartek, 26 wrzenia, zoy wizyt Mootowowi i w moim
imieniu zakomunikowa mu, e ze wzgldu na serdeczne stosunki czce Niemcy
i Zwizek Radziecki chciabym zawczasu, scisle poufnie, poinformowa o tym,
co nastpuje:
Agitacja podegaczy do wojny w Ameryce, ktara na
obecnym etapie ostatecznej poraki Anglii widzi jedyne dla
siebie wyjcie w rozprzestrzenianiu i kontynuowaniu wojny,
doprowadzia do pertraktacji midzy dwoma mocarstwami Osi z
jednej strony a Japoni- z drugiej. Wynikiem tych negocjacji
bdzie przypuszczalnie w cigu najbliszych kilku dni podpi
sanie sojuszu wojennego midzy trzema mocarstwami.
Sojusz ten od pocztku i konsekwentnie wymierzony jest
wycznie przeciw amerykaskim podegaczom do wojny.
203
Niewtpliwie nie wpisano tego otwarcie do ukadu, ale nieomylnie wynika
z jego tres'ci.
3. Ukad w stosunku do Ameryki nie ma rzecz jasna jakich
kolwiek agresywnych celow. Wycznym jego celem jest
zmuszenie do opamitania si tych elementaw, kto're s za
przystpieniem Ameryki do wojny, przekonywujco pokazujc
im, e jeeli rzeczywicie wcz si do walki, wic automa
tycznie trzy due mocarstwa stan si ich wrogami.
4. Od pocztku tych negocjacji trzy porozumiewajce si
strony cakowicie si zgadzaj, e ich sojusz w adnym wypad
ku nie zakaci stosunkaw kadej z nich ze Zwizkiem Radzie
ckim. W celu rozwiania wszelkich wtpliwoci co do tego do
ukadu wczony zosta osobny artyku potwierdzajcy, e
status istniejcych stosunkaw politycznych midzy kad z
trzech porozumiewajcych si stron a Zwizkiem Radzieckim
si nie zmieni. Zatem zastrzeenie to oznacza nie tylko, e
zachowaj w caoci moc i dziaanie umowy zawarte przez trzy
mocarstwa ze Zwizkiem Radzieckim, zwaszcza umowy
niemiecko-radzieckie podpisane jesieni 1939 r.,lecz take
dotyczy to caego zespou stosunkaw politycznych ze Zwiz
kiem Radzieckim.
5. Pakt z pewnoci ostudzi zapa podegaczy do wojny,
szczegalnie w Ameryce. Wymierzony jest przeciw dalszemu
rozprzestrzenianiu si trwajcej wojny i w tym sensie, jak si
spodziewamy, posuy sprawie przywro'cenia pokoju na caym
wiecie.
6. Korzystajc z okazji, prosz powiedzie panu Mootowowi,
e przyjem do wiadomoci memorandum rzdu radzieckiego1
wrczone hrabiemu Schulenburgowi 21 wrzenia i e zamierzam
wkratce zwraci si do pana Stalina z listem osobistym, w
ktarym odpowiem na memorandum w duchu przyjaz'ni niemie-
cko-radzieckiej. W lis'cie tym zostanie szczerze i poufnie
wyuszczony niemiecki punkt widzenia na obecn sytuacj
polityczn. Spodziewam si, e list ten wniesie nowy wkad w
zacienianie naszych przyjaznych stosunkaw. Poza tym list
bdzie zawiera zaproszenie do Berlina pana Mootowa, ktarego
rewizyta po mych dwukrotnych wizytach w Moskwie jest przez
nas oczekiwana. Chciabym z panem Mootowem omawi wane
zagadnienia dotyczce ustalenia na przyszo wspalnych celaw
politycznych.
Ribbentrop
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
204
61. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 27 wrzenia 1940 - 5.13 Otrzymany 27 wrzenia 1940 - 9.15
Bardzo pilne! Tajemnica pastwowa Nr 2041 z dn. 26 wrzenia Na Wasz
telegram nr 1746 z dn. 26 wrzenia cise tajne!
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych
Instrukcje zgodnie z nakazem zostay wykonane dzisiaj wieczorem o
godzinie 22. Mootow wysucha bardzo uwanie doniesienia. Punkt 6 Mootow
podkreli z wyraz'nym zadowoleniem i powiedzia, e w danym momencie nie ma
potrzeby wyuszczania jego [Mootowa] pozycji, poniewa taka moliwo
nadarzy si przy udzielaniu odpowiedzi na list, jaki Minister spraw
zagranicznych Rzeszy zamierza wysa do Stalina.
Mootow zanim przeszed do kwestii sojuszu wojennego z Japoni, zapyta
powoujc si na doniesienie telegraficzne radzieckiego posa penomocnego z
Berlina o porozumienie niemiecko-fiskie, ktare zgodnie z komunikatem
fiskim udziela wojskom niemieckim prawa do przejcia do Norwegii przez
Finlandi. Na nie powoywa si na swej konferencji prasowej kierownik
agencji prasowej Schmidt. Mootow wskaza take na komunikat wydziau
berliskiego United Press nadany w radiu o tym, e wojska niemieckie
wyldoway w porcie fiskim Vaasa. Owiadczyem, e nie mam o tym adnej
dodatkowej informacji.
Potem Mootow zoy nastpujce owiadczenie w sprawie sojuszu
wojennego. Z wdzicznoci przyjmuje doniesienie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. Przed kilkoma dniami o planach podpisania podobnego
porozumienia zawiadomio z Tokio poselstwo radzieckie. Rzd radziecki rzecz
jasna bardzo si ciekawi t kwesti, poniewa dotyczy ona ssiednich krajaw,
z ktarymi Zwizek Radziecki, czy mnastwo interesaw. Zrozumiae zatem, e
rzd radziecki nie tylko bardzo si ciekawi, ale te pragnie by
poinformowany zawczasu o porozumieniu oraz jego tres'ci. To yczenie rzdu
radzieckiego opiera si na artykue 3 i 4 paktu o nieagresji. W podobnym
przypadku rzd radziecki te by informowa nas zawczasu i donias o tres'ci
ukadu. Artyku 4 rzd radziecki wyjania w
205
ten sposab, e ma prawo zapozna si z umow zawieran midzy
mocarstwami Osi a Japoni, a take otrzyma informacje o tajnych protokoach
i porozumieniach, obiecujc zachowanie s'cisej tajemnicy. Prosi o
zakomunikowanie mu, czy rzd niemiecki zgadza si z tak interpretacj
artykuu 4 i powtarnie wyrazi swe yczenie zapoznania si z treci umowy
przed jej podpisaniem, aby mdg wypowiedzie o niej swoj, opini. Jeli za
wbrew tym oczekiwaniom rzd niemiecki nie zgodzi si z jego interpretacj
artykuu 4, prosi o wytumaczenie mu takiego stanowiska rzdu niemieckiego.
Szczegalnie znaczce wydaje mi si w wypowiedzi Mootowa co nastpuje:
Nadzwyczajne zainteresowanie si ukadem z Japoni.
Nieustanne wzmiankowanie artykuu 3, szczegalnie
artykuu 4 paktu o nieagresji, w tym artyku 4 przytoczy
dosownie.
Domaganie si przejrzenia tekstu ukadu z tajnymi
czs'ciami jego wcznie.
Po tym, kiedy Mootow zoy swe os'wiadczenie w kwestii sojuszu
wojennego, ponownie powraci do porozumienia niemiecko-fiskiego
wymienionego na pocztku i owiadczy, e w cigu ostatnich trzech dni rzd
radziecki otrzyma doniesienia dotyczce wyldowania wojsk niemieckich w
Vaasie, Uleaborgu i Porvoo bez poinformowania ze strony Niemiec.
Rzd radziecki chce otrzyma tekst porozumienia o przejciu wojsk
[niemieckich] przez Finlandi, w tym te tekst czci tajnej. danie to
take jest oparte na artykule 3 i 4 paktu o nieagresji. Jeeli si, zgadzamy
z tak interpretacj wspomnianych artykuaw, wic prosi, ebys'my
zawiadomili go o przedmiocie tego porozumienia, przeciw komu jest ono
wymierzone oraz o celach, jakim suy. Spoeczno omawia ju porozumienie,
gdy tymczasem rzd radziecki nic o nim nie wie.
Powiedziaem Mototowowi, e zawiadomi swaj rzd o jego owiadczeniu.
Tippelskirch
206
POROZUMIENIE BERLISKIE O PAKCIE TRZECH
30 wrresnia 1940 r.
i
27 wrzenia w Berlinie zawarty zostat pakt o sojuszu wojennym midzy)
Niemcami, Wochami i Japoni,. Nie ma potrzeby szerzej opowiapac o treci
tego paktu, gdy tekst jego by opublikowany w prasie. Pakt nie jest
niespodziank dla Zwizku Radzieckiego zarawno dlatego, e faktycznie jest
uksztatowaniem ustalonych ju sto-sunko'v/ midzy Niemcami, Wochami i
Japoni -- z jednej strony, a Angli i Stanami Zjednoczonymi -- z drugiej,
jak te, e rzd radziecki by poinformowany przez rzd niemjecki o majcym
si odby zawarciu Paktu Trzech jeszcze przed jego opublikowaniem...
Jedna z wanych wtas'ciwos'ci paktu polega na tym, e otwarcie uznaje
sfery wpywaw jego uczestnikaw oraz podzia tych sfer midzy jsiebie z
zobowizaniem wzajemnej ochrony tych sfer wpywaw przed zamachami ze strony
innych pastw i przede wszystkim naturalnie ze strony Anglii oraz
wspapracujcych z ni, Stanaw Zjednoczonych Ameryki. Zgodnie z paktem
Japonia otrzymuje „wielkprzestrze wschodnioazjatyck", Niemcy za i
Wochy -- „Europ"...
Druga wana waciwos' paktu -- to zawarte w nim zastrzeenie o
Zwizku Radzieckim. Pakt gosi:
„Niemcy, Wochy i Japonia owiadczaj, e dane porozumienie w
aden sposab nie zmienia stosunkaw politycznych, istniejcych obecnie midzy
kadym z trzech uczestnikaw porozumienia i Zwizkiem Radzieckim".
Zastrzeenie to naley rozumie... jako potwierdzenie mocy i znaczenia
paktu o nieagresji midzy ZSRR a Niemcami oraz paktu o nieagresji midzy
ZSRR i Wtochami...
KOMUNIKAT O PODPISANIU
POROZUMIENIA O KOMUNIKACJI
KOLEJOWEJ MIDZY ZSRR I NIEMCAMI
5 padziernika 1940 r.
1 padziernika br. w Berlinie podpisane zostao porozumienie o
komunikacji kolejowej midzy ZSRR i Niemcami. Porozumienie przewiduje
bezpos'redni$ komunikacj kolejow pasaersk, i towarow midzy ZSRR a
Niemcami.
Pertraktacje przebiegay w atmosferze yczliwoci.
207
PRZYBYCIE WOJSK NIEMIECKICH DO RUMUNII
9 padziernika 1940 r.
Nowy Jork, 7 padziernika (TASS). Jak donosi bukaresztaski
korespondent agencji United Press wedug posiadanych informacji do Rumunii w
cigu ostatnich 24 godzin przybyto „4 lub 5 zestawaw" z wojskami
niemieckimi, z formacjami zmotoryzowanymi wcznie. Spodziewane jest
przybycie nowych wojsk niemieckich.
Jak donosi korespondent berliski agencji United Press rumuska misja
dyplomatyczna potwierdzia wiadomo o przybyciu wojsk niemieckich do
Rumunii „w celu zreorganizowania i szkolenia armii rumuskiej".
Korespondent wskazuje, e -- jak zaznaczono w rumuskiej misji
dyplomatycznej -- oczekuje si przybycia do Rumunii znacznej liczby wojsk
woskich celem udzielenia pomocy w szkoleniu onierzy rumuskich.
ZDEMENTOWANIE NIEMIECKIE
10 padziernika 1940 r.
Berlin, 9 padziernika (TASS). Na konferencji prasowej w niemieckim
ministerstwie spraw zagranicznych przedstawiciel ministerstwa owiadczy-,
e szerzce si pogoski o posyaniu wojsk niemieckich do Rumunii s
nieprawdziwe.
Do Rumunii posano jedynie oficeraw instruktoraw niemieckich dla armii
rumuskiej oraz doborowe formacje niemieckie majce cele szkoleniowe.
208
PRZYJA NIE MA GRANIC
62. RIBBENTROP DO STALINA
List
Berlin, 13 padziernika 1940 r.
Drogi Panie Stalinie!
Ponad rok temu na wniosek Pana oraz Fuhrera zostay ponownie
rozpatrzone i na absolutnie nowej podstawie ustalone stosunki midzy
Niemcami a Rosj Radzieck. Uwaam, e decyzja znalezienia wspalnego jzyka
przyniosa poytek dla obu stron - zaczynajc od uznania tego, e nasze
przestrzenie yciowe mog ssiadowa bez wzajemnych pretensji, i koczc na
praktycznym rozgraniczeniu sfer wypywaw, co doprowadzio do paktu
niemiecko-radzieckiego o przyjani i granicy. Jestem przekonany, e
konsekwentne kontynuowanie polityki dobrossiedzkich stosunkaw oraz dalsze
zacienianie wspapracy politycznej i gospodarczej w przyszoci bdzie
coraz bardziej korzystne dla obu wielkich narodaw. Niemcy, przynajmniej, s
gotowe i w peni zdecydowane pracowa w tym kierunku.
Wydaje mi si, e, uwzgldniajc te cele, bezporedni kontakt midzy
odpowiedzialnymi dziaaczami obu krajaw jest nader wany. Jestem przekonany,
e kontakt osobisty, a nie poprzez kanay dyplomatyczne dla reimaw
autorytatywnych takich, jak nasze, co pewien czas jest niezbdny. Dlatego
dzi pragnbym dokona kratkiego przegldu wydarze, ktare zaszy po mej
ostatniej wizycie w Moskwie. W zwizku z doniosoci historyczn tych
wydarze i kontynuacj naszej wymiany pogldaw w cigu ostatniego roku,
chciabym dokona dla Was rawnie przegldu polityki, jak uprawiaj Niemcy
w tym okresie.
209
Po zakoczeniu kampanii polskiej zauwaylimy (potwierdziy to liczne
komunikaty otrzymane zim), e Anglia, wierna swej tradycyjnej polityce,
buduje sw strategi wojskow, liczc na rozszerzenie wojny. Powzita w 1939
r. prdba wcignicia Zwizku Radzieckiego do koalicji wojskowej przeciw
Niemcom ju nieco ujawniaa te rachuby. One [Anglia i Francja] byy
przestraszone porozumieniem niemiecko-ra-dzieckim. Paz'niej analogiczna bya
pozycja, Anglii i Francji wobec konfliktu radziecko-fiskiego.
Wiosn, 1940 r. te tajne zamierzenia stay si dostatecznie oczywiste.
Od tego czasu polityka brytyjska wkroczya w okres aktywnego rozszerzenia
wojny na inne narody Europy. Po zakoczeniu wojny radziecko-firiskiej za
pierwszy cel zostaa obrana Norwegia. Okupacja Narviku i innych baz
norweskich pozbawiaby Niemcy dostaw [norweskich] rudy elaza oraz
umoliwiaby utworzenie nowego frontu w Skandynawii. Jedynie dziki
ingerencji kierownictwa niemieckiego we waciwym czasie oraz byskawicznym
uderzeniom naszych wojsk, ktare wypdziy z Norwegii Anglikaw i Francuzaw,
caa Skandynawia nie staa si aren dziaa wojennych.
Po kilku tygodniach takie przedstawienie angielsko-fran-cuskie miao
si powtarzy w Holandii i Belgii. Niemcy rawnie tu w ostatniej chwili
potrafiy dziki zdecydowanym zwycistwom swych armii zapobiec zamierzonemu
uderzeniu wojsk angielsko-francuskich przeciw okrgowi Ruhry, o czym w por
uzyskalimy informacj. Dzi nawet we Francji, „kontynentalnej
szpadzie Anglii", dla wikszos'ci Francuzaw stao si rzecz oczywist, e
ich kraj w ostatecznoci musi spyn krwi (jako ofiara tradycyjnej
„humanitarnej" polityki brytyjskiej). Co si tyczy obecnych wadcaw
brytyjskich, ktarzy wypowiedzieli wojn Niemcom i w ten sposab s'cignli na
narad brytyjski nieszczcie, to nie potrafi duej ukrywa swej
tradycyjnej polityki i pogardy do sojusznikaw. Na odwrat, gdy los przesta
im sprzyja, skoczyo si dawanie wszystkich faszywych uroczystych
obietnic. Z prawdziwie angielskim cynizmem zdradziecko opucili swych
przyjacia. Co wicej, aby si uratowa, rzucili potwarz na swych byych
sojusznikaw, paniej zas nawet otwarcie stawili zbrojny opar. Andalsnes,
Dunkierka, Oran, Dakar - oto nazwy, ktare, jak mi si wydaje, mog otworzy
oczy wiatu na warto przyjani angielskiej. Jednake my, Niemcy, rawnie
otrzymalimy nauczk: Anglie} s nie tylko niesumiennymi politykami, lecz w
dodatku take kiepskimi onierzami. Nasze wojska gromiy ich wszdzie,
gdzie tylko staczay walki. Wszdzie onierze niemieccy ich przewyszali.
Nastpnym celem polityki brytyjskiej dotyczcej rozszerzenia wojny
stay si Bakany. Zgodnie z wiadomociami, ktare dotary do nas, na ten rok
piastowano najprzeraniejsze plany,
210
i w jednym wypadku by ju wydany rozkaz o ich wykonaniu. To, e plany
te nie zostay zrealizowane, jest - jak teraz wiemy - wycznie skutkiem
prawie niewiarygodnego dyletanctwa i zadziwiajcych rozbienoci midzy
politycznymi oraz wojskowymi przywadcami Anglii i Francji.
Wrogowie Niemiec starali si ukry przed caym wiatem swe
przedsiwzicia, zmierzajce do rozszerzenia wojny. Prabowali oni
przedstawi caemu wiatu nasze zdemaskowanie tych angielskich metod
rozszerzenia wojny jako manewr propagandy niemieckiej. Tymczasem los
zrzdzi tak, e do rk armii niemieckiej, nacierajcej z byskawiczn
szybkoci na wszystkich frontach wojny, trafiy dokumenty ogromnej wagi.
Jak wiadomo, udao si nam zdoby tajne dokumenty polityczne francuskiego
sztabu generalnego przygotowane ju do wysania. W ten sposab uzyskalimy
niezbite dowody susznoci naszych komunikataw o zarfiiarach naszych wrogaw
i wycignitych przez nas z tego wnioskach. Szereg tych dokumentaw, jak
pamitacie, by opublikowany w prasie, liczne za materiay s jeszcze
tumaczone i studiowane. Jeli zajdzie potrzeba, bd opublikowane w Biaej
Ksidze. Tu z icie zdumiewajc dowodnosci demaskuje iic podoe
brytyjskiej polityki wojennej. Zrozumiecie, e Cieszymy si z moliwos'ci
otwarcia wiatu oczu na bezprecedensow niekompetencj, a take na prawie
zbrodnicz beztrosk, z jak obecni przywadcy angielscy przez wypowiedzenie
wojny Niemcom sprowadzili nieszczcie nie tylko na swaj wasny narad, lecz
rawnie na inne narody Europy. Ponadto, dokumenty, ktare s w naszej
dyspozycji, wiadcz o tym, e panowie znad Tamizy nie wahaj si przed
napaciami na zupenie neutralne narody w odwet za to, e te kontynuuj z
Niemcami naturalny dla nich handel, pomimo not brytyjskich, a nawet grab.
Bez wtpienia, radzieckie orodki naftowe Baku oraz port naftowy Batumi ju
w tym roku stayby si obiektami napaci brytyjskiej, gdyby upadek Francji i
wypdzenie armii brytyjskich z Europy nie zamay agresywnego ducha
brytyjskiego i nie pooyy kresu ich aktywnos'ci.
Rozumiejc cakowity absurd kontynuowania tej wojny, Fiihrer 19 lipca
znowu zaproponowa1 Anglii pokaj. Teraz, po odrzuceniu tej
ostatniej propozycji, Niemcy zamierzaj toczy wojn przeciwko Anglii i jej
imperium do ostatecznego rozgromienia Brytanii. Walka ta ju si toczy i
zakoczy dopiero wtedy, gdy wrag bdzie zniszczony pod wzgldem wojskowym
lub, gdy bd usunite iiy, odpowiedzialne za wojn. Nie ma znaczenia,
kiedy to si stanie.
Jednego zatem moecie by pewni: wojna jako taka w kadym razie jest
ju przez nas wygrana. Kwestia tkwi tylko w tym, ile czasu upynie; od
chwili, gdy Anglia, w wyniku naszych akcji, przyzna s>i do ostatecznej
poraki.
211
W tej ostatniej fazie wojny, bronic si od jakichkolwiek dziaa,
ktare Anglia w swej rozpaczliwej sytuacji jeszcze moe przedsiwzi, O -
jako naturalny rodek ostronos'ci - bdzie zmuszona niezawodnie obroni sw
e pozycje wojskowe i strategiczne w Europie, a take swe pozycje polityczne
i dyplomatyczne na caym wiecie. Opracz tego, Os musi zapewni niezbdne
warunki do utrzymania swego ycia gospodarczego. Natychmiast po zakoczeniu
kampanii na Zachodzie Niemcy i Wochy przystpiy do tego zadania i ju go
wykonay w ogalnych zarysach. W zwizku z tym mona take wymieni
bezprecedensowe dla Niemiec zadanie ochrony ich norweskich pozycji
przybrzenych na caej przestrzeni od Skagerraku do Kirkenesu. Niemcy w tym
celu zawary ze Szwecj i Finlandi pewne techniczne porozumienia, o ktarych
ju Was w peni informowaem poprzez ambasad^ niemieck [w Moskwie]. Zostay
one zawarte wycznie w celu uatwienia zaopatrzenia przybrzenych miast na
panocy |iNorviku i Kirkenesu), dokd nam jest trudno dosta si drog
ldow.
Polityka, ktara prowadzilimy jeszcze niedawno w sporze
rumurisko-wgierskim, zmierza ku tym samym celom. Nasze gwarancje wobec
Rumunii s okrelane wyjtkow koniecznoci obrony tego regionu
bakaskiego, szczegalnie wanego dla nas z punktu widzenia zaopatrzenia
Niemiec w rop naftow i zboe, od jakiegokolwiek zakacenia stabilnoci
spowodowanego przez wojn, sabota itp. wewntrz tej strefy, a take prab
ingerencji z zewntrz. Prasa antyniemiecka prabowaa w sposab znieksztacony
skomentowa gwarancje mocarstw Osi wobec Rumunii. W rzeczywistoci za
zaszo co nastpuje: w kocu sierpnia, jak wnidomo, rozbienoci midzy
Rumuni i Wgrami, podniecane pirzez agentaw brytyjskich, zawzitych
agitatoraw na Bakanach], osigny takie stadium, e wojna staa si
nieunikniona i ziderzenia w powietrzu ju zachodziy. Byo rzecz oczywist,
e pokaj na Bakanach moe by zachowany jedynie za porednictwem nadzwyczaj
szybkiej ingerencji dyplomatycznej^ Czasu na jakiekolwiek pertraktacje i
konsultacje nie byo. T'ym si tumaczy improwizowane spotkanie w Wiedniu z
podjciem decyzji w cigu 24 godzin. Dlatego z pewnoci nie ma potrzeby
podkrela, e tendencja, ktar wykazaa wawczas prasa antyniemiecka, do
interpretacji tych dziaa niemiecko\-woskich jako skierowanych przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu jest zupenie bezpodstawna i podyktowana wyjtkowym
zamierzeniem zachwiania stosunkaw midzy Osi a Z wizkiem Radzieckim.
Niemiecka misja wojskowa, wysana razem z grup instruktoraw [do
Rumunii] przed kilkoma dniami na prob Rumunaw (co znaw nasi wrogowie
wykorzystali w celu brutalnego oszczerstwa), posuy jako szkolenie armii
rumuskiej, a take
212
Minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop
Otrzymuje instrukcje
od Fuhrera (Zdjcie niemieckie)
Zrywa si do wykonania (Karykatura radziecka)
213
jako ochrona interesaw niemieckich, poniewa gospodarka niemiecka i
gospodarka tych terenaw s, w cisej zalenoci wzajemnej. Na wypadek,
jeli Anglia, jak wynika z niektarych komunikataw, w rzeczywistoci zamierza
przedsibra pewne akcje, na przykad - przeciwko kopalniom ropy naftowej w
Rumunii, poczynilimy ju kroki, aby we waciwy sposab odpowiedzie na
kad prab brytyjsk, interwencji z zewntrz lub sabotau wewntrznego. W
wyniku absolutnie niesusznych i tendencyjnych doniesie prasy, ktare stay
si coraz czstsze w cigu ostatnich kilku dni, zakomunikowaem niedawno
Waszemu ambasadorowi, panu Szkwarcewowi, o rzeczywistych motywach naszych
dziaa i o przeprowadzonych ju przedsiwziciach.
W zwizku z powzitymi przez Anglikaw prabami sabotau poruszona przez
Wasz rzd kwestia zmiany reimu nad Duna- ' jem nabiera wielkiego znaczenia.
Mog zakomunikowa Warn, e za zgod rzdu woskiego w cigu najbliszych
kilku dni opracujemy propozycje, ktare uwzgldni Wasze yczenia w tej
kwestii.
Po powziciu rodkaw dotyczcych obrony pozycji Osi w Europie gawny
interes rzdu Rzeszy i rzdu Woch skoncentrowa si w cigu ostatnich kilku
tygodni na zapobieeniu rozszerzeniu si dziaa wojennych poza granice
Europy i przeksztaceniu ich w wiatowy poar. Poniewa nadzieje Anglikaw na
znalezienie sobie sojusznikaw w Europie zgasy, rzd angielski wzmag
poparcie tych ka demokracji za oceanem, ktare d do wojny przeciw Niemcom
i Wochom po stronie Anglii.. Ich interesy, sprzeczne z interesami narodaw,
ktare tak pragn Nowego adu na wiecie, podobnie jak upadku skostniaych
demokracji plutokratycznych - te interesy gro pizeksztace-nem wojny
europejskiej w wiatowy poar. Szczegalnie dotyczy to Japonii. Dlatego
pewien czas temu na rozkaz Fiihrera posaem do Tokio emisariusza celem
nieoficjalnego wyjanienia, czy nasze wspalne interesy nie mog by wyraone
w postaci paktu, skierowanego przeciw dalszemu rozszerzeniu wojny na inne
narody. Wymiana zda, ktara nastpia niebawem, doprowadzia Berlin,' Rzym i
Tokio do cakowitej jednomylnoci w tym sensie, e w interesach szybszej
odbudowy pokoju naley zapobiec dalszemu rozszerzeniu si wojny i e
najlepszym rodkiem przeciwdziaania midzynarodowej klice podegaczy do
wojny bdzie sojusz wojskowy Trzech Mocarstw. Zatem, na przekar wszystkim
intrygom Brytanii umowa1 zostaa zawarta nadzwyczaj szybko, o
czym powiadomiem Was przez ambasad na dzie przed jej podpisaniem, gdy
tylko osignito ostateczne porozumienie. Jestem przekonany, e zawarcie tej
umowy przypieszy upadek obecnych wadcaw brytyjskich, ktarzy nie chc
zawarcia pokoju. W ten sposab umowa bdzie suya interesom wszystkich
narodaw.
214
Co si tyczy kwestii pozycji trzech uczestniko'w tego sojuszu wobec
Rosji Radzieckiej, chciabym powiedzie od razu, e od pocztku wymiany
pogldaw wszystkie Trzy Mocarstwa w jednakowym stopniu s zdania, e ten
pakt w adnym przypadku nie moe by skierowany przeciw Zwizkowi
Radzieckiemu, przeciwnie - stosunki przyjacielskie Trzech Mocarstw i ich
umowy z ZSRR w adnym przypadku nie powinny by zachwiane przez to
porozumienie. A propos, ten punkt widzenia znalaz swaj formalny wyraz w
tekcie umowy berliskiej. Jeli chodzi o Niemcy, to zawarcie tego paktu
jest logicznym wynikiem ich linii polityki zagranicznej, ktarej dawno
trzyma si rzd niemiecki i zgodnie z ni pokojowo wspaistniej zarawno
przyjacielska wspapraca niemiecko-japoska, jak te przyjacielska
wspapraca niemiecko-radziecka. Stosunki przyjacielskie midzy Niemcami i
Rosj Radzieck, jak rawnie i stosunki przyjacielskie midzy Rosj
Radzieck i Japoni oraz stosunki przyjacielskie midzy Mocarstwami Osi i
Japoni s logicznymi czciami skadowymi naturalnej koalicji politycznej,
ktara jest nader korzystna dla wszystkich zainteresowanych mocarstw. Jak
pamitacie, podczas mej pierwszej wizyty w Moskwie zupenie otwarcie
omawiaem z Wami podobne idee. Was'nie wawczas zaproponowaem swe dobre
uslugi w celu uregulowania rozbienoci radziecko-ja-poskich. Odtd
kontynuuj prac w tym kierunku i bybym rad, gdyby obopalne yczenie
osignicia wzajemnego zrozumienia - a ze strony Japonii jest ono coraz
bardziej oczywiste -miao logiczne zakoczenie.
W kocu chciabym owiadczy, w cakowitej zgodzie ze zdaniem Fiihrera,
e zadanie historyczne Czterech Mocarstw polega na tym, eby uzgodni swe
dugofalowe cele polityczne i - po podziale midzy sob sfer interesaw na
skal wiatow -skierowa przyszo swych narodaw na waciw drog.
Bylibymy radzi, gdyby pan Mootow przyby do nas do Berlina z wizyt
celem dalszego wyjanienia kwestii, majcych decydujce znaczenie dla
przyszos'ci naszych narodaw, i omawienia ich w konkretnej postaci. W
imieniu rzdu niemieckiego chciabym najserdeczniej go zaprosi. Po dwach
moich wizytach w Moskwie szczegalnie byoby mi przyjemnie osobicie widzie
pana Mootowa w Berlinie. Opracz tego, Jego wizyta umoliwi Fiihrerowi
osobicie wypowiedzie panu Mootowowi swe pogldy na przyszy charakter
stosunkaw midzy naszymi krajami. Po powrocie pan Mootow potrafi
szczegaowo zreferowa Warn cele i zamiary Fiihrera. Jeeli potem, jak tego
niewtpliwie si spodziewam, wypadnie mi popracowa nad uzgodnieniem naszej
wspalnej polityki, bd szczliwy znaw osobicie przyby do Moskwy, eby
wspalnie z Wami, maj drogi Panie Stalinie, podsumowa wynik wymiany pogldaw
i omawi, by moe - razem z przedstawicielami
215
Japonii i Woch - podstawy polityki, ktara przyniesie nam wszystkim
praktyczne korzyci.
cz najlepsze pozdrowienia, oddany Warn
Ribbentrop
1 Berliskie Trajporozumienie: sojusz
niemiecko-wosko-japoski z dr 27 wrzes'nia 1940 r. -- Przyp. red. wyd.
niem.
63. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 padziernika 1940 - 0.08 Otrzymany 18 padziernika 1940
-1.50
Pilne!
Tajemnica pastwowa!
Nr 2200 z dn. 17 padziernika
Do Pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Dzi wrczyem panu Mootowowi list przeznaczony dla pana Stalina i
bardzo prosiem go [Mootowa] o jak najszybsze przyjcie zaproszenia do
Berlina. Mootow znowu owiadczy, e nie zaprzecza, i winien jest wizyt w
Berlinie, lecz nie moe da odpowiedzi dopaty, dopaki nie przestudiuje
listu.
Nastpnie zahaczyem o skargi ze strony komisji dotyczcej
przesiedlenia w krajach bakaskich i Besarabii. Ma si rozumie, Mootow
prabowa kwestionowa uzasadnienie skarg, lecz ostatecznie obieca je
rozpatrzy.
Schulenburg
216
64. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 18 padziernika 1940 - 15.30 Otrzymany 18 padziernika 1940 -
17.30
Pilny!
Tajemnica pastwowa!
Nr 1878 z dn. 18 padziernika
Panu ambasadorowi do rk wasnych
Prosz niezwocznie zakomunikowa telegraficznie, dlaczego maj list do
Stalina nie zosta wrczony rzdowi radzieckiemu do 17 padziernika i
dlaczego, uwzgldniajc wag jego treci, list adresowany do Stalina nie
zosta wrczony przez Was Stalinowi do rk wasnych, co uwaaem za
zrozumiae samo przez si.
Ribbentrop
65. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 padziernika 1940 - 15.20 Otrzymany 19 padziernika 1940
-18.00
Pilne!
Tajemnica pastwowa!
Nr 2209 z dn. 19 padziernika
Na Wasz telegram nr 1878 z dn. 18 paz'dziernika
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych
List przeznaczony Stalinowi wrczyem Mootowowi dlatego, e dobrze
znam panujce tu stosunki subowe i osobiste. Po tym, gdy zgodnie z Waszymi
wskazawkami, niedawno zakomunikowaem panu Mootowowi o Waszym zamiarze
zwracenia si z listem do Stalina i o przypuszczalnej treci listu,
propozycja z mojej strony wrczenia listu bezporednio Stalinowi wywoaaby
powane rozdranienie pana Mootowa. Wydawao mi si, e niezbdne jest
uniknicie tego, poniewa Mootow jest najblisz osob zaufan Stalina i w
przyszoci bdziemy mieli z nim do czynienia w zakresie wszystkich
waniejszych kwestii politycznych.
217
Opracz tego Stalin ostatnio jest bardzo powcigliwy wobec ludzi i
dlatego w sposab uzasadniony przypuszczaem, e pod tym lub innym pretekstem
uniknie osobistego spotkania ze mn. W zwizku z tym mog przypomnie o
owiadczeniu prasy radzieckiej z dn. 7 wrzenia, wedug ktarego Stalin nie
widzia mnie ponad sze miesicy. Naleganie na przyjcie przez Stalina
atwo mogo by potraktowane przez stron radzieck jako reakcja na to
owiadczenie.
To, e list nie by wrczony do 17 padziernika, tumacz tym, e nie
mogem przyby do Moskwy przed wieczorem 15 padziernika z powodu opanienia
samolotu. Przed wrczeniem listu musielimy najpierw przetumaczy go na
jzyk rosyjski, poniewa wiemy z dowiadczenia, e przekady dokonywane
przez tumaczy radzieckich s ze i pene bdaw. Uwzgldniajc
nadzwyczajn, wag listu, byo niezbdne przekazanie go Stalinowi w
przekadzie bez zarzutaw, aby do jego tres'ci nie wkrady si niecisoci.
Przetumaczenie na jzyk rosyjski i wydrukowanie po rosyjsku ostatecznego
egzemplarza tego dugiego i wanego posania byo niemoliwe w kratszym
terminie, nawet dokadajc najenergiczniejszych stara.
Schulenburg
66. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 22 padziernika 1940 - 5.02 , Otrzymany 22 padziernika 1940 -
7.35
Bardzo pilne!
Nr 2236 z dn. 21 padziernika
Na Wasz telegram nr 1890 z dn. 20 padziernika1
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych
Dzi wieczorem Mootow wrczy mi w zaklejonej kopercie odpowied
Stalina razem z kopi. Forma i styl listu nie budz wtpliwoci, e list
uoy osobis'cie Stalin.
Dosowny przekad listu nastpuje poniej.
„Drogi Panie Ribbentrop! Otrzymaem Paski list.
Szczerze dzikuj Panu za zaufanie, a take za zawart w tym licie
cenn, analiz niedawnych wydarze.
Zgadzam si z Panem, e niewtpliwie dalsze polepszenie stosunkaw
midzy naszymi krajami jest moliwe tylko na
218
trwaej podstawie rozgraniczenia dugofalowych interesaw wzajemnych.
Pan Mootow zgadza si, e powinien przyby do Pana z rewizyt do
Berlina. Tote przyjmuje Paskie zaproszenie.
Pozostaje tylko si umawi co do daty jego przybycia do Berlina.
Najodpowiedniejszym czasem dla pana Mootowa byby okres od 10 .do 12
listopada. Jeeli to odpowiada rawnie rzdowi niemieckiemu, spraw mona
uwaa za zaatwion.
Aprobuj Pask ch ponownego przyjazdu do Moskwy w celu podsumowania
wynikaw wymiany pogldaw, ktara si zacza w ubiegym roku, w kwestiach
interesujcych oba kraje; mam nadziej, e ta ch zostanie zrealizowana po
wizycie pana Mootowa w Berlinie.
Co si tyczy omawienia szeregu problemaw wespa z Japoni i Wochami, w
zasadzie nie jestem przeciwko tej idei, uwaam, e to zagadnienie musi by
uprzednio rozpatrzone.
Ze szczerym szacunkiem, oddany Panu..."
Mootow doda ustnie, e planuje przyby do Berlina 10, 11 lub 12
listopada. Co do czasu trwania jego wizyty, decyzji jeszcze nie powzito.
Podyktuje to konieczno.
Chilger, ktary przybywa do Berlina w czwartek rano, przywiezie orygina
listu Stalina i omawi dalsze szczegay wizyty.
Mootow prosi, aby w cigu pewnego czasu caa ta sprawa miaa scisle
poufny charakter.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza sig. - Przyp. J. F.
67. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 2 listopada 1940 - 2.30 Otrzymany 2 listopada 1940 - 7.50
Pilne!
Nr 2313 z dn. 1 listopada
Jako dodatek do mego telegramu pod nr 23101
Do sekretarza pastwowego
Podczas dzisiejszej pogadanki midzy Schnurre i Mikojanem Mikojan z
wyranym niezadowoleniem si skary, e nie chcemy
219
przyjmowa zamawie na dostawy niezbdnych rzdowi radzieckiemu
materiaaw wojskowych, chocia dostarczamy jednoczes'nie materiay wojskowe
Finlandii i innym krajom. O naszych dostawach broni dla Finlandii Sowieci
wspomnieli po raz pierwszy.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
ODJAZD PRZEWODNICZCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR I
KOMISARZA LUDOWEGO SPRAW
ZAGRANICZNYCH W. MOtOTOWA
11 listopada 1940 r. DO BERLINA
10 listopada br. o godz. 18 min. 45 z Moskwy do Berlina wyjecha
Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw
Zagranicznych tow. W. Mofotow w towarzystwie Komisarza Ludowego Hutnictwa
Metali tow. Tewosiana J., zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych
tow. Dekanozowa W., zastpcy Komisarza Ludowego Handlu Zagranicznego tow.
Krutikowa A. i in. ... Jednoczenie do Berlina udali si Ambasador
Nadzwyczajny i Penomocny Niemiec hrabia von Schulenburg, pan Schnurre i in.
68. ZAPIS ROZMOWY RIBBENTROPA Z M00T0WEM (w obecnoci zastpcy
komisarza ludowego Dekanozowa i radcaw ambasad Chilgera oraz Pawowa jako
tumaczy)
Berlin, 12 listopada 1940 r.
Po kratkim wstpie Minister spraw zagranicznych Rzeszy powiedzia, e
od chwili jego dwach ubiegorocznych wyjazdaw do Moskwy zaszo duo
wydarze. Powoujc si na pertraktacje, ktare prowadz w Moskwie z
rosyjskimi dziaaczami past-
220
wowymi, i jako uzupenienie tego, co niedawno pisa Stalinowi, chce
teraz zoy kilka owiadcze na temat niemieckiego punktu widzenia na
sytuacj ogaln oraz na stosunki rosyjsko-nie-mieckie, jednake bez
uprzedzenia Fuhrera, kto'ry w dzie bdzie prowadzi szczegaowe rozmowy z
Mootowem i sam mu zreferuje pryncypialn ocen sytuacji politycznej. Po tej
pogadance z Fuhrerem Mootow znaw wraci do rozmaw z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy. Mona z przekonaniem powiedzie, e ta wymiana
pogldaw midzy Niemcami i Rosja wpynie pomylnie na stosunki midzy obu
krajami.
Mootow odpowiedzia, e tre listu do Stalina, w ktarym zosta podany
ogalny przegld wydarze od zeszej jesieni, jest mii znana i z'ywi
nadziej, e podana w licie analiza bdzie uzupeniona ustnym owiadczeniem
Fuhrera dotyczcym ogalnej sytuacji i stosunkaw niemiecko-rosyjskich.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedzia, e w licie do
Stalina ju wyrazi, lecz korzystajc z okazji raz jeszcze chce podkreli
cakowite przekonanie Niemiec o tym, e ladna sia na ziemi nie jest w
stanie zapobiec upadkowi Imperium Brytyjskiego. Anglia jest ju rozbita i
sprawa tego, kiedy uzna siebie za ostatecznie pokonan jest tylko kwesti
czasy. Moliwe, e to si stanie szybko, poniewa sytuacja w Angii z kadym
dniem si pogarsza. Niemcy, ma si rozumie, bd popiera szybkie
zakoczenie konfliktu, poniewa nie chc w adnych okolicznociach skiada w
ofierze istnie ludzkich bez koniecznoci. Jednak, jeli Anglicy nie uznaj
siebie za zwycionych w najbliszej przyszoci, to stanowczo poprosz o
pokaj w nastpnym roku. Niemcy kontynuuj bombardowanie Anglii dniem i noc.
Niemieckie odzie podwodne z czasem bd wykorzystane w penym zakresie ich
moliwoci bojowych i wyrzdz Anglii wielkie szkody. Niemcy uwaaj, e te
ataki prawdopodobnie zmusz Angli do zaprzestania walki. Pewn trwog mona
ju zauway w Wielkiej Brytanii, co daj nadziej na bliskie rozwizanie.
Jeeli jednak Anglia nie zostanie rzucona na kolana obecnymi nalotami,
Niemcy, gdy tylko na to pozwol warunki atmosferycznie, rozpoczn ataki na
szersz skal i stanowczo rozgromi Anglie. Tylko ze warunki atmosferyczne
przeszkadzaj na razie przeprowadzeniu tych akcji na du skal.
Z drugiej strony, Anglia ywi nadziej na pomoc Stanaw Zjednoczonych,
ktarych poparcie jednak jest pod duym znakiejm zapytania. Przystpienie USA
do wojny nie ma dla Niemiec adnego znaczenia w planie moliwych ldowych
operacji wojskowych. Niemcy i Wochy nigdy nie pozwol Anglosisom wyldowa
na kontynencie europejskim. Pomoc, jak Anglia moe otrzyma od
amerykaskiej marynarki wojenntbj, rawnie jest bardzo wtpliwa. Zatem,
Ameryka ogranicjzy si prawdopodobnie do wysania Anglikom sprztu
221
wojskowego, przede wszystkim samolotaw. Trudno jest powiedzie, jakie
dostawy w rzeczywistoci otrzyma Anglia. Mona jednak przypuszcza, e w
wyniku dziaa marynarki wojennej Niemiec zaledwie nieznaczna cz dostaw
amerykaskich trafi do Anglii, tote i w tym przypadku pomoc amerykaska
jest bardziej ni wtpliwa. Czy Ameryka przystpi do wojny, czy nie - w
takiej sytuacji to zagadnienie dla Niemiec jest absolutnie obojtne.
Mawic o sytuacji politycznej, Minister spraw zagranicznych Rzeszy
podkreli, e teraz, po zakoczeniu kampanii francuskiej, Niemcy s,
niezwykle silne. Bardziej szczegaowej informacji o tym panu Mootowowi
udzieli zapewne Fuhrer. W toku wojny nie ponielimy ani istotnych strat w
skadnie osobowym (w kadym bd razie takich, ktare spowodowayby, tragedi
w naszych domach), ani istotnych strat materialnych. Niemcy maj do swej
dyspozycji niezwykle duo dywizji, ich za lotnictwo wojskowe stale si
wzmacnia. Liczba odzi podwodnych i innych okrtaw wojennych stale si
zwikszy. W takiej sytuacji kada praba Anglii (lub Anglii popieranej przez
Ameryk) wyldowania lub rozpoczcia operacji wojennych na kontynencie
europejskim skazana jest na cakowite fiasko. Nie stanowi to adnego
problemu wojennego. Anglicy tego jeszcze nie zrozumieli, gdy w Anglii
panuje prawdopodobnie chaos, krajem za rzdzi dyletant polityczny i
wojskowy imieniem Churchill, ktary w cigu swej kariery ponosi poraki we
wszystkich decydujcych poczynaniach i ktary dozna poraki i tym razem.
Opracz tego, mocarstwa Osi cakowicie dominuj w Europie kontynentalnej
pod wzgldem wojskowym i politycznym. Nawet Francja, ktara przegraa wojn i
musi za to paci (co miedzy innymi Francuzi doskonale rozumiej),
zobowizaa si nigdy nie popiera Anglii i de Gaulle, uprawiajcego
donkiszo-teri zwycizcy Afryki. Dziki niezwykej trwaoci swych pozycji
mocarstwa Osi teraz wicej myl nie o tym, jak wygra wojn, lecz o tym,
jak zakoczy ju wygran wojn.
Naturalne pragnienie Niemiec i Woch jak najszybszego zakoczenia wojny
pobudza je do szukania sobie sojusznikaw, ktarzy si zgodz z tym zamiarem.
W wyniku tych poszukiwa zawarto Pakt Trzech midzy Niemcami, Wochami i
Japoni. Minister spraw zagranicznych Rzeszy moe w trybie pOufnym
zakomunikowa, e wiele innych krajaw owiadczyo ju o swej solidarnoci z
ideami paktu Trzech Mocarstw.
W zwizku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreli, e
podczas zawarcia paktu Trzech Mocarstw, o ktarym rozmowy odbyy si bardzo
szybko, wszyscy tr^ej jego uczestnicy dyli - jak wskaza ju w licie do
Stalina - do tego, aby pakt w adnym przypadku nie przeszkodzi stosunkom
Trzech Mocarstw z Rosj. Myl t, wypowiedzian poczt-
222
kowo przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, natychmiast popary
Wochy i Japonia. Poparcie Japonii szczegalnie jest wane dla Niemiec w
zwizku z agitacj podegaczy do wojny w USA. Kwesti stosunkaw z Rosj
uregulowano jako pierwsz i utrwalono w artykule V Berliskiego Paktu
Trzech.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreli, e ju na pocztku swej
wizyty w Moskwie wyranie wypowiedzia myl o tym, e zgodnie z koncepcj
dotyczc polityki zagranicznej Nowych Niemiec ich przyja z Japoni, (jak
wskazano w Pakcie Trzech) i przyja z Rosj nie tylko s absolutnie
niesprzeczne, lecz take mog przypieszy osignicie ich gawnego celu, a
mianowicie - szybkiego zakoczenia wojny. Naturalnie, denie to podziela
rawnie Rosja Radziecka. Mootow na pewno pamita, e Minister spraw
zagranicznych Rzeszy owiadczy w Moskwie, e Niemcy bd popieray
polepszenie stosunkaw midzy Rosj i Japoni. On, Minister spraw
zagranicznych Rzeszy wyjecha wtedy do Niemiec po zapewnieniu sobie zgody
Stalina na to, aby Niemcy w interesach Rosji wykorzystay swaj wpyw w Tokio
do zblienia rosyjsko-japoriskiego. Minister spraw zagranicznych Rzeszy
zaznaczy, e w odpowiedni sposab wykorzysta ten wpyw w Tokio i jest
przekonany, e jego wysiki w pewnym stopniu ju zaowocoway. Jeszcze siedem
lub osiem lat temu, a nie tylko od chwili jego wizyty w Moskwie on, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy, w rozmowach z Japoczykami wystpowa za zgod
rosyjsko-niemieck. Jest zdania, e wanie tak, jak byo moliwe wzajemne
rozgraniczenie sfer wpywaw midzy Rosj i Niemcami, mona osign umow o
rozgraniczeniu wpywaw midzy Japoni i Rosj. Polityka japoska uzyskania
przestrzeni yciowej teraz jest skierowana nie na Wschad i Panoc, lecz na
Poudnie i Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest przekonany, e w pewnym
stopniu przyczyni si do tego. Istnieje jeszcze jedna przyczyna, z ktarej
powodu Niemcy wawczas staray si znale wspalny jzyk z Uaponi, a
mianowicie -uwiadomienie tego, e Anglia pewnego piknego dnia moe
rozpocz wojn przeciw Rzeszy. Dlatego jeszcze za owych dobrych czasaw
Niemcy uprawiay odpowiedni polityk wobec Japonii.
Fiihrer jest teraz zdania, e naley sprabowa chocia w ogalnych
zarysach rozgraniczy sfery wpywaw Rosji, Niemiec, Woch i Japonii. Fiihrer
bada t kwesti dugo i gboko oraz doszed do nastpujcego wniosku:
uwzgldniajc to pooenie, jakie zajmuj w wiecie te cztery narody, bdzie
rzecz najmdrzejsz, jeli one, dc do rozszerzenia swej przestrzeni
yciowej, zwrac si na poudnie. Japonia ju skrcia na poudnie i bd
jej potrzebne stulecia, aby umocni swe zdobycze terytorialne na poudniu.
Niemcy z Rosj ju rozgraniczyy swe sfery wpywo'w i po tym, gdy Nowy ad
ostatecznie
225
si. ustali w Europie Zachodniej, [Niemcy] rawnie przystpi do
rozszerzenia przestrzeni yciowych w kierunku poudniowym, tzn. w regionach
byych kolonii niemieckich w Afryce rodkowej. Dokadnie tak samo Wiochy
rawnie posuwaj si na poudnie, do Afryki Panocnej i Wschodniej. Ministra
spraw zagranicznych Rzeszy interesuje, czy w przyszoci Rosja take nie
zawraci na poudnie celem uzyskania naturalnego wyjs'cia na pene morze,
ktare jest tak wane dla Rosji. To wanie -owiadczy na zakoczenie
Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest t wielk ide, jak w cigu
ostatnich miesicy czsto omawia z Fuhrerem i ktar, teraz, w zwizku z
wizyt w Berlinie, przedstawia si Mootowowi.
Na pytanie Mototowa, jakie morze mia na wzgldzie Minister spraw
zagranicznych Rzeszy, gdy mawi o wyjs'ciu Rosji do morza, ten ostatni
odpowiedzia, e, zdaniem Niemiec,1 po wojnie zajd ogromne
zmiany na caym wiecie. Przypomnia o swej wypowiedzi zwraconej do Stalina
w Moskwie, e Anglia nie ma wicej prawa do panowania na wiecie. Angli
uprawia szalon polityk, za ktar kiedykolwiek bdzie musiaa zapaci.
Dlatego Niemcy s przekonane, e w statusie posiadoci Imperium
Brytyjskiego zajd wielkie zmiany. Na razie porozumienie niemiecko-rosyjskie
obu stronom przynioso poytek - zarawno Niemcom, jak te Rosji, ktara
potrafia urzeczywistni uzasadnione przemiany na Zachodzie. Zwycistwo
Niemiec nad Polsk i Francj istotnie si przyczynio do pomylnego
przeprowadzenia tych zmian. Obaj partnerzy paktu niemiecko-rosyjskiego
dobrze popracowali wspalnie. To stanowi najtrwalsz podstaw dowolnego
paktu. Kwestia polega teraz na tym, czy mog oni kontynuowa prac razem
rawnie w przyszoci i czy Rosja Radziecka moe wycign odpowiednie
korzyci z nowego porzdku rzeczy w Imperium Brytyjskim, tzn. czy dla Rosji
nie bdzie najdogodniejsze wyjcie ku morzu poprzez. Zatok Persk i Morze
Arabskie oraz czy rawnoczenie nie dadz si urzeczywistni inne denia
Rosji w tej czci Azji, ktar Niemcy absolutnie nie s zainteresowane.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy poruszy nastpnie kwesti Turcji.
Dotychczas kraj ten si znajdowa" w swego rodzaju przymierzu z Angli i
Francj. Francja zostaa usunita w wyniku swej klski, waga za Anglii jako
sojusznika staje si coraz bardziej wtpliwa. Dlatego Turcja cakiem mdrze
sprowadzia w cigu ostatnich miesicy swe stosunki z Angli do poziomu,
ktary praktycznie oznacza tylko formaln neutralno. Sprawa polega na tym,
jakie interesy Rosja ma w Turcji. W zwizku z nieuniknionym kocem wojny, w
czym s zainteresowane wszystkie kraje, wcznie z Rosj, jest on pewien, e
Turcja bdzie zmuszona stopniowo wyzwoli si od wizi z Angli. On,
Minister spraw zagranicznych Rzeszy, nie
226
moe teraz ostatecznie opracowywa szczegaaw, lecz jest pewien, e po
opracowaniu przez Rosj, Niemcy, Wochy i Japoni wspalnej platformy Turcja
z czasem bdzie musiaa przyczy si do tych krajaw. Na razie nie omawia
tych kwestii z Turkami bezporednio. Owiadczy jedynie w poufnej rozmowie z
ambasadorem tureckim, e bdzie popiera taki rozwaj wydarze, przy ktarym
Turcja, przestrzegajc swej dzisiejszej linii politycznej, dojdzie do
absolutnej neutralnoci. Doda rawnie, e Niemcy nie maj jakichkolwiek
roszcze do terytorium tureckiego.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy owiadczy nastpnie, e w zwizku
z tym wietnie rozumie niezadowolenie Rosji z Konwencji w Montreux o
Cieninach. Niemcy s jeszcze bardziej niezadowolone, poniewa w ogale nie
zostay do niej wczone. Osobicie on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy,
uwaa, e Konwencja w Montreux, jak rawnie Komisje Dunajskie, musz by
rozwizane i zastpione czym innym. Ta nowa umowa musi by zawarta przez te
mocarstwa, ktare s szczegalnie zainteresowane w danej kwestii, przede
wszystkim przez Rosj, Turcj, Wochy i Niemcy. Rzecz cakiem zrozumiaa, e
Rosja Radziecka nie moe by zadowolona z obecnego stanu rzeczy. Niemcy
uwaaj za cakiem moliw do przyjcia myl, e na Morzu Czarnym Rosja
Radziecka i pastwa przylegajce [czarnomorskie] powinny mie okrelone
przywileje w porawnaniu z innymi krajami wiata. Byoby absurdem, gdyby
kraje pooone o tysice kilometraw od Morza Czarnego day dla siebie
takich samych praw w tym regionie, co mocarstwa czarnomorskie. Nowe
porozumienie z Turcj o Cieninach, opracz wszystkiego innego, powinno da
Rosji niektare wyjtkowe przywileje, ktarych szczegaaw w tej chwili jeszcze
nie moe porusza, lecz ktare w zasadzie udziel okrtom wojennym i flocie
handlowej Zwizku Radzieckiego bardziej swobodnego ni dotychczas dostpu do
Morza radziemnego. Rosja zasuya na to. On, Minister spraw zagranicznych
Rzeszy, ju omawia te zagadnienia z Wochami i dopiero co wypowiedziane
opinie we Woszech byy powitane z wielka sympati. Uwaa za celowe, aby
Rosja. Niemcy i Wochy okreliy wspaln polityk wobec Turcji, aby ten kraj
dobrze si spisa we wasnych oczach i zerwa zwizki z Angli,, ktarym nie
bardzo sympatyzuj wszystkie trzy kraje. Dlatego Turcja zostanie nie tylko
skadnikiem koalicji krajaw, wystpujcych przeciwko eskalacji wojny i o
szybsze ustalenie pokoju, lecz bdzie rawnie gotowa do dobrowolnego
odrzucenia Konwencji w Montreux oraz wspalnego z trzema krajami [Niemcami,
Wochami i ZSRR] zawarcia nowej konwencji o Cieninach, ktara uczyni zado
sprawiedliwym daniom wszystkich stron i da Rosji pewne szczegalne
przywileje. W tym wypadku mog one wspalnie rozstrzygn, czy mona uzna
terytorialn nietykalno Turcji.
227
Minister spraw zagranicznych Rzeszy podsumowa rozmow, owiadczy, e
zostay poruszone nastpujce kwestie:
1. Wspalne rozpatrzenie sprawy, w jaki sposab mocarstwa
Paktu Trzech mog osign jakiekolwiek porozumienie ze
Zwizkiem Radzieckim, wiadczce o poparciu przez Zwizek
Radziecki celaw Paktu Trzech, a mianowicie: zapobieenie
eskalacji wojny i jak najszybsze ustalenie powszechnego
pokoju.
Opracz tego mog byc poruszone inne kwestie, dotyczce wspapracy i
wzajemnego poszanowania interesaw tych krajaw. Takie w przyblieniu s
orientacyjne cechy proponowanego porozumienia. Szczegay jego powinny by
omawione w przyszoci. Jeli rzdowi radzieckiemu te rozwaania s do
przyjcia, wic w praktyce moe doj do wspalnego owiadczenia rzdu
radzieckiego i mocarstw Paktu Trzech o przywro'-ceniu powszechnego pokoju.
Wspalne omawienia kwestii dotyczcej moliwoci okre
lenia w przyszos'ci w ogalnych zarysach interesaw, czterech
krajaw.
Byy rawnie poruszone: problem Turcji i kwestia Cienin.
Naley mie na wzgldzie, e Minister spraw zagranicznych
Rzeszy nie by jeszcze gotaw, by wystpi z jakimi konkret
nymi propozycjami dotyczcymi tych zagadnie. Dokona
tylko przegldu myli omawianych przez Fiihrera i jego samego
wtedy, gdy pisano list do Stalina. Minister spraw zagranicznych
Rzeszy z, wielk gotowoci sam przybdzie do Moskwy i omawi
osobicie te sprawy ze Stalinem, jeli rzd radziecki uwaa te
idee za moliwe do urzeczywistnienia. Interesuje go, czy
bdzie korzystna w tym wypadku jednoczesna obecno jego
kolegaw z Woch i Japonii, ktarzy - jak on wie - take s
gotowi przyby do Moskwy. Naturalnie, stosunki Rosji z Osi,
podobnie jak stosunki Rosji z Japoni, musz by z pocztku
omawione kanaami dyplomatycznymi.
Na zakoczenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy zrobi jeszcze jedn
uwag dotyczc jego niedawnej rozmowy z ambasadorem chiskim. Nikt go nie
prosi o przeprowadzenie takiej rozmowy, lecz mia podstawy przypuszcza, e
Japoczycy nie bd oponowali z tego powodu. Nasuwa si pytanie, czy w
ramach stara skierowanych na jak najszybsze zakoczenie wojny mona
uregulowa rozbienoci midzy Czang Kaj-szekiem a Japoni. W adnym wypadku
nie proponowa porednictwa niemieckiego, lecz biorc pod uwag dugotrwae
i przyjacielskie stosunki istniejce midzy Niemcami i Chinami po prostu
poinformowa marszaka Czang Kaj-szeka o niemieckim punkcie widzenia.
Japonia wkratce moe uzna rzd w Nankinie. Z drugiej strony, kr pogoski
o tym, e zarawno Japonia, jak te Chiny chc paj na kompromis. Nie mona
dokadnie ustali, czy te pogoski opieraj si na faktach. Bez
228
wtpienia jednak byoby dobrze, gdyby obie strony mogy doj do
kompromisu. Dlatego on (Minister spraw zagranicznych Rzeszy) wywoa
ambasadora chiskiego, by przedstawi mu pozycj Niemiec w tej kwestii,
poniewa nie wyklucza faktu, e ju cos si dzieje *v stosunkach midzy
Japoni i Chinami, o czym wanie chce informowa Molotowa podczas tej
wymiany pogldaw.
Mototow si zgodzi z uwag dotyczc korzyci z kompromisu
chisko-japoskiego i zaopiniowa, e owiadczenie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy jest niezwykle ciekawe i e wymiana pogldaw co do
najwaniejszych problemaw dotyczcych nie tylko Niemiec, ale te Rosji
Radzieckiej moe by rzeczywicie korzystna. Dobrze zrozumia owiadczenie
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy dotyczce ogromnej wagi Paktu Trzech.
Jednake jako przedstawiciel kraju nie walczcego musi poprosi o
wyjanienie niektarych punktaw po to, by lepiej zrozumie sens Paktu. Gdy
omawiano w Pakcie Nowy ad w Europie i wielk przestrze wschodnioazjatyck,
pojcie „wielka przestrze wschodnioazjatyck" zostao okrelone do
niewyranie, przynajmniej z punktu widzenia tych, ktarzy nie uczestniczyli w
przygotowaniu Paktu. Dlatego mu (Mootowowi) rzecz wan bdzie pozna
bardziej dokadne okrelenie tego pojcia. Pracz tego, udzia Zwizku
Radzieckiego w akcjach zaplanowanych przez Ministra spraw zagranicznych
Rzeszy naley szczegaowo omawi nie tylko w Berlinie, lecz rawnie w
Moskwie.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedzia, e pojcie
„wielka przestrze wschodnioazjatyck" rawnie dla niego byo nowe i
niejasne. Sformuowanie zaproponowane zostao jednego z ostatnich dni
rozmaw, kto're jak ju wzmiankowano przebiegay bardzo szybko. Moe jednak
owiadczy, e pojcie „wielka przestrze wschodnioazjatyck" wcale
nie dotyczy yciowo wanej dla Rosji sfery wpywaw. Jak ju zaznaczano, w
toku rozmaw o pakcie przede wszystkim rozstrzygnito kwesti tego, e Pakt
nie moe mie na celu bezporedniego lub poredniego wystpienia przeciwko
Rosji.
Moiotow odpowiedzia, e podczas rozgraniczenia sfer wpywaw na do
dugi okres potrzebna jest dokadno, dlatego te prosi informowa go o
zdaniu tych, ktarzy ukadali Pakt, lub przynajmniej o zdaniu na ten temat
rzdu Rzeszy. Szczegalna ciso potrzebna jest podczas rozgraniczenia sfer
wpywaw Niemiec i Rosji. Ustalenie w ubiegym roku tych sfer wpywaw byo
jedynie rozwizaniem czciowym, z wyjtkiem kwestii fiskiej, ktar on
(Mootow) omawi szczegaowo paniej - robicym wraenie przestarzaego '
bezuytecznego na tle nowych okolicznoci oraz wydarze. W zwizku z tym
Rosja przede wszystkim chce doj do wzajemnego rozumienia si z
229
Niemcami i dopiero potem z Japoni oraz Wochami, gdy uzyska dokadn
informacj co do znaczenia, charakteru i celaw Paktu Trzech.
Na tym rozmowa bya przerwana, by delegaci rosyjscy przed rozpoczciem
rozmaw z Fiihrerem mogli zje niadanie w cisym gronie.
Schmidt
Berlin, 13 listopada 1940 r.
69. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOOTOWEM (w obecnoci Ribbentropa, a take
radcaw ambasad Chilgera i Pawowa w charakterze tumaczy. 12 listopada 1940
r.)
Po kilku sowach powitania Ftihrer owiadczy, e gawnym tematem
rozmaw, jak mu si wydaje, jest co nastpuje: w yciu narodaw trudn rzecz
jest nakrelanie biegu wydarze na duszy czas; za powstajce konflikty
czsto s odpowiedzialne czynniki osobowe. Mimo to uwaa, e praby
wprowadzenia w ycie narodaw adu na duszy czas s niezbdne, przy tym
jeli to jest moliwe tak wprowadzi porzdek, by unikn tar i zapobiec
konfliktom, o ile to jest w mocy ludzkiej. Trzeba to zrobi tym bardziej,
gdy dwa narody, takie jak niemiecki i rosyjski, maj u steru pastwa ludzi
posiadajcych wadz dostateczn do prowadzenia swych krajaw do rozwoju w
okrelonym kierunku. Opracz tego w przypadku Rosji i Niemiec dwa wielkie
narody z natury rzeczy nie bd miay adnych przyczyn do zderzenia swych
interesaw, jeli kady narad zrozumie, e drugiej stronie potrzebne s pewne
niezbdne do ycia przesanki, bez ktarych niemoliwe jest jego istnienie.
Poza tym w obu krajach systemy rzdzenia nie s zainteresowane wojn jako
tak, lecz potrzebuj pokoju bardziej ni wojny po to, by urzeczywistni
swaj program wewntrzny. Uwzgldniajc te potrzeby yciowe, szczegalnie w
dziedzinie gospodarczej, prawdopodobnie mog one opracowa takie
porozumienie, ktare doprowadzi do pokojowej wspapracy midzy dwoma krajami
nawet po mierci ich obecnych przywadcaw.
Po tym, gdy Mootow wyrazi sw cakowit zgod z tymi rozumowaniami,
Fuhrer kontynuowa, e planowanie na duszy okres rozwoju stosunkaw midzy
narodami i krajami, ma si rozumie, jest do skomplikowane. Jednake jest
przekonany o moliwoci w peni opracowa jasne i okrelone
230
wspilne punkty widzenia niezalene od motywaw osobistych oraz tak
sformuowa interesy gospodarcze narodaw, by to dawao niezawodne gwarancje,
e konflikt nie powstanie w cigu dugiego czasu. Sytuacj, w jakiej odbywa
si dzisiejsza rozmowa, charakteryzuje fakt, e Niemcy w odranieniu od
Rosji Radzieckiej s w stanie wojny. Niemcy poczyniy wiele krokaw tylko z
powodu ich udziau w wojnie. Duo rzeczy, ktare wypado robi w toku wojny,
byo podyktowane biegiem wojny i nie mogio by przewidziane na jej pocztku.
Ogalnie biorc, nie tylko Niemcy, ale Rosja take otrzymaa niema korzy.
Sukces pierwszego roku wspapracy politycznej jest nader wany dla dalszych
stosunkaw obu krajaw. Mootow owiadczy, e to jest zupenie stuszne. Dalej
Fiihrer powiedzia, e moliwe, i aden z dwach narodaw nie zadouczyni
swym yczeniom w stu procentach. Jednak w yciu politycznym zrealizowanie
potrzeb nawet w 20-25 % jest ju wielk spraw. Jest przekonany, e rawnie
w przyszoci nie wszystkie yczenia zostan wcielone w ycie, lecz we
wszystkich przypadkach dwa wielkie narody Europy osign wicej, jeli bd
si trzyma razem, anieli by dziaay jeden przeciw drugiejnu.
Wspapracujc oba kraje zawsze uzyskaj chocia pewne korzyci. Natomiast
ich wrogo bdzie poyteczna tylko krajom trzecim.
Mototow odpowiedzia, e rozumowania Fuhrera s absolutnie stuszne,
potwierdzi je historia i e wyjtkowo pasuj do obecnej sytuacji.
Nastpnie Fiihrer powiedzia, e wychodzc z tych zaoe, raz jeszcze
trzewo rozway spraw wspapracy niemiecko-ro-syjskiej w chwili, gdy
operacje wojenne faktycznie si zakoczyy.
Wojna ponadto wywoaa komplikacje, jakich Niemcy si nie spodzieway,
lecz ktare zmuszaj je od czasu do czasu odpowiada dziaaniami wojennymi na
niektare wydarzenia. Nastpnie Fiihrer przedstawi w ogalnym zarysie
Mootowowi przebieg operacji wojennych a do chwili obecnej, ktare
spowodoway, e Anglia nie ma na kontynencie adnego sojusznika. Szczegaowo
opisa operacje wojenne prowadzone obecnie przeciw Anglii i zaakcentowa
wpyw czynnikaw atmosferycznych na te operacje. Akcje odwetowe Anglii s
miechu warte. Rosjanie mog si przekona na wasne oczy, e twierdzenia o
zburzeniu Berlina s wymysem. Gdy tylko si poprawi pogoda, Niemcy bd w
stanie zada silny i ostateczny cios Anglii. Zatem w tej chwili cel Niemiec
polega na prabie nie tylko przeprowadzenia przygotowa wojennych do tej
ostatecznej bitwy, lecz take na wyjanieniu kwestii politycznych, ktare
bd miay znaczenie w czasie tych wydarze i po nich. Dlatego ponownie
rozpatrzy stosunki z Rosj i nie w planie negatywnym, lecz z zamiarem ich
pozytywnego, jeli to
231
moliwe, rozwoju na duszy okres. W zwizku z tym doszed do kilku
wnioskaw:
Niemcy nie d do uzyskania pomocy wojskowej od
Rosji.
Z powodu niezmiernego rozszerzenia areny dziaa
wojennych Niemcy byy zmuszone - celem przeciwstawienia
si Anglii - wtargn si na oddalone od Niemiec tereny, w
ktarych nie byy na oga zainteresowane ani pod wzgldem
politycznym, ani gospodarczym.
Mimo to s pewne rzeczy, ktarych caa powaga ujawnia
si dopiero podczas wojny, lecz ktare dla Niemiec maj yciowo
wane znaczenie. Wrad nich s: okrelone zradla surowca, kta
re Niemcy uwaaj za najwaniejsze i absolutnie niezastpio
ne. Moliwe pan Morotow zauway, e w tym lub innym
wypadku zachodziy odchylenia od pocztkowych granic sfer
wpywaw, ktare byy uzgodnione midzy Stalinem i Ministrem
spraw zagranicznych Rzeszy. Podobne odchylenia zdarzay si
ju kilkakrotnie w toku operacji rosyjskich przeciw Polsce. W
niektarych wypadkach (Fuhrer) nie mag i na ustpstwa,
skadajc danin interesom rosyjskim i niemieckim, lecz
rozumia, e podane jest znalezienie rozwizania kompromi
sowego, jak na przykad w przypadku z Litw. Rzeczywicie, z
punktu widzenia ekonomicznego Litwa miaa dla nas okrelon
wag, lecz z punktu widzenia politycznego rozumielimy
konieczno poprawy sytuacji w tym regionie, aby w przyszo
ci zapobiec odrodzeniu sytuacji doprowadzajcych do napicia
w stosunkach midzy dwoma krajami - Niemcami i Rosj. W
innym wypadku, a mianowicie w stosunku do Poudniowego
Tyrolu, Niemcy zajy analogiczn pozycj. Jednake w toku
wojny Niemcy si zetkny z problemami, jakich nie mona
byo przewidzie na jej pocztku, lecz ktare s nader wane z
punktu widzenia operacji wojennych.
On (Fuhrer) zastanawia si teraz nad kwesti, jak pozostawiajc na
uboczu chwilowe rozwaania, scharakteryzowa w ogalnym zarysie wspaprac
midzy Niemcami a Rosj i jaki kierunek w przyszoci obierze rozwaj
stosunkaw niemiecko-ro-syjskich. W tej sprawie dla Niemiec wane s
nastpujce punkty:
Konieczno przestrzeni yciowej. Podczas wojny Niemcy
zdobyy takie ogromne obszary, e bd potrzeboway stu lat
na ich cakowite wyzyskanie.
Niezbdna jest pewna ekspansja kolonialna w Afryce
Panocnej.
Niemcy potrzebuj okrelonych surowcaw, ktarych
dostawy musz sobie zagwarantowa w dowolnych warunkach.
Nie mog one dopuci do utworzenia przez wrogie
pastwa baz lotniczych i morskich w okrelonych regionach.
232
Jednak interesy Rosji w adnym wypadku nie bd dotknite. Imperium
Rosyjskie moe si rozwija bez najmniejszego uszczerbku dla interesaw
niemieckich. {Mootow powiedzia, e to jest zupenie suszne.) Jeli oba
kraje porozumiej si co do tego faktu, potrafi uoy obopalnie korzystn
wspaprac i zdoaj, pozby si tych komplikacji, tar i niepokojaw.
Oczywicie, e Niemcy i Rosja nigdy nie stan si jednym wiatem. Oba kraje
zawsze bd istnie oddzielnie jak dwie potne czci wiata. Same mog
zbudowa swoj przyszo, jeeli bd uwzgldnia, przy tym interesyt
drugiej strony. Niemcy nie maj interesaw w Azji pracz wspalnych interesaw
gospodarczych i handlowych. W szczegalnoci nie maj tam interesaw
kolonialnych. Opracz tego wiedz, e przypuszczalne terytoria kolonialne w
Azji najprawdopodobniej odejd do Japonii. Jeli nagle Chiny rawnie si
znajd na orbicie budzcych si narodaw, dowolne denia kolonialne [wobec
tego ogromnego kraju], biorc pod uwag liczebnie ogromn ludno, od samego
pocztku bd skazane na fiasko.
W Europie istnieje kilka punktaw stycznoci midzy interesami Niemiec,
Rosji i Woch. Kady z tych krajaw ma zrozumia ch posiadania wyjcia na
pene morze. Niemcy chc wyj do Morz Panocnego, Wosi chc zniszczy
„zasuw" na Gibraltarze, a Rosja dy do oceanu. Sprawa polega teraz
na tym, czy wielkie szans maj te trzy mocarstwa otrzymania swobodnego
dostpu do oceanu bez wzajemnych konfliktaw z tego powodu. To rawnie jest
punktem wyjcia, z ktarego rozpatruje doprowadzenie do systemu stosunkaw
europejskich po wojnie. Czoowi dziaacze pastwowi Europy nie powinni
dopuci, aby ta wojna zrodziia nowe wojny. Kwesti t naley tak
uregulowa, eby przynajmniej nie w bliskiej przyszoci powstaiy nowe
konflikty.
W tym duchu (Fiihrer) rozmawia z francuskimi dziaaczami pastwowymi i
by przekonany, e osign pewne zrozumienie wzajemne w kwestii umowy,
ktara doprowadzi do nawizania na do dugi okres zupenie znonych
stosunkaw i ktara bdzie korzystna dla wszystkich zainteresowanych stron
chociaby dlatego, e nowa wojna nie bdzie zagraa natychmiast. Powoujc
si na preambu Ukadu o Zawieszeniu Broni z Francj1, Fiihrer
wskaza Petainowi2 i Lavalowi3, e dopaki trwa wojna z
Angli, dopaty nie mona poczyni krokaw, cho troch przeczcych celom
zakoczenia wojny przeciwko Wielkiej Brytanii.
W innych regionach powstaj analogiczne problemy, ktare jednak s wane
tylko w toku wojny. Niemcy nie miay na przykad adnych interesaw
politycznych na Bakanach, lecz w dobie obecnej s zmuszone do aktywizowania
tam swej dziaalnoci celem zapewnienia sobie okrelonych surowcaw.
Przyczyn tego s wycznie interesy wojenne, ktarych obrona nie jest
233
zajciem najprzyjemniejszym, poniewa na przykad siy wojskowe Niemiec
musz si znajdowa w Rumunii, setki kilometraw od baz zaopatrzeniowych.
Z analogicznych przyczyn Niemcy nie znosz samej myli o tym, e Anglia
moe otrzyma baz wypadow w Grecji do budowy tam wojskowych baz lotniczych
i morskich. Rzesza w jakichkolwiek bd warunkach powinna temu zapobiec.
W takiej sytuacji kontynuowanie wojny, naturalnie, ^est niepodane.
Wanie dlatego Niemcy chciay zaprzesta wojny po zakoczeniu kampanii
polskiej. W tym czasie Anglia i Francja mogy zaprzesta wojny, nie ponoszc
ze swej strony ofiar; jednak wolay j kontynuowa. Oczywicie, krew
zobowizuje rawnie do sprawiedliwoci. Rzecz niedopuszczaln jest to, by
okrelone kraje, ktare wypowiedziay i prowadziy wojn, nie zapaciy potem
rachunku. (Fiihrer) da to Francuzom wyranie do zrozumienia. Jednak na
danym etapie rozwoju wydarze kwestia polega na tym, ktary z krajaw
odpowiedzialnych za wojn ma paci wicej. We wszystkich wypadkach Niemcy
by wolay zakoczy wojn w ubiegym roku i zdemobilizowa sw armi, by
wznowi prac pokojow, poniewa z ekonomicznego punktu widzenia kada wojna
jest zym biznesem. Nawet zwycizca musi ponie tyle strat przed wojn, w
jej toku i po zakoczeniu, e swe cele moe osign znacznie taniej w
czasie pokoju.
Mootow si zgodzi z t myl, owiadczy, e w kadym wypadku
osignicie celu za pomoc rodkaw wojennych kosztuje znacznie droej ni za
pomoc pokojowych. Fiihrer zaakcentowa nastpnie, e w obecnej sytuacji
Niemcy z powodu dziaa wojennych s zmuszone do aktywizowania si w
regionach, ktarymi nie s zainteresowane pod wzgldem politycznym, lecz w
ktarych maj interesy gospodarcze. Jednak ten kurs jest podyktowany
wycznie celami samoza-chowawczosci. Mimo to ta aktywizacja dziaalnoci w
omawianych regionach, do ktarej Niemcy misiay si uciec, nie bdzie
przeszkod na drodze do powszechnego bogiego spokoju, ktary nastpi paniej
i przyniesie narodom pracujcym w tyme kierunku realizacj ich nadziei.
Opracz tego istnieje jeszcze problem Ameryki. Obecnie Stany Zjednoczone
uprawiaj polityk imperialistyczn. Nie walcz o Angli, lecz prabuj
zawadn Imperium Brytyjskim. W lepszym wypadku pomagaj Anglii po to, aby
kontynuowa swe wasne przezbrojenie i, nabywajc bazy, zwiksza sw potg
wojskow. W dalekiej przyszoci wypadnie rozstrzygn rawnie kwesti
cisej wspapracy tych krajaw, ktarych interesy zostan zahaczone w wyniku
rozszerzenia sfery wpywaw tego mocarstwa anglosaskiego, ktare stoi na
znacznie trwalszej podstawie ni Anglia. Zreszt, to nie ta kwestia, ktar
wypadnie rozstrzyga w najbliszej przyszoci; nie w 1945
234
roku, lecz dopiero najwczeniej w 1970 lub 1980 roku to mocarstwo
anglosaskie zacznie zagraa wolnoci innych narodaw. W kadym bd razie
Europa kontynentalna ju teraz powinna si przygotowa do takiego biegu
wydarze i wspalnie dziaa przeciwko Anglosasom i wszelkim prabom
zagarnicia wanych baz. Dlatego on (Fuhrer) wymieni pogldy z Francj,
Wochami i Hiszpani po to, aby z pomoc tych krajaw wprowadzi w caej
Europie i Afryce co w rodzaju doktryny Monroe4 i wspalnie
prowadzi now polityk kolonialn, zgodnie z ktdr kade z zainteresowanych
mocarstw bdzie dao dla siebie jedynie tyle terytoriaw kolonialnych, ile
realnie moe wyzyska. W tych regionach, gdzie pozycje czoowego mocarstwa
nale do Rosji, jej interesy bd przestrzegane oczywicie w pierwszej
kolejnoci. Urzeczywistni si to w wyniku wielkiej wspapracy mocarstw,
ktare, trzewo oceniajc istniejc realn sytuacj, bd. musiay okreli
odpowiednie do ich interesaw sfery wpywaw i naleycie postpowa wobec
reszty wiata. Oczywicie, zorganizowanie podobnej koalicji pastw jest
celem bardzo skomplikowanym, przy tym trudno go nie tyle przemyle, ile
wcieli w ycie.
Nastpnie Fuhrer powraci do kwestii stosunkaw niemiecko-radzieckich.
Doskonale rozumie denie Rosji do uzyskania nie zamarzajcych portaw z
bezpiecznym wyjciem na pene morze. Niemcy niewiarygodnie rozszerzyy sw
przestrze yciowa w obecnych prowincjach wschodnich. Przynajmniej poow
tych regionaw jednak naley zaliczy do niezbdnych pod wzgldem
gospodarczym. Moliwe, e zarawno Rosja jak te Niemcy nie osigny
wszystkiego, co planoway uzyska. Jednak w kadym bd razie sukcesy obu
krajaw s wielkie. Jeeli bez uprzedzenia spojrze raz jeszcze na nie
rozstrzygnite problemy, uwzgldniajc fakt, e Niemcy wci s w stanie
wojny i musz si troszczy o regiony, ktare jako takie nie maj dla nich
adnej wartoci politycznej, ma si rozumie, e obaj partnerzy rawnie w
przyszoci mog odnie powane sukcesy. W zwizku z tym Fuhrer zndw
powraci do problemu Bakanaw i powtarzy, e Niemcy z pomoc operacji
wojennych bd udaremnia wszelkie praby Anglii zdobycia bazy wypadowej w
Salonikach. Niemcy wci zachowuj w pamici przykre wspomnienia o froncie
salonickim podczas pierwszej wojny wiatowej5. W zwizku z
pytaniem Mototowa o tym, dlaczego Saloniki stwarzaj takie
niebezpieczestwo, Fuhrer wskaza na bliskie pooenie rumuskich kopal
nafty, ktare Niemcy chc obroni w jakichkolwiek bd warunkach. Jednake,
gdy tylko zapanuje pokaj, wojska niemieckie natychmiast opuszcz Rumuni.
W toku rozmowy Fuhrer zapyta Mootowa, w jaki sposab Rosja zamierza
zapewni swe interesy na Morzu Czarnym i w Cieninach. Niemcy bd gotowe w
kadej chwili pomac Rosji w polepszeniu jej sytuacji w Cies'ninach.
235
Mootow odpowiedziai, e owiadczenia Fiihrera dotyczyy kwestii
ogalnych i e na oga jest gotaw przyj te rozwaania. Te jest zdania, e
w interesach Niemiec jak ro'wnie Zwizku Radzieckiego ley wspapraca obu
krajaw, a nie walka wzajemna. Stalin da mu konkretne wskazo'wki przed
wyjazdem z Moskwy; i wszystko, o czym zamierza mo'wic, jest zbiene z
pogldami Stalina. Zgadza si ze zdaniem Fiihrera, e obaj partnerzy
odnieli znaczne korzyci z porozumienia niemie-cko-rosyjskiego. Niemcy
otrzymay bezpieczne zaplecze; jest rzecz powszechnie znan, e miao to
wielkie znaczenie dla przebiegu wydarze w cigu roku wojny. Jednoczes'nie
Niemcy osigny istotn korzy gospodarcz w Polsce. Dziki wymianie Litwy
na wojewadztwo lubelskie zapobieono jakimkolwiek tarciom midzy Rosj i
Niemcami. Zatem, mona uwaa ubiegoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie
za wykonane we wszystkich punktach, pracz jednego, a mianowicie Finlandii.
Kwestia fiska dotychczas pozostaje nierozstrzygnita. Mototow prosi
Fiihrera powiedzie mu, czy nadal s prawomocne punkty porozumienia
niemiecko-rosyjskiego dotyczce Finlandii. Z punktu widzenia rzdu
radzieckiego adne zmiany tu nie zaszy. Rzd radziecki rawnie uwaa, e
ubiegoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie jest jedynie czciowym
rozwizaniem wspalnych problemaw. Obecnie wyoniy si nowe problemy, ktare
take naley rozwizywa.
Nastpnie Mootow poruszy kwesti znaczenia Paktu Trzech. Co oznacza
Nowy ad w Europie i Azji oraz jaka rola bdzie wyznaczona w nim dla ZSRR?
Te zagadnienia musz by omawione podczas rozmaw berliskich oraz planowanej
wizyty w Moskwie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, na co Rosjanie
stanowczo licz. Opro'cz tego naley udokadni kwestie interesaw rosyjskich
na Bakanach i Morzu Czarnym dotyczce Bugarii, Rumunii oraz Turcji.
Rzdowi rosyjskiemu atwiej bdzie udzieli konkretnych odpowiedzi na
pytania poruszone przez Fiihrera, jeli Fiihrer \vyjasni to wszystko. Rzd
radziecki interesuje Nowy ad w Europie, szczegalnie jego forma i tempo
rozwoju. Chciaby ro'wnie mie pojcie o granicach tak zwanej wielkiej
przestrzeni wschodnioazjatyc-kiej.
Fiihrer odpowiedzia, e Pakt Trzech mia na celu uregulowanie stanu
spraw w Europie zgodnie z naturalnymi interesami krajaw europejskich i
Niemcy, by to wykona, zwracaj si teraz do Zwizku Radzieckiego, aby
wypowiedzia swoje zdanie w sprawie interesujcych go regionaw. Bez
wspadziaania Rosji Radzieckiej nie mona osign porozumienia we
wszystkich wypadkach. Dotyczy to nie tylko Europy, lecz rawnie Azji, gdzie
sama Rosja bdzie uczestniczy w sprawie okrelenia wielkiej przestrzeni
wschodnioazjatyckiej i wyrazi swe roszczenia. Zadanie Niemiec w tej kwestii
sprowadza si do
236
poredniczenia. Rosja w adnym wypadku nie bdzie postawiona przed
faktem dokonanym.
Gdy Fiihrer zdecydowa si na prab utworzenia wspomnianej powyej
koalicji mocarstw, najtrudniejsz kwesti, jak naleao rozstrzygn, byy
nie stosunki niemiecko-rosyjskie, lecz kwestia moliwoci wspapracy midzy
Niemcami, Francj i Wochami. Tylko .teraz jest pewny, e ten problem moe
by rozwizany; dopiero gdy porozumienie w ogalnym zarysie przyjy w
ogalnym zarysie trzy mocarstwa, uwaa za moliwe skontaktowanie si z Rosj
celem porozumienia w kwestii Morza Czarnego, Bakanaw i Turcji.
Na zakoczenie Fuhrer podsumowa, owiadczywszy, e w pewnym sensie to
omawienie jest pierwszym konkretnym krokiem do wszechogarniajcej wspapracy
z naleytym rozpatrzeniem zarawno problemaw Europy Zachodniej, ktare musz
by uregulowane midzy Niemcami, Wochami i Francj, jak te problemaw
Wschodu, ktare przede wszystkim dotycz Rosji i Japonii, lecz do ich
rozwizania Niemcy proponuj swe dobre usugi porednika. Posuy to sprawie
przeciwdziaania prabom czynionym ze strony Ameryki „zarabiania
pienidzy na Europie". Stany Zjednoczone Ameryki nie powinny mie interesaw
urzdowych ani w Europie, ani w Afryce, ani w Azji.
Mototow zgodzi si z owiadczeniem Fiihrera co do roli Ameryki i
Anglii. Udzia Rosji w Pakcie Trzech przedstawia mu si absolutnie do
przyjcia pod warunkiem, e Rosja jest partnerem, a nie obiektem. W tym
wypadku nie widzi adnych przeszkad do udziau Zwizku Radzieckiego w
ogalnych staraniach. Jednake na pocztku naley cilej okreli cele i
znaczenie Paktu, szczegalnie w zwizku ze zdefiniowaniem wielkiej
przestrzeni wschodnioazjatyckiej.
Z powodu moliwego alarmu lotniczego w tym miejscu rozmowy zostay
przerwane i przeniesione na inny dzie. Ftihrer obieca Mototowowi, e
szczegaowo omawi z nim liczne kwestie poruszone w czasie tej rozmowy.
Schmidt Berlin, 16 listopada 1940 r.
1 Ma si na wzgldzie porozumienie w Compie'gne zawarte 22
czerwca 1940 r.
midzy Francj, a Niemcami na cikich i upokarzajcych dla Francji
warun
kach. -- Przyp. J. F.
2 Henry Philippe Petain (24 kwietnia 1856 - 23 lipca 1951)
16 czerwca 1940 r.
zostal mianowany premierem Francji, podpisa rozejm w Compiegne i
stan
na czele rzdu Vichy, ktary istnia do 1944 r. Po wyzwoleniu Francji
by
sdzony i w sierpniu 1945 r. skazany na kar mierci, ktar zamieniono
na
doywotne wizienie z pozbawieniem wszystkich praw. -- Przyp. J. F.
237
3 Pierre Laval (28 czerwca 1883 - 15 padziernika 1945) -
wszed w skad
rzdu Petaina jako zastpca premiera, od kwietnia zas 1942 do sierpnia
1944
by premierem rzdu w Vichy. Podczas wyzwolenia Francji uciek za
granic i
zosta aresztowany w amerykaskiej strefie okupacyjnej w Austrii
(Innsb-
ruck). 1 sierpnia 1945 r. zosta wydany wadzom francuskim i wkratce
stracony. -- Przyp. 1. F.
4 Doktryna Monroe zostaa proklamowana 2 grudnia 1823 r. w
postaci
posiania prezydenta Monroe do Kongresu USA. Doktryna wysuwaa zasad
podziau s'wiata na system europejski i amerykaski. USA owiadczay o
nieingerencji w sprawy wewntrzne pastw europejskich i day od
Europy
wyrzeczenia si ingerencji w sprawy pakuli zachodniej. -- Przyp. I. F.
5 Front salonicki (1915--1918) utworzy si w
paz'dzierniku--listopadzie 1915 r.
podczas pierwszej wojny wiatowej po wyldowaniu w Salonikach (Grecja)
angielsko-francuskiego korpusu ekspedycyjnego w skadzie 5 angielskich
i 3
francuskich dywizji (ogaem okoo 150 osab). Po'niej korpus zosta
przekszta
cony w tzw. Armi Wschodni. W wyniku natarcia rozpocztego przez
wojska
sojusznicze 15 wrzenia 1918 r. wojska bugarskie i II armia niemiecka
zostay
rozbite. 29 wrzenia Bugaria kapitulowala. Wojska sojusznicze
przerway
komunikacj midzy Niemcami i Turcj oraz uzyskay moliwo zadania
ciosu
z flanko'w mocarstwom centralnym, co wanie zapocztkowao ostateczne
rozgromienie koalicji niemieckiej. -- Przyp. J. F.
70. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOOTOWEM (w obecnoci Ribbentropa i
Dekanozowa, a take radcaw ambasad Chilgera i Pawiowa w roli tumaczy)
Berlin, 13 listopada 1940 r.
Fuhrer powraci do uwagi Mootowa uczynionej podczas wczorajszej
rozmowy, e porozumienie niemiecko-rosyjskie zostafo wykonane „z
wyjtkiem jednego punktu, a mianowicie Finlandii".
Molotow wyjani, e uwaga ta dotyczy nie tyle samej umowy
niemiecko-rosyjskiej, ile Tajnego Protokou.
Fiihrer odpowiedzia, e w Tajnym Protokole sfery wpywaw i sfery
interesaw zostay okreilone oraz podzielone midzy Niemcy i Rosj. Poniewa
kwestia dotyczya faktycznego uzyskania terytoriaw, Niemcy dziaay zgodnie
z porozumieniem, co byo niezupenie tak ze strony Rosjan. W kadym bd
razie Niemcy nie zajy adnych terenaw wchodzcych do rosyjskiej sfery
wpywow.
O Litwie wspominano ju wczoraj. Bez wtpienia, e w tym wypadku
odchylenia od pocztkowego tekstu porozumienia niemiecko-rosyjskiego
dokonano z inicjatywy Rosji. Mona nie omawia kwestii, czy komplikacje, dla
ktarych zapobieenia
238
Rosjanie wnieli swe propozycje, byty realnym skutkiem podziau Polski.
W kadym wypadku wojewadztwo lubelskie z punktu widzenia gospodarczego nie
byo kompensat, za Litw. Jednake Niemcy widzieli, e sytuacja, ktara
powstaa w toku wydarze, doprowadzia do koniecznoci rewizji pocztkowego
porozumienia.
To samo dotyczy te Bukowiny. Po zawarciu porozumienia Niemcy nie byy
zainteresowane jedynie Besarabi. Mimo to rozumiay, e rewizja porozumienia
w pewnym stopniu moe by korzystna dla partnera.
Analogiczna sytuacja jest te z Finlandi. Niemcy nie maj tam
interesaw politycznych. Rzd rosyjski wie o tym. W czasie wojny
rosyjsko-finskiej Niemcy speniay wszystkie swe zobowizania dotyczce
przestrzegania absolutnie yczliwej neutralni sci.
Tu Mootow wtrci, e rzd rosyjski nie mia adnych powodaw do
krytyki pozycji Niemiec podczas tego konfliktu.
W zwizku z tym Fiihrer rawnie wspomnia, e nawet zatrzyma w Bergen
okrty wiozce do Finlandii bro i amunicj, do czego Niemcy rzeczywicie
nie miay prawa. Pozycja Niemiec podczas wojny rosyjsko-finskiej napotkaa
na powany opar reszty wiata, szczegalnie Szwecji. W wyniku tego w czasie
nastpnej kampanii norweskiej, ktara ju sama przez si bya ryzykowna,
[Niemcy] musiay wystawi wicej dywizji do obrony przeciw Szwecji, co nie
byoby potrzebne w innej sytuacji.
Realna sytuacja jest nastpujca: w mys'1 porozumie
niemiecko-rosyjskich Niemcy uznaj, e pod wzgldem politycznym Finlandia
stanowi dla Rosji pierwszorzdny interes i znajduje si w strefie jej
wpywu. Jednak Niemcy musz uwzgldni dwa momenty:
Paki toczy si wojna, Niemcy s zainteresowane w
otrzymaniu z Finlandii niklu oraz drewna i
Nie ycz sobie na Morzu Batyckim adnych nowych
konfliktaw, ktare jeszcze bardziej ogranicz ich swobod
poruszania si w jednym z niewielu regionaw eglugi handlo
wej, kto're jeszcze s otwarte dla Niemiec. Niesuszne byoby
twierdzenie, e wojska niemieckie okupuj Finlandi. Wojska
jedynie si transportuje przez Finlandi do Kirkenes, o czym
Niemcy oficjalnie informoway Rosj. Z powodu wielkiej
rozcigoci drogi pocigi musz si zatrzymywa dwa-trzy razy
na terytorium fiskim. Jednake po zakoczeniu tranzytowego
przewozu kontyngentaw wojskowych adne dodatkowe wojska
nie; bd posyane przez Finlandi. (Fiihrer) akcentuje, e
zarawno Niemcy jak te Rosja bd w naturalny sposab
zainteresowane niedopuszczeniem dotego, by Morze Batyckie
znowu si stao stref wojny. Od czasaw wojny rosyjsko-finskiej
zaszy istotne zmiany w perspektywach operacji wojennych,
239
poniewa Anglia dysponuje bombowcami i myliwcami-bom-bowcami dalekiego
zasigu. Zatem, Anglia ma rawnie szans zagarnicia nieduej bazy wypadowej
na lotniskach fiskich.
Jako uzupenienie tego istnieje rawnie czynnik wycznie
psychologiczny, ktary jest nader uciliwy. Finowie mnie si bronili i
zdobyli sympati caego wiata, szczegalnie Skandynawii. W Niemczech midzy
innymi podczas wojny rosyjsko-fiskiej ludzie w pewnym stopniu byli
niezadowoleni z tej pozycji, jak Niemcy musiay zajc w wyniku porozumienia
z Rosj i rzeczywicie j zajy. Z powodu wyej wymienionych wzgldo'w
Niemcy nie ycz nowej wojny fiskiej. Jednake to nie zahacza o zgodne z
prawem roszczenia Rosji. Niemcy na nowo udowodniy to sw pozycj w szeregu
kwestii, zwaszcza w kwestii umocnienia Wysp Alandzkich. Jednake paki toczy
si wojna, ich interesy gospodarcze w Finlandii s wane podobnie jak i w
Rumunii. Niemcy licz na poszanowanie tych interesaw rawnie dlatego, e
same w swoim czasie zademonstroway cakowite zrozumienie interesaw na
f.itwie i w Bukowinie. W kadym bd razie nie maj one adnych interesaw
politycznych w Finlandii i w zupenoci uznaj fakt, e ten kraj wchodzi do
rosyjskiej strefy wpywu.
Mototow w swej odpowiedzi podkreli, e porozumienie 1939 r. miao na
wzgldzie okrelone stadium rozwoju, ktare si zakoczyo wraz z
zakoczeniem wojny polskiej, drugie stadium miao kres wraz z klsk Francji
i teraz si znajduj ju w stadium trzecim. Przypomnia, e zgodnie z
tekstem Porozumienia i jego Tajnym Protokoem zostaa okrelona wspalna
granica niemiecko-rosyjska oraz uregulowane kwestie dotyczce Pastw
Nadbatyckich, Rumunii, Finlandii i Polski. W pozostaych sprawach Mootow
si zgadza z uwagami Fiihrera co do poczynionych zmian. Jednak jeli
spojrze na ostateczn sytuacj, jaka powstaa w wyniku klski Francji, musi
przyzna, e nie obeszo si te bez wpywu Porozumienia
niemie-cko-rosyjskiego na wielkie zwycistwa niemieckie.
Odnonie kwestii rewizji pierwotnego porozumienia dotyczcego Litwy i
wojewadztwa lubelskiego Mototow pooy nacisk na to, e Zwizek Radziecki
nie zadaby rewizji, gdyby Niemcy tego nie chciay. Jednak jest
przekonany, e nowa decyzja bya w interesach obu krajaw.
Tu Minister spraw zagranicznych Rzeszy doda, e ma si rozumie Rosja
nie uczynia rewizji bezapelacyjnym warunkiem, lecz mimo to nalegaa bardzo
uparcie.
Mootow nastawa, e rzd radziecki nigdy nie odmawia pozostawienia
wszystkiego tak, jak to przewidywao pierwotne porozumienie. Bd co bd
Niemcy po odstpieniu Litwy jako kompensat otrzymay tereny polskie.
240
Fuhrer tu wtrci, e z punktu widzenia gospodarczego t wymian nie
mona nazwa rawnowartociow.
Mototow wspomnia wawczas kwesti strefy terytorium litewskiego i
podkreli, e rzd radziecki dotychczas nie otrzyma adnej wyranej
odpowiedzi ze strony Niemiec w tej sprawie. Jednak wci jeszcze oczekuje na
[niemieck] decyzj.
Przyzna, e kwestia Bukowiny zahacza o tereny nie wspomniane w Tajnym
Protokole. Rosja pocztkowo ograniczya swe dania do Bukowiny Panocnej.
Jednak w obecnej sytuacji Niemcy musz zrozumie zainteresowanie Rosjan
rawnie Bukowin Poudniow. Ale Rosja nie otrzymaa odpowiedzi [Niemiec]
rawnie na t interpelacj. Zamiast tego Niemcy zagwarantoway jednolito
caego terytorium Rumunii, cakowicie lekcewac plany Rosji co do Bukowiny
Poudniowej.
Fiihrer odpowiedzia, e jeli Rosja zostawi dla siebie nawet tylko
cz Bukowiny, bdzie to rawnie znacznym ustpstwem ze strony Niemiec.
Zgodnie z ustnym porozumieniem bye terytorium austriackie powinno wej do
niemieckiej sfery wpywaw. Opracz tego tereny, ktary weszy do strefy
rosyjskiej zostay nazwane, na przykad Besarabia. Co si tyczy Bukowiny, w
porozumieniu nie byo o tym ani sowa. Wreszcie nie byo okrelone dokadne
znaczenie wyraenia „sfera wpywaw". Lecz Niemcy w kadym bd razie
nie pogwaciy porozumienia dotyczcego tych kwestii. Na zastrzeenie
Mototowa, e zmiany dokonane co do strefy terenaw litewskich i Bukowiny sie
miay a tak wielkiego znaczenia w porawnaniu ze zmianami, ktdre Niemcy
przeprowadziy w wielu innych regionach z uyciem siy wojskowej, Fuhrer
odpar, e tzw. „zmiany si ora" w ogale nie stanowiy przedmiotu
porozumienia.
Jednake Mootow obstawa przy wczeniej przedstawionym punkcie
widzenia, e zmiany dokonane przez Rosj byy nieznaczne.
Fiihrer odrzek, i, eby wspapraca niemiecko-rosyjska w przyszoci
daa pozytywne wyniki, rzd radziecki musi zrozumie, e Niemcy s
wcignite nie na ycie, lecz na mier do walki, ktar naley mimo wszystko
doprowadzi do pomylnego koca. Niezbdny do tego szereg przesanek,
zalenych od czynnikaw ekonomicznych i wojennych. Niemcy chc zapewni sobie
za pomoc, wszelkich s'rodkow. Jeli Zwizek Radziecki znajdzie si w takiej
sytuacji, Niemcy ze swej strony zademonstruj, bd zobowizane
zademonstrowa takie samo zrozumienie potrzeb rosyjskich. Warunki, jakie
chc zapewni sobie Niemcy, nie s sprzeczne z porozumieniami z Rosj. Ch
Niemiec uniknicia wojny z nieprzewidzianymi skutkami na Morzu Batyckim nie
narusza porozumie
241
niemiecko-rosyjskich, wedug ktarych Finlandia wchodzi w stref wpywaw
Rosji. Gwarancje dane na yczenie i prob rzdu rumuskiego nie naruszyy
porozumie co do Besarabii. Zwizek Radziecki powinien zrozumie, e w
ramach dowolnej szeroko zakrojonej wspapracy dwach krajaw mona osign
korzyci w znacznie wikszym zakresie, ni omawiane obecnie nieznaczne
zmiany. O wiele doniolejsze sukcesy mona odnie pod warunkiem, e Rosja
nie bdzie teraz szukaa korzys'ci na terenach, w ktarych Niemcy s
zainteresowane na okres trwania wojny. Im Niemcy i Rosja, kroczc rami w
rami, poczyni wiksze postpy w walce przeciw wiatu zewntrznemu, tym
znaczniejsze bd ich sukcesy w przyszos'ci, sukcesy za te bd mniejsze,
jeli dwa kraje powstan przeciwko sobie. [W pierwszym przypadku] po raz
pierwszy na ziemi nie bdzie siy, ktara potrafi przeciwstawi si tym dwom
krajom.
W swej odpowiedzi Mototow wyrazi zgod co do ostatniej opinii
Fiihrera. W zwizku z tym chciaby zwraci uwag na yczenie przywadcaw
radzieckich, szczegalnie Stalina, umocnienia i aktywizowania stosunkaw
midzy obydwoma krajami. Jednake w celu zaoenia trwaych podwalin pod te
stosunki naley wyjani sprawy drugorzdnej wagi zatruwajce stosunki
niemiecko-rosyjskie. Do nich naley kwestia stosunkaw midzy ZSRR i
Finlandi. Jeli Rosja i Niemcy, dojd do porozumienia w tej sprawie,
kwesti t mona bdzie uregulowa bez wojny. Jednak nie moe by nawet mowy
o pobycie wojsk niemieckich w Finlandii i przeprowadzeniu w tym kraju
demonstracji politycznych skierowanych przeciwko rosyjskiemu rzdowi
radzieckiemu.
Fiihrer odrzek", e druga cz owiadczenia nie podlega omawieniu,
poniewa Niemcy nie maj z tym zwizku. Midzy innymi, organizowa
demonstracje jest atwo, a paniej jest nadzwyczaj trudno wyjani, kto by
ich rzeczywistym podegaczem. Co si tyczy wojsk niemieckich, moe zapewni,
e wojska niemieckie przestan si pojawia w Finlandii od razu po
osigniciu wspalnego porozumienia.
Mototow odpowiedzia, e pod demonstracjami ma na myli wysanie
delegacji fiskich do Niemiec lub przyjcia organizowane na cze wybitnych
Finaw. Opracz tego, obecno wojsk niemieckich postawia Finaw w dwuznacznej
sytuacji. Tak na przykad pojawiy si hasa typu: „Ci, co aprobuj
ostatni rosyjsko-fiski traktat pokojowy, nie s Finami!" i inne.
Fiihrer odpar, e Niemcy zawsze okazyway tylko hamujcy
wpyw i e zaleciy zarawno Francji, jak te szczegalnie
Rumunii zgodzi si z daniami Rosjan.
Mootow odpowiedzia, e rzd radziecki uwaa za swaj
obowizek ostatecznie uregulowa kwesti fisk. Dlatego nie
s potrzebne jakie' nowe porozumienia. Zgodnie z istniejcym
242
porozumieniem niemiecko-rosyjskim Finlandia wchodzi w sfer wpywaw
Rosji.
Na zakoczenie Fuhrer owiadczy z tego powodu, e Niemcy ie chc,
dopuci do adnej wojny na Morzu Batyckim, Finlandia jest im bardzo
potrzebna jako dostawca niklu i drewna. W przeciwiestwie do Rosji, nie s
one zainteresowane ni politycznie i nie okupoway adnych terenaw fiskich.
Midzy innymi, przewozy tranzytowe wojsk niemieckich bd zakoczone w cigu
najbliszych dni. Potem adne eszelony z wojskiem nie bd posyane.
Najwaniejszym zagadnieniem dla Niemiec jest to, czy Rosja ma zamiar
rozpocz wojn przeciw Finlandii.
Mootow wymijajco odpowiedzia na to pytanie owiadczeniem, e
wszystko bdzie w porzdku, jeli rzd fiski odmawi si od swego
dwuznacznego stosunku do ZSRR i jeli zaprzestanie agitacji ludnos'ci
przeciw Rosji (z wysuwaniem hase analogicznych do wymienionego wyej).
Na zaprzeczenie Fiihrera, e - jak on si obawia - nastpnego razu
Szwecja moe sie wtrci do wojny rosyjsko-firiskiej, Mototow odpowiedzia,
i nic nie moe powiedzie o Szwecji, lecz musi podkreli, e Niemcy, tak
samo jak i Zwizek Radziecki, s zainteresowane neutralnoci, Szwecji.
Oczywicie, obie strony s rawnie zainteresowane pokojem na Batyku i
Zwizek Radziecki w peni moe zagwarantowa pokaj w tym regionie.
Fuhrer odpowiedzia, e [Niemcy] z pewnoci dowiadcz na sobie w
innej czci Europy, e nawet najlepsze plany wojskowe w istocie ograniczaj
si do czynnikaw geograficznych. Moe przypuszcza, e w wypadku nowego
konfliktu w Szwecji i Finlandii powstan komo'rki oporu, kto're przygotuj
place do ldowania samolotaw Anglii lub nawet Ameryki. Zmusi to Niemcy do
ingerencji. (Fuhrer) uczyni to jednak niechtnie. Wspomina ju o tym
wczoraj, e konieczno ingerencji powstanie, moliwie, w Salonikach i e
Saloniki mu zupenie wystarczy. I on absolutnie nie jest zainteresowany tym,
by przejawia aktywno rawnie na Panocy. Powtarzy, e przysza
wspapraca dwach krajaw moe doprowadzi do zupenie innych wynikaw i Rosja
w warunkach pokoju otrzyma wszystko co, jej zdaniem, jej si naley.
Prawdopodobnie bdzie to kwestia jedynie szeciomiesicznego lub rocznego
odroczenia. Opracz tego rzd fiski dopiero co nadesa not, w ktarej
zapewnia o chci najcilejszej i przyjacielskiej wspapracy z Rosj.
Mototow odpowiedzia, e czyny nie zawsze odpowiadaj sowom i nalega
na punkt widzenia, ktary przedstawi wczeniej: pokaj w regionie Morza
Batyckiego moe byd zagwarantowany w stu procentach, jeli midzy Niemcami
i Rosj
243
osignie si cakowite porozumienie w kwestii fiskiej. Uwzgldniajc
to, nie rozumie, dlaczego Rosja powinna odkada realizacj swych planaw na
szes' miesicy lub na rok. Wreszcie porozumienie rosyjsko-niemieckie nie
zawierao adnych ogranicze w czasie i w ramach swych sfer wpywaw adna ze
stron nie miaa skrpowanych rk.
Po wskazaniu zmian uczynionych w porozumieniu na danie Rosjan Filhrer
owiadczy, e na Batyku wicej nie powinno by adnej wojny. Konflikt
batycki wywoa nadzwyczajne napicie stosunkaw niemiecko-rosyjskich i
przeszkodzi dalszej wielkiej wspapracy. Jego zdaniem, przysza wspapraca
jest waniejsza ni uregulowanie w obecnej chwili kwestii drugorzdnych.
Mootow odpowiedzia, e sprawa tkwi nie w kwestii wojny na Batyku,
lecz w rozwizaniu problemu fiskiego w ramach zeszorocznego porozumienia.
Odpowiadajc na pytanie ' Fuhrera owiadczy, e uregulowanie wyobraa sobie
w tyche ramach, co i w Besarabii oraz krajach ssiednich1, i
prosiby Fuhrera przedstawi swoje zdanie dotyczce tej kwestii.
Gdy Fiihrer odrzek, e moe jedynie powtarzy, i z Finlandi nie
powinno by wojny, poniewa podobny konflikt moe mie daleko idce skutki,
Moiotow owiadczy, e taka pozycja wnosi do rozmowy nowy czynnik, ktary nie
by uzgodniony w zeszorocznej umowie.
Fiihrer odpowiedzia, e podczas wojny rosyjsko-fiskiej pomimo
niebezpieczestwa, i w zwizku z ni w Skandynawii mogy by utworzone bazy
mocarstw sojuszniczych2, Niemcy skrupulatnie speniay swe
zobowizania wobec Rosji i stale radziy Finlandii is na ustpstwa.
W zwizku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreli, e
Niemcy zaszy tak daleko, e odmawiy prezydentowi Finlandii korzystania z
niemieckiej kablowej linii cznoci celem zwracenia si przez radio do
Ameryki.
Nastpnie Fiihrer kontynuowa wyjanienie, e podobnie jak swego czasu
Rosja podkrelaa, i rozbiar Polski moe doprowadzi do napicia stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, tak teraz on owiadcza podobnie otwarcie, e wojna z
Finlandi doprowadzi do takiego napicia w stosunkach niemiecko-rosyjskich.
Prosi Rosjan o wykazanie podobnego zrozumienia w tej kwestii, jakie on
wykaza rok temu w sprawie Polski. Bez wtpienia, przy takiej genialnoci
dyplomataw rosyjskich mona znale drogi i rodki do zapobieenia podobnej
wojnie.
'Mootow odpowiedzia, e nie rozumie obawy Niemiec co do tego, i na
Batyku moe rozgorza wojna. W ubiegym roku, gdy sytuacja midzynarodowa
dla Niemiec bya gorsza ni obecnie, Niemcy nie poruszay tej kwestii. Nie
mawic ju o tym, e Niemcy okupoway Dani, Norwegi, Holandi i Belgi,
cakowicie rozgromiy Francj i nawet teraz s przekonane, e
244
ju prawie pokonay Angli. Uwzgldniajc to, nie widzi-, na czym
polega niebezpieczestwo wojny na Morzu Batyckim. Musi zasign informacji
o tym, czy Niemcy przytrzymuj si tego samego punktu widzenia, co i w roku
ubiegym. Jeli si przytrzymuj bez zastrzee, to w kwestii fiskiej
wyranie nie bdzie adnych trudnoci. Jednak jeli maj zastrzeenia,
wawczas powstaje nowa sytuacja, ktar naley omawi.
Ftihrer odpowiadajc na owiadczenie Mootowa dotyczce braku groby
wojny z powodu Finlandii, podkreli, e take zna si nieco na sprawach
wojennych i uwaa za moliw rzecz, e w razie przystpienia Szwecji do
moliwej wojny Stany Zjednoczone uzyskaj baz wypadow w tych regionach.
(Fiihrer) chce zakoczy wojn europejsk i moe jedynie powtarzy, e w
zwizku z niepewnym stosunkiem Szwecji nowa wojna na Batyku bdzie oznacza
napicie w stosunkach niemiecko-rosyjskich ze wszystkimi wynikajcymi std
skutkami. Czy Rosja wypowie wojn Stanom Zjednoczonym w wypadku, jeeli te
si wtrc w wyniku konfliktu fiskiego?
Gdy Mototow odpowiedzia, e ta kwestia nie jest aktualna, Fiihrer
powiedzia, i gdy nadejdzie czas, bdzie ju zbyt pano na podjcie
decyzji. Kiedy nastpnie Mototow owiadczy, e nie widzi jakichkolwiek
oznak pocztku wojny na Batyku, Fiihrer odpowiedzia, e w tym wypadku
wszystko bdzie w porzdku i caa dyskusja miaa wycznie charakter
teoretyczny.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy zsumowa, e
Fiihrer owiadczy, i Finlandia znajduje si w sferze
wpywaw Rosji i e Niemcy nie bd utrzymywa tam wojsk;
Niemcy nie maj adnego zwizku z demonstracjami w
Finlandii przeciwko Rosji i wykorzystuj swaj wpyw w innym
kierunku, i
3. Gawnym problemem na dugie lata jest wspapraca dwach
krajaw, kto'ra ju przyniosa Rosji wielk korzy, lecz ktara w
przyszoci da tak korzy, e w porawnaniu z ni dopiero co
omawione kwestie oka si zupenie nieznaczne. Faktycznie
jeszcze nie byo adnych powodaw do robienia problemu z
kwestii fiskiej. Moliwe, e miao tu miejsce jedynie wzajem
ne niezrozumienie. Wszystkim strategicznym daniom Rosji
uczyniono zado poprzez traktat pokojowy z Finlandi.
Demonstracje w zwycionym kraju nie s wcale czym'
nienaturalnym i jeli, by moe, tranzyt wojsk niemieckich
wywoa okrelon, reakcj ludnoci fiskiej, zniknie ona
po zakoczeniu przewozaw tranzytowych wojsk. Zatem, jeli
patrze na rzeczy realnie, adnych rozbienoci midzy
Niemcami a Rosj nie ma.
Fiihrer podkreli, e w zasadzie obie strony si zgodziy, i
Finlandia wchodzi w sfer wpywaw Rosji. Zatem, zamiast
245
kontynuowania sporu wycznie teoretycznego, lepiej naleaoby przej
do bardziej wanych problemo'w.
Po zwycieniu zbankrutowanej Anglii podzieli si jej wiatowe
gigantyczne posiadoci wielkos'ci 40 miliono'w kilometraw kwadratowych.
Rosja przy tym otrzyma dostp do nie zamarzajcego i rzeczywicie otwartego
oceanu [Indyjskiego]. Dotychczas 45 milionaw Anglikaw rzdzio 600 milionami
mieszkacaw Imperium Brytyjskiego. Nawet Stany Zjednoczone praktycznie nic
innego nie robi, tylko chwytaj sobie z tej zbankrutowanej posiadoci
najlepsze kawaki. Niemcy oczywicie by chciay unikn wszelkiego
konfliktu, ktary odcignie ich od walki przeciwko sercu imperium - Wy ;pom
Brytyjskim. Dlatego nie yczy wojny Woch prze,wko Grecji, poniewa
cigao to siy ku peryferiom, zamiast ich skupienia w jednym punkcie,
przeciwko Anglii. To samo si, zdarzy w razie wojny^ na Batyku. Walka z
Angli zostanie doprowadzona do korica; nie wtpi, e rozgromienie Wysp
Brytyjskich doprowadzi do upadku imperium. Jest- utopi myle, e zarzdza
imperium i utrzyma je w caoci mona gdzie z Kanady. Taka sytuacja
otwiera wiatowe perspektywy. W cigu kilku najbliszych tygodni za pomoc
wspalnych rozmaw dyplomatycznych naley si domawi o udziale Rosji w
rozwizywaniu tych problemaw. Wszystkie kraje, ktare by moe s
zainteresowane zbankrutowan posiadoci, musz pooy kres rozbienociom
midzy sob i skupi si wycznie na podziale Imperium Brytyjskiego.
Dotyczy to N;.emiec, Francji, Woch, Rosji i Japonii.
Motoraw odpowiedzia, e z zainteresowaniem wysucha rozwaa Fiihrera
i e ze wszystkim si zgadza. Jednak jest mniej kompetentny w tej kwesti w
porawnaniu z Fuhrerem, ktary niewtpliwie wiele myla nad tymi problemami i
ma o nich bardziej konkretne pojcie. Na pocztku rzecz gawn jest
uregulowanie wspapracy niemiecko-rosyjskiej, do ktarej paniej mog si
doczy Wochy i Japonia. W zwizku z tym nie powinno by adnych zmian w
tym, co ju zaplanowane; naley tylko przemyle kontynuowanie rzeczy
zacztych.
Fiihrer nadmieni, e przysze kroki bd nieatwe i w zwizku z tym
podkreli, i Niemcy nie chc anektowa Francji, jak to si zdaje
wyobrazili sobie Rosjanie. Chce on utworzy wiatow koalicj
zainteresowanych mocarstw, do ktarej wejd Hiszpania, Francja, Wochy,
Niemcy, Rosja Radziecka i Japonia. Koalicja ta ogarnie przestrze od Afryki
Panocnej do Azji Wschodniej. Zjednoczy wszystkich, kto zechce otrzyma
korzy kosztem zbankrutowanej gospodarki brytyjskiej. Wszystkie wewntrzne
sprzecznoci midzy czonkami tej koalicji musz z tego punktu widzenia by
odrzucone albo przynajmniej zneutralizowane. W tym celu naley uregulowa
cay szereg kwestii. Teraz jest przekonany,
246
e znalaz sformuowanie, ktare w jednakowym stopniu uczyni zado
wszystkim zainteresowanym krajom Zachodu, tzn. Hiszpanii, Francji, Wiochom i
Niemcom. Nieatwe byo na przykad uzgodnienie punktu widzenia Hiszpanii i
Francji w stosunku do Afryki Panocnej. Jednake pojmujc, jak wielkie s
przysze moliwoci, oba kraje nareszcie poszy na kompromis. Teraz, po
uregulowaniu na Zachodzie, powinno byc osignite porozumienie rawnie na
Wschodzie. W danym przypadku nie jest to tylko kwestia stosunko'w midzy
Rosj Radzieck a Turcj, tu przed nami otwiera si rawnie wielka
przestrze azjatycka wczajca take wycznie regiony azjatyckie na
poudniu, ktare Niemcy ju obecnie uznaj za sfer wpywaw Rosji. Jest to
kwestia okrelenia w ogalnych zarysach granic przyszej dziaalnos'ci
narodo'w i przekazania narodowociom ogromnych terenaw, kto're bd polem
ich dziaalnos'ci w cigu nastpnych 50-100 lat.
Mototow odrzek, e Fiihrer poruszy kwestie. kto're dotycz nie tylko
Europy, lecz take innych terytoriaw. Pocztkowo pragnie omawi terytorium
bardziej bliskie Europie, dokadniej - Turcj. Zwizek Radziecki jako
mocarstwo czarnomorskie . jest zwizane z kilkoma krajami. Kwestia, kto'r,
dopiero co omawiaa Komisja Dunajska, nadal jest nieuregulowana. Poza tym
Zwizek Radziecki wyrazi swe niezadowolenie Rumunii z tego powodu, e ta
przyja gwarancje Niemiec i Woch bez konsultacji z Rosj. Rzd radziecki
ju dwukrotnie wyraa sw pozycj i odnias wraenie, e gwarancje s
skierowane przeciwko interesom Rosji Radzieckiej, „jeli mona si
wypowiedzie otwarcie". Dlatego powstaje kwestia zniesienia tych gwarancji.
Fiihrer na to owiadczy, e na pewien czas jest to konieczne i dlatego ich
uchylenie jest niemoliwe. [Mototow natomiast znaw podkreli,] e to
dotyczy interesaw Zwizku Radzieckiego jako mocarstwa czarnomorskiego.
Potem Mototow zacz mawi o Cieninach, ktare, powoujc si na wojn
krymsk3 i wydarzenia lat 1918-19, nazwa bram historyczn
Anglii do napaci na Zwizek Radziecki. Sytuacja dla Rosji jest teraz
bardziej niebezpieczna, poniewa Anglicy otrzymali baz wypadow, w Grecji.
Stosunki midzy ZSRR i innymi mocarstwami czarnomorskimi maj wielkie
znaczenie ze wzgldaw bezpieczestwa. W zwizku z tym Mototow zapytuje
Fuhrera, jak Niemcy spojrz na udzielenie przez Rosj Bugarii - pastwu
niepodlegemu lecemu najbliej ze wszystkich4 od Cies'nin -
gwarancji na takich samych warunkach, na ktarych Niemcy i Wochy udzieliy;
ich Rumunii. Jednake Rosja zamierza uprzednio otrzyma na to zgod Niemiec,
a take, jeli to moliwe, Woch.
Na pytanie Moiotowa dotyczce pozycji Niemiec w kwestii Cienin Fiihrer
odpowiedzia, e Minister spraw zagranicznych Rzeszy ju rozpatrywa ten
problem i przewidzia rewizj Konwencji w Montreux5 na korzys'
Zwizku Radzieckiego.
247
Minister spraw zagranicznych Rzeszy potwierdzi to i owiadczy, e
Wosi rawnie zajli yczliw pozycj w tej sprawie.
Mototow ponownie poruszy kwesti gwarancji dla Bugarii i zapewni,
(e Zwizek Radziecki nie zamierza w adnych okolicznociach ingerowa w
sprawy wewntrzne tego kraju. Nie odejd,oni [Sowieci] od tej [obietnicy]
ani „o wos".
Fuhrer owiadczy co do gwarancji niemieckich i woskich Rumunii, e
byy one jedyn rzecz, kto'ra skonia Rumuni do ustpienia bez walki
Besarabii dla Rosji. Opracz tego, Niemcy i Wochy bezwarunkowo
zainteresowane s Rumuni z powodu jej zapasaw ropy naftowej i wreszcie sam
rzd rumuski prosi Niemcy o obron powietrzn i ldow regionaw naftowych,
poniewa nie s zabezpieczone przed napadem Anglikaw. Po przypomnieniu o
grobie wtargnicia Anglikaw' do Salonik Fuhrer powtarzy, e Niemcy nie
znios podobnego wyldowania, lecz on gwarantuje, e przed kocem_ wojny
wszyscy onierze niemieccy zostan wyprowadzeni z Rumunii. W odpowiedzi na
pytanie Mototowa, jakie jest zdanie Niemiec co do gwarancji rosyjskich dla
Bugarii, Fuhrer powiedzia, e jeeli si udzieli gwarancji na tych samych
warunkach co gwarancje niemiecko-woskie dla Rumunii, wic pocztkowo
powstanie kwestia, czy Bugaria sama prosia o takie gwarancje. Nie wie o
adnych interpelacjach Bugarii na ten temat. Poza tym, oczywicie powinien
zasign opinii Woch i dopiero potem potrafi co owiadczy.
Jednake czy Rosja uwaa, e ma szans w dostatecznym stopniu
zagwarantowa swe interesy czarnomorskie w razie rewizji Konwencji w
Montreux? Na to pytanie nie oczekuje natychmiastowej odpowiedzi, poniewa
wie, e Mootow musi to omawi najpierw ze Stalinem.
Moiotow odpowiedzia, e w tej kwestii Rosja ma tylko jeden cel. Chce
zabezpieczy si przed napadem przez Cieniny i uregulowa t kwesti z
Turcj; gwarancje dla Bugarii uatwi sytuacj. Rosja jako mocarstwo
czarnomorskie ma prawo do takiego bezpieczestwa i jest pewna, e potrafi
znale u Turcji zrozumienie w tej kwestii.
Fuhrer odpowiedzia, e to w przyblieniu si zbiega z niemieckim
punktem widzenia, zgodnie z ktarym tylko rosyjskie okrty wojskowe bd
mogy swobodnie przepywa przez Dardanele, podczas gdy dla reszty okrtaw
wojennych Cies'niny bd zamknite.
Mototow doda, e Rosja chce zabezpieczy si przed ciosem ze strony
Cienin nie tylko na papierze, lecz take w rzeczywistoci, jest pewny, i
[Rosja] potrafi osign w tej kwestii porozumienie z Turcj. W zwizku z
tym ponownie powraci do
248
sprawy gwarancji rosyjskich dla Bugarii i powtarzy, e reim
wewntrzny kraju pozostanie nie naruszony, podczas gdy, z drugiej strony,
Rosja gotowa jest zapewni Bugarii dostp do Morza Egejskiego. Znowu si
zwraca do Fiihrera jako czowieka odpowiedzialnego za ca polityk
niemieck z pytaniem, jak Niemcy si ustosunkuj, do takich gwarancji.
Fiihrer odpowiedzia kontrpytaniem, czy Bugaria rzeczywicie prosia o
gwarancje; ponownie owiadczy, e bdzie musia pozna zdanie Duce.
Mootow wskaza, e nie prosi Fiihrera o ostateczn decyzj, lecz
jedynie o jego wasne zdanie.
Fiihrer odrzek, e nie moe zajc okrelonej pozycji w adnych
okolicznociach, dopaki nie porozmawia z Duce, poniewa ta kwestia dla
Niemiec ma tylko drugorzdne znaczenie. [Niemcy] jako wielkie mocarstwo
naddunajskie zainteresowane s tylko Dunajem, a nie wyjciem do Morza
Czarnego. I jeli kiedykolwiek zaczn szuka powodu do star z Rosj,
Cieniny nie bd im potrzebne do tego.
Potem rozmowa nawizaa do omawiania wielkich planaw wspapracy krajaw
zainteresowanych zbankrutowan gospodark Imperium Brytyjskiego. Fiihrer
zaakcentowa, e nie moe by oczywicie absolutnie pewny co do wykonalnoci
tych planaw. W kadym bd razie, jeli s one nie do wykonania, przeoczy
si wielk moliwo historyczn. Po omawieniu wstpnym tych spraw przez
kanay dyplomatyczne bd one widocznie raz jeszcze rozpatrzone w Moskwie
przez ministraw spraw zagranicznych Niemiec, Woch i Japonii razem z panem
Mootowem.
W tym miejscu rozmaw Fiihrer zwraci uwag obecnych na pan godzin i
powiedzia, e z powodu moliwych atakaw powietrznych Anglikaw lepiej bdzie
zakoczy pertraktacje teraz, poniewa podstawowe sprawy widocznie zostay
ju dostatecznie omawione.
Podsumowujc owiadczy, e moliwo zapewnienia interesaw Rosji, jako
mocarstwa czarnomorskiego, podlega dalszemu rozpatrzeniu i e na oga
dania Rosji co do przyszego jej pooenia w wiecie bd uwzgldnione.
W sowie kocowym Mototow owiadczy, e Rosja Radziecka sama poruszya
szereg wanych i nowych spraw. Zwizek Radziecki jako potne mocarstwo nie
moe sta na uboczu wanych spraw europejskich i azjatyckich.
W kocu [Mootow] nadmieni o stosunkach rosyjsko-jpo-skich, ktare
niedawno si polepszyy. Oczekuje, e polepszenie bdzie kontynuowane w do
szybkim tempie i dzikuje rzdowi Niemiec za jego starania w tym kierunku.
Zadanie Rosji i Niemiec polega niewtpliwie na powiceniu
249
uwagi uregulowaniu stosunkaw chirisko-japoriskich. Chinom rawnie
naley zapewni honorowe wyjs'cie, tym bardziej, e Japonia teraz ma widoki
na Indonezj.
Berlin, 15 listopada 1940 r.
Schmidt
1 Ma si na wzgldzie otw, Litw i Estoni. -- Przyp. J.
F. 2Ma si na wzgldzie Angli i Francj. --Przyp. 1. F.
3 Odbywaa si w latach 1853-56. - Przyp. J. F.
4 Opro'cz samej Turcji. - Przyp. J. F.
5 Zgodnie z Konwencj, o reimie Cienin, podpisan, 20
lipca 1936 t. w
szwajcarskim miecie Montreux, w czasie wojennym zakazane byo
przejs'cie
przez Cieniny okrtaw wojennych mocarstw wojujcych. --Przyp. J. F.
71. ZAPIS ROZMOWY KOCOWEJ RIBBENTROPA Z MOOTOWEM
13 listopada 1940 r.
Tajne
Czas rozmowy: od 21.45 do 24.00
Miejsce rozmowy: schron przeciwlotniczy w domu Ministra
spraw zagranicznych Rzeszy
Z powodu ogoszonego alarmu lotniczego 13 listopada 1940 r.
0 godz. 21.40, po kolacji w ambasadzie radzieckiej, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentrop i pan Mootow
zeszli do schronu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy celem
prowadzenia rozmowy kocowej.
Minister spraw zagranicznych/ Rzeszy rozpocz rozmow owiadczeniem,
e chce skorzysta z okazji i uzupeni, a take dokadniej sformuowa to,
co ju omawiono wczeniej. Pragnie zreferowa panu Mootowowi swaj pogld na
perspektywy prowadzenia w przyszoci przez Niemcy i Zwizek Radziecki
wspalnej polityki wspapracy oraz wymieni te kwestie, ktare warto w zwizku
z tym omawi. Jednak on dobitnie podkrela, e s to jedynie nie ostatecznie
sformuowane idee, ktare moliwie mog by zrealizowane w przyszoci.
Gto'wn spraw jest kwestia wspapracy krajaw Paktu Trzech - Niemiec, Woch
1 Japonii - oraz Zwizku Radzieckiego. Uwaa, e pocztkowo
naley znale drog do okrelenia dokadnych granic sfer
250
wpywaw tych czterech pastw i do osignicia porozumienia w kwestii
Turcji. Od pocztku rzecz bya jasna, e problem rozgraniczenia sfer wpywaw
dotyczy wszystkich czterech mocarstw, podczas gdy tylko Zwizek Radziecki,
Turcja, Wochy i Niemcy s zainteresowane w uregulowaniu kwestii Cienin.
Przypuszcza, e pan Mootow omawi z panem Stalinem kwestie poruszone w
Berlinie. Nastpnie w wyniku dalszych rozmaw osignie si porozumienie
midzy Zwizkiem Radzieckim a Niemcami; paniej Minister spraw zagranicznych
Rzeszy zacznie pertraktacje z Wochami i Japoni, eby si dowiedzie, jak
lepiej uwzgldni ich interesy podczas rozgraniczania sfer wpywaw. Co si
tyczy Turcji, to ma ju kontakt z Wochami. W przyszoci Wochy, Zwizek
Radziecki i Niemcy w interesie wszystkich trzech mocarstw wywrz presj na
Turcj. Jeli mocarstwa pomylnie sprowadz interesy wszystkich czterech
krajaw do wspalnego mianownika - co niewtpliwie jest realne przy dobrych
chciach - wyjdzie to wszystkim na korzy. Nastpnym etapem bdzie praba
ujcia tego wachlarza zagadnie w postaci dokumentaw poufnych. Jeli Zwizek
Radziecki ma ten sam punkt widzenia, tzn. gotaw jest walczy przeciwko
rozszerzeniu i o jak najszybsze zakoczenie wojny {Minister spraw
zagranicznych Rzeszy myli, e pan Mootow ju zamanifestowa sw gotowo w
poprzednich rozmowach), on, Ribbentrop, uwaa, e celem kocowym powinno by
porozumienie midzy mocarstwami Paktu Trzech i Zwizkiem Radzieckim.
Naszkicowa tre tego porozumienia w postaci konspektu i dzi chciaby
poinformowa o nim pana Mootowa, podkrelajc-jednak, e nie omawia tych
kwestii ani z Japoni, ani z Wochami. Uwaa za rzecz niezbdn, by
pocztkowo uregulowa t kwesti midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim. Nie
jest to wcale propozycja niemiecka, lecz - jak ju zaznaczono - jedynie do
ogalne obliczenia, ktare musz by przemylane przez obie strony i omawione
midzy Mootowem i Stalinem. Celow rzecz byoby dalsze posuwanie sprawy, w
szczegalnoci - w pertraktacjach dyplomatycznych midzy Wochami i Japoni,
jeeli tylko kwestia zostanie uregulowana midzy Niemcami a Zwizkiem
Radzieckim.
Potem Minister spraw zagranicznych Rzeszy w nastpujcych sowach
poinformowa pana Mootowa o tres'ci porozumienia:
Rzdy pastw Paktu Trzech - Niemiec, Woch i Japonii z jednej strony
oraz rzd ZSRR z drugiej strony, paajc chci ustalenia w swych
naturalnych granicach adu sucego dobru wszystkich zainteresowanych
narodaw i zaoenia trwaych podwalin pod ich wspalne w tym kierunku
starania doszy do nastpujcego porozumienia:
251
Artyku 1
W Pakcie Trzech z dnia 27 wrzenia 1940 r. Niemcy, Wochy i Japonia
zgodziy si na stawianie wszelkimi moliwymi rodkami oporu przeksztaceniu
wojny w konflikt wiatowy i wspaln, wspaprac w sprawie jak najszybszego
przywracenia pokoju na caym wiecie. Wyraaj gotowos' do rozszerzenia
swej wspapracy z narodami innych czci s'wiata dcych do osignicia
tego celu. Zwizek Radziecki owiadcza, e aprobuje te cele i ze swej
strony decyduje si wespa z Trzema Mocarstwami opracowa wspaln lini
polityczn.
Artyku 2
Niemcy, Wochy, Japonia i Zwizek Radziecki zobowizuj si szanowa
nawzajem naturalne sfery wpywaw; i o ile te sfery wpywaw stykaj si ze
sob, mocarstwa stale bd si konsultowa midzy sob o krokach czynionych
celem rozstrzygnicia zaistniaych problemaw.
Artyku 3
Niemcy, Wochy, Japonia i Zwizek Radziecki zobowizuj si nie nalee
do blokaw pastw i nie przytrzymywa si adnych blokaw midzynarodowych,
skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw.
Cztery Mocarstwa bd ze wszech miar pomaga sobie nawzajem w
dziedzinie ekonomiki, a take uzupenia i rozszerza istniejce midzy nimi
porozumienia.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy doda, e ukad ten zamierza si
zawrze na 10 lat, pod warunkiem, e rzdy Czterech Mocarstw po upywie tego
terminu osign porozumienie w sprawie jego przeduenia.
Ukad podlega ogoszeniu. Jako uzupenienie tego, powoujc si na
wyej wymieniony ukad, moe by zawarte konfidencjonalne (tajne)
porozumienie, ktarego posta naley jeszcze ustali. Ma ono okrela
interesy terytorialne Czterech Mocarstw.
Punkt cikos'ci interesaw terytorialnych Niemiec, bez uwzgldnienia
zmian terytorialnych, ktare zajd w Europie po zawarciu pokoju, znajduje si
w Afryce rodkowej.
Punkt cikoci interesaw terytorialnych Woch, bez uwzgldnienia zmian
terytorialnych, ktare zajd w Europie po zawarciu pokoju, znajduje si w
Afryce Panocnej i Panocno-Wschodniej.
Interesy Japonii musz by jeszcze ucilone przez kanay
dyplomatyczne. Polegaj one widocznie na przeprowadzeniu linii bardziej na
poudnie od Wysp Japoskich i Mandukuo.
252
Punkt cikoci interesaw Zwizku Radzieckiego przypuszczalnie ley
bardziej na poudnie od terytorium Zwizku Radzieckiego w kierunku Oceanu
Indyjskiego. Takie poufne porozumienie moe by uzupenione owiadczeniem,
e Cztery zainteresowane Mocarstwa, rozstrzygajc sporne kwestie, bd
szanowa nawzajem interesy terytorialne i nie bd przeszkadza w ich
realizacji.
Powysze porozumienie musi by uzupenione drugim tajnym protokoem
podpisanym midzy Niemcami, Wochami i Zwizkiem Radzieckim. Przypuszczalnie
w drugim tajnym protokole moe by powiedziane, e Niemcy, Wochy i Zwizek
Radziecki w razie podpisania porozumienia midzy Niemcami, Wochami, Japoni
i Zwizkiem Radzieckim zgodz si z tym, e we wspalnym interesie ley
zwolnienie Turcji od jej poprzednich zobowiza i stopniowe skonienie jej
do wspapracy politycznej z nimi. Owiadczaj one, e bd dy do tego
celu w cisym kontakcie wzajemnym i zgodnie z ustalon procedur.
Niemcy, Wochy i Zwizek Radziecki wspalnie doo stara, aby anulowa
zawart w Montreux konwencj o Cies'ninach, ktara dziaa obecnie, i zastpi
j inn, kto'ra udzieli Zwizkowi Radzieckiemu nieograniczonego prawa do
przejs'cia jego marynarki wojennej przez Cieniny w dowolnym czasie, podczas
gdy inne mocarstwa, opracz mocarstw czarnomorskich, a take Niemcy i Wochy
w zasadzie si zrzekn prawa do przejcia swych okrtaw wojennych przez
Cieniny. Prawo do swobodnego przejcia statkaw handlowych przez Cieniny,
ma si rozumie, w zasadzie bdzie zachowane.
W zwizku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy owiadczy co
nastpuje:
Rzd niemiecki zaaprobuje gotowo Zwizku Radzieckiego do wspapracy z
Wochami, Japoni i Niemcami. W najbliszej przyszoci ambasador niemiecki
w Moskwie hrabia von Schulenburg i ambasador radziecki w Berlinie wyjani
t spraw. Jak wynika z owiadczenia zawartego w licie pana Stalina, w
zasadzie nie wyraa on sprzeciwu wobec wspalnego rozpatrzenia kwestii, co
potwierdzi pan Mootow podczas swego pobytu w Berlinie; zatem zwoanie
konferencji ministraw spraw zagranicznych Niemiec, Woch i Japonii celem
podpisania podobnego porozumienia staje si gawnym celem. On, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy, rozumie oczywis'cie, e podobne zagadnienia
wymagaj uwanego przestudiowania. Dlatego nie czeka na odpowiedz od pana
Mootowa dzi. Cieszy si jednak, e mia okazj poinformowa pana Mootowa
w nieco bardziej konkretnej postaci o motywach, jakimi ostatnio kieruj si
Niemcy. Opracz tego, chciaby powiedzie panu Mootowowi co nastpuje:
253
Jak panu Mootowowi jest wiadome, on, Minister spraw zagranicznych
Rzeszy, zawsze wykazywa szczegalne zainteresowanie stosunkami midzy
Japoni i Zwizkiem Radzieckim. Bardzo by pragn, eby pan Mootow
zakomunikowa mu, w jakim stanie s te stosunki obecnie. O ile jest wiadome
rzdowi niemieckiemu, Japonia z trwog si ustosunkowaa do idei zawarcia
paktu o nieagresji. Nie zamierza wtrca si do spraw, kto're go
bezporednio nie dotycz, lecz myli, e byoby rzecz poyteczn omawi t
kwesti z Mootowem. Jeli jest podane porednictwo ze strony Niemiec,
chtnie si tego podejmie. Oczywicie, dobrze pamita replik pana Stalina,
gdy ten ostatni powiedzia, e zna Azjataw lepiej ni pan Ribbentrop. Mimo
to chciaby przypomnie, e wie o gotowoci rzdu japoskiego do osignicia
porozumienia ze Zwizkiem Radzieckim. Odnias take wraenie, e na wypadek,
jeli pakt
0 nieagresji stanie si rzeczywistoci, Japoczycy bd gotowi
do uregulowania reszty zagadnie po dobremu. Chce dobitnie
wskaza, e Japonia nie prosia rzd niemiecki o porednictwo.
Jednak on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, orientuje si,
jak wygldaj sprawy i wie, e w razie zawarcia paktu o
nieagresji Japonia zgodzi si uzna Mongoli Wewntrzn i
Sinciang za rosyjsk sfer wpywu pod warunkiem, e zostanie
osignite porozumienie z Chinami. Porozumienie o moliwym
deniu radzieckim w kierunku Indii Brytyjskich moe by
rawnie zawarte, jeli w tej kwestii zostanie osignite poro
zumienie midzy Zwizkiem Radzieckim a krajami Paktu
Trzech. I rzd japoski skonny i na rk radzieckim chciom
dotyczcym koncesji ropy naftowej i wgla na Sachalinie, ale
musi pocztkowo przezwyciy opar istniejcy wewntrz
kraju. Rzdowi japoskiemu byoby atwiej, gdyby uprzednio
zosta zawarty pakt o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim. Bez
wtpienia, potem zwiksz si szans rawnie na porozumienie
w pozostaych sprawach.
Na zakoczenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy poprosi pana
Mootowa o wyuszczenie swych pogldaw na omawiane sprawy.
Mawic o Japonii, pan Mototow odpowiedzia, e ma nadziej
1 przekonanie, i teraz osign wikszy postp na drodze ku
wzajemnemu zrozumieniu. Stosunki z Japoni zawsze byy
skomplikowane i sprzeczne. Mimo to teraz s perspektywy
znalezienia wzajemnego zrozumienia. A propos, Japonia
jeszcze przed zmian rzdu zaproponowaa zawarcie ze Zwiz
kiem Radzieckim paktu o nieagresji, w zwizku z czym rzd
radziecki wysun przed rzdem japoskim szereg pyta.
Odpowiedzi na nie jeszcze nie otrzymano. Dopiero po ich
uzyskaniu zaczn si pertraktacje - pertraktacje, ktare nie
mog nie poruszy caego zestawu kwestii. Zatem, rozstrzyg
nicie problemu wymaga bdzie pewnego czasu.
254
Co si tyczy Turcji, Zwizek Radziecki proponuje, e przede wszystkim
naley osign porozumienie o Cieninach. Niemcy i Zwizek Radziecki si
zgodziy, e Konwencja zawarta w Montreux stracia wszelki sens. Dla Zwizku
Radzieckiego, jak te innych wielkich mocarstw czarnomorskich jest to
kwestia otrzymania realnych gwarancji swego bezpieczestwa. Na Rosj, jak
wiadczy historia, czsto napadano wanie przez Cieniny. Zwizku
Radzieckiego nie zadowoli, ma si rozumie, umowa papierowa, bdzie dy do
uzyskania realnych gwarancji swego bezpieczestwa. Dlatego t kwesti naley
zbada i omawi szczegaowiej. Zagadnienia, ktare interesuj Zwizek
Radziecki na Bliskim Wschodzie, dotycz nie tylko Turcji, lecz rawnie na
przykad Bugarii, o ktarej Mootow mawi szczegaowo w swych poprzednich
rozmowach z Fuhre-rem. Zwizek Radziecki interesuj rawnie losy Rumunii
oraz Wgier i w adnych okolicznociach nie mog by mu obojtne. Nastpnie
rzd radziecki chciaby wiedzie, jakie s zamiary Mocarstw Osi wobec
Jugosawii i Grecji, a take - jakie s zamiary Niemiec co do Polski.
Poruszajc sprawy przyszoci Polski, przypomnia, e podpisany przez
Zwizek Radziecki i Niemcy Protoka bezwzgldnie wymaga wymiany pogldaw.
Zapyta, czy Protoka ma moc prawn z punktu widzenia Niemiec. Rzd
radziecki take jest zainteresowany zachowaniem neutralnoci Szwecji;
chciaby wiedzie, czy rzd niemiecki nadal jest zdania, e zachowanie
neutralnoci ley w interesach Zwizku Radzieckiego i Niemiec. Poza tym,
istnieje kwestia prawa do wyjcia z Morza Batyckiego (Duy i Mary Belt,
Zund, Kattegat, Skagerrak). Rzd radziecki ywi nadziej, e kwestia ta
podlega takiemu samemu omawieniu, co obecnie kwestia o Komisjach Dunajskich.
Kwesti fisk wyjaniono ju podczas jego poprzednich rozmaw z Fuhrerem.
Byby wdziczny Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy, gdyby ten skomentowa
wyej wymienione kwestie, poniewa sprzyjaoby to wyjanieniu wszystkich
spraw poruszonych przedtem przez pana von Ribbentropa.
W odpowiedzi Minister spraw zagranicznych Rzeszy owiadczy, e nie ma
adnych komentarzy co do kwesti bugarskiej, pracz tych, ktarych panu
Mootowowi udzieli Fuhrer. Przede wszystkim naley okreli, czy Bugaria
yczy jakichkolwiek gwarancji ze strony Zwizku Radzieckiego. Poza tym rzd
niemiecki nie moe zaj okrelonej pozycji w tej kwestii bez wstpnych
konsultacji z Wochami. Co si tyczy reszty kwestii, uwaa, e zostay one
ju „sprawdzone" przez pana Mototowa. Niemcy take jak Zwizek
Radziecki s zainteresowane w zachowaniu neutralnoci Szwecji. Jeli chodzi
o prawo do wyjcia z Morza Batyckiego, to Morze Batyckie jest morzem
wewntrznym i Niemcy s, zainteresowane w zachowaniu tam prawa do swobodnego
poruszania si floty morskiej. Jednak
255
poza granicami Morza Batyckiego toczy si wojna. I nie nadszed
jeszcze czas omawiania nowego porzdku rzeczy w Polsce. Kwesti bakask
poruszano ju szeroko podczas rozmaw. Jestemy zainteresowani Bakanami
wycznie z ekonomicznego punktu widzenia i nie chcemy, by Anglia nas tam
niepokoia. Moskwa prawdopodobnie mylnie zinterpretowaa udzielenie
gwarancji niemieckich Rumunii. Tote chce jeszcze raz powtarzy, e w owej
chwili starciom midzy Wgrami i Rumuni mona byo zapobiec jedynie z
pomoc zdecydowanych dziaa. Gdyby on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy,
nie wtrci si, Wgry wystpiyby przeciwko Rumunii. Z drugiej strony, nie
mona byo zmusi Rumunii do ustpienia tak wielkiego terytorium, gdyby rzd
rumuski nie uzyska gwarancji integralnoci terytorialnej swego
kraju1. Podczas podejmowania tych wszystkich decyzji rzd
niemiecki kierowa si wycznie deniem do zachowania pokoju na Bakanach,
a take zapobieenia umocnieniu tam pozycji Anglii i pojawieniu si
przeszkad w zaopatrywaniu Niemiec. Zatem, nasze dziaania na Bakanach mona
wytumaczy wycznie okolicznociami wojny z Angli. Gdy tylko Anglia uzna
sw porak i poprosi o pokaj, interesy niemieckie na Bakanach bd
ograniczone wycznie do sfery ekonomicznej. Wojska niemieckie zostan
wyprowadzone z Rumunii. Niemcy, jak ponownie owiadczy Fiihrer, nie maj
interesaw terytorialnych na Bakanach. Moe jedynie powtarzy raz i drugi,
e gawna kwestia polega na tym, czy Zwizek Radziecki jest goto'w i moe
wspapracowa z nami w sprawie likwidacji Imperium Brytyjskiego. W innych
kwestiach szybko doszli-bysmy do porozumienia, gdybymy osignli sukcesy w
rozszerzeniu naszych stosunkaw i rozgraniczeniu sfer wpywaw. O tym, gdzie
si znajduj te sfery wpywaw, mawiono niejednokrotnie. Jak dobitnie
owiadczy Fiihrer, interesy Zwizku Radzieckiego i Niemiec wymagaj, by
partnerzy nie stali jeden naprzeciwko drugiemu, lecz rami w rami wspierali
si wzajemnie w swych deniach. Bardzo by si cieszy, gdyby Mootow
skomentowa wysunity przed nim problem. W porawnaniu z tymi wielkimi i
gawnymi kwestiami pozostae s absolutnie nieznaczne i zostan
automatycznie uregulowane natychmiast po osigniciu wspalnej umowy. Na
zakoczenie chciaby przypomnie panu Mootowowi, e ten ostatni powinien
odpowiedzie mu na pytanie, czy idea uzyskania dostpu do Oceanu Indyjskiego
w zasadzie nci Zwizek Radziecki.
Mootow w swej odpowiedzi wskaza, e Niemcy ju uwaaj wojn z Angli
za wygran. Dlatego, jeeli byo powiedziane z innego powodu, e Niemcy
tocz wojn przeciwko Anglii nie na ycie, lecz na mier, nie pozostaje mu
nic doda, tylko przypuszcza, e Niemcy tocz walk „na ycie",
Anglia natomiast - „na mier". W peni aprobuje ide wspapracy, z
256
tym zastrzeeniem, e strony powinny doj do cakowitego zrozumienia
wzajemnego. Mysl ta bya ju wyraona w licie Stalina. Rozgraniczenie sfer
wplywow take naley przemyle. Jednake w tej kwestii on, Mototow, nie
moe obecnie zaj okrelonego stanowiska, gdy nie wie, jakie jest zdanie
Stalina i innych jego przyjacia w Moskwie. Musi jednak owiadczy, e
wszystkie te wielkie sprawy dnia jutrzejszego nie mog by oddzielone od
spraw dnia dzisiejszego i od problemu wykonania istniejcych porozumieli.
Przed przystpieniem do rozwizywania nowych zada naley zakoczy to, co
ju byo zaczte. Rozmowy, ktare on, Mototow, prowadzi w Berlinie, bez
wtpienia byy bardzo poyteczne. I uwaaby za stosowne, eby poruszone
kwestie w przyszoci omawiali ambasadorzy obu krajaw przez kanay
dyplomatyczne.
Nastpnie pan Mototow serdecznie si poegna z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy, podkreli", e nie auje, i by nalot powietrzny,
albowiem dziki niemu przeprowadzi tak wyczerpujc rozmow z Ministrem
spraw zagranicznych Rzeszy.
Chilger Moskwa, 18 listopada 1940 r.2
Dodatek do rozmowy Projekt Porozumienia
Porozumienie midzy Mocarstwami Paktu Trzech - Niemiec, Woch i Japonii
z jednej strony a Zwizkiem Radzieckim z drugiej strony.
Rzdy Mocarstw Paktu Trzech - Niemiec, Woch i Japonii z jednej strony
oraz
Rzd ZSRR z drugiej strony,
wiedzione chci dla dobra wszystkich zainteresowanych narodaw
zaprowadzenia nowego adu w swych naturalnych sferach wpywaw w Europie,
Azji i Afryce i pooenia nadzwyczaj trwaych podwalin pod wspalne wysiki w
tym kierunku, umawiy si:
Artyku 1
W Pakcie Trzech zawartym 27 wrzenia 1940 r. w Berlinie Niemcy, Wochy
i Japonia zgodziy si wszelkimi moliwymi s'rodkami
257
opiera si przeistoczeniu wojny w konflikt s'wiatowy i razem pracowa
na rzecz jak najszybszego przywracenia pokoju na caym s'wiecie. Wyraaj
gotowo pogbiania swej wspapracy z narodami innych krajaw, ktare d do
osignicia tego samego celu. Zwizek Radziecki owiadcza, e aprobuje cele
Mocarstw Paktu Trzech i ze swej strony zgadza si naladowa t sam lini
polityczn co Mocarstwa Paktu Trzech.
Artyku 2
Niemcy, Wochy i Japonia oraz Zwizek Radziecki zobowizuj si do
wzajemnego poszanowania naturalnych sfer wpywo'w. Poniewa te sfery wpywaw
stykaj si, Mocarstwa b,d stale si konsultowa wzajemnie o krokach
czynionych w celu rozstrzygania powstajcych problemaw.
Niemcy, Wochy i Japonia ze swej strony owiadczaj, e uznaj
istniejce granice Zwizku Radzieckiego i bd je szanowa.
Artyku 3
Niemcy, Wochy i Japonia oraz Zwizek Radziecki zobowizuj si nie
nalee do blokaw pastw i nie popiera adnych blokaw midzynarodowych
skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw.
Cztery Mocarstwa ze wszech miar bd pomaga sobie nawzajem w
dziedzinie gospodarki, a take uzupenia i rozszerza istniejce midzy
nimi porozumienia.
Artyku 4
Porozumienie nabiera mocy prawnej od chwili podpisania i zawarte jest
na okres 10 lat. Rzdy Czterech Mocarstw zawczasu, przed upywem terminu
porozumienia, bd si konsultowa wzajemnie-w sprawie jego przeduenia.
Sporzdzono cztery oryginay w jzyku niemieckim, woskim, japoskim i
rosyjskim.
Moskwa, 1940 r.3
Projekt
Tajny Protoka nr 1
Rzdy Niemiec, Woch i Japonii oraz Zwizku Radzieckiego w zwizku z
podpisaniem dzi zawartego midzy nimi Porozumienia owiadczaj co
nastpuje:
1) Niemcy owiadczaj, e bez uwzgldnienia tych zmian terytorialnych,
jakie zajd w Europie po zawarciu pokoju, podstawowe interesy terytorialne
maj w Afryce rodkowej.
258
W taki sposab w 1938 roku przedstawiano w ZSRR pakt
antyko-minternowski, do ktarego w 1940 roku zdecydowa przyczy
si Stalin
259
Wochy owiadczaj, e bez uwzgldnienia zmian teryto
rialnych, jakie zajd w Europie po zawarciu pokoju, swe
podstawowe interesy terytorialne maj w Afryce Panocnej i
Panocno-Wschodniej.
Japonia owiadcza, e swe podstawowe interesy teryto
rialne ma w regionie Azji Wschodniej na poiudnie od esarstw.a
Japoskiego.
Zwizek Radziecki owiadcza, e swe podstawowe interesy
terytorialne ma na poudnie od swego terytorium w kierunku
Oceanu Indyjskiego.
Cztery Mocarstwa oznajmiaj, e zachowujc swe prawo do regulowania
nieistotnych kwestii, bd szanoway nawzajem interesy terytorialne i nie
bd czyniy przeszko'd w ich urzeczywistnieniu.
Moskwa, 1940 r.
Projekt
Tajny Protoka nr 2
do porozumienia zawartego midzy Niemcami, Wochami i Zwizkiem
Radzieckim
Z okazji podpisania dzi Porozumienia midzy Niemcami, Wochami,
Japoni i Zwizkiem Radzieckim, przedstawiciele Niemiec, Woch i Zwizku
Radzieckiego owiadczaj co nastpuje:
Niemcy, Wochy i Zwizek Radziecki s zdania, e w ich
interesach ley zwolnienie Turcji od powzitych przez ni
zobowiza midzynarodowych i stopniowe zaangaowanie do
wspapracy politycznej. Owiadczaj, e bd zmierza ku
temu celowi za porednictwem s'cisych konsultacji zgodnie z
ogalnym planem dziaa, ktary zostanie nakrelony w przy
szoci.
Niemcy, Wochy i Zwizek Radziecki owiadczaj o swym
zgodnym zamierzeniu zawarcia z Turcj wielostronnej umowy,
w ktarej Trzy Mocarstwa uznaj istniejce granice Turcji.
3) Niemcy, Wochy i Zwizek Radziecki bd wspalnie
pracowa nad zastpieniem obecnej Konwencji o Cieninach
zawartej w Montreux now konwencj. Na mocy tej konwencji
Zwizek Radziecki uzyska nieograniczone prawo do przejs'cia
w dowolnym czasie swej marynarki wojennej przez Cies'niny,
podczas gdy wszystkie inne Mocarstwa, z wyjtkiem Mocarstw
Czarnomorskich, a take Niemiec i Woch, zrzekn si prawa do
260
przejcia przez Cieniny swych okrtaw wojennych. Oczywicie statki
handlowe zachowaj, w zasadzie prawo do swobodnego przejs'cia przez
Cies'niny.
Moskwa, 1940 r.
1 30 sierpnia 1940 r. Rbbentrop i Minister spraw
zagranicznych Woch
Ciano, ktarzy byli „arbitrami" w sporze midzy Rumuni a Wgrami,
przyjli
uchwa, w myl ktarej czs'ciowo zadouczyniono Yoszczeniom
terytorialnym
Wgier i Rumunii. „Drugi arbitra wiedeski" pozwoli Wgrom na
oderwanie
od Rumunii panocnej i panocno-wschodniej czs'ci Transylwanii o
ogalnej
powierzchni 43 tys. kmkw. z 2577 tys. ludnoci. - Przyp. J. F.
2 Wskazany jest czas i miejsce ostatecznego wykoczenia
zapisu rozmowy
przez Chilgera. Gustaw Chilger by radc, przy ambasadzie niemieckiej w
Moskwie. - Przyp. J. F.
3 Patrz take telegram nr 2362 z dn. 25 listopada 1940 r.
(Schulenburg do
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy). --Przyp. J. F.
.-rrit.-r komun i kat o n egocjacjach
li P fl B I\. fl ' W' MOOTOWA
I,. j. J-?^.fS" z PRZYWaDCAMI RZDU NIEMIECKIEGO
15 listopada 1940 r.
Podczas pobytu z Berlinie w dniach 12--13 listopada biecego roku
Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw
Zagranicznych t. W. Mototow przeprowadzi rozmow z kanclerzem Rzeszy p. A.
Hitlerem i Ministrem Spraw Zagranicznych p. von Ribbentropem. Wymiana
pogldaw odbywaa si w atmosferze wzajemnego zaufania i doprowadzia do
wzajemnego zrozumienia w zakresie wszystkich najwaniejszych kwestii, kta7e
interesuj ZSRR i Niemcy.
Tow. W. Mototow przeprowadzi ro'wnie rozmow z marszakiem Rzeszy p.
Garingiem i zastpc p. Hitlera w partii nacjonal-socjalistow p. Hessem.
14 listopada rano Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Komisarz Ludowy Spraw zagranicznych tow. W. Mototow odjecha do Moskwy.
261
72. TELEGRAM OKOLNIKOWY SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berljn, 15 listopada 1940 r.
Do wszystkich misji i sub dyplomatycznych w Paryu oraz Brukseli
Rozmowy midzy rzdami niemieckim i radzieckim z okazji pobytu Mootowa
w Berlinie prowadzono na podstawie umaw zawartych w roku ubiegym.
Zakoczyy si one ostatecznym porozumieniem obu krajaw w zakresie
zdecydowanego kontynuowania w przyszoci polityki zapocztkowanej przez te
umowy. Poza tym rozmowy te stay si celem koordynacji polityki Zwizku
Radzieckiego i krajaw Paktu Trzech. Jak ju zaznaczano w komunikacie
kocowym o wizycie Mootowa, wymiana pogldaw odbywaa si w atmosferze
wzajemnej ufnoci i jej wynikiem jest uzgodnienie poglajdaw obu stron na
najwaniejsze kwestie, ktare interesuj Niemcy i Zwizek Radziecki. wiadczy
to dobitnie o tym, e wszystkie przypuszczenia dotyczce urojonego konfliktu
niemiecko-rosyjskiego s tworem fantazji i e wszystkie spekulacje wrogaw o
pogorszeniu si poufnych i przyjacielskich stosunkaw niemieko-rosyj-skich
oparte s na oszukiwaniu samych siebie.
Przyjacielska wizyta Mootowa w Berlinie zademonstrowaa to
ponownie.1
Identyczne teksty rozesano do wszystkich misji. Prosimy o
potwierdzenie odbioru.
Weizsacker
1 To zdanie wpisane zostao re,k,Ribbentropa. -^Przyp. red.
wyd. niem.
73. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 26 listopada 1940 - 5.34 Otrzymany 26 listopada 1940 - 8.50
Nr 2362 z dn. 25 listopada
Pilne! cile tajne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych!
262
Mootow zaprosi mi dzi wieczorem do siebie i w obecnoci Dekanozowa
owiadczy co nastpuje:
Rzd radziecki przestudiowa" tre owiadczenia Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy, ktare on zoy 13 listopada podczas rozmowy kocowej,
i zaj nastpujc pozycj:
Rzd radziecki jest gotaw przyj projekt Paktu Czterech Mocarstw o
wspapracy politycznej i gospodarczej, schematycznie zreferowany przez
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy podczas rozmowy 13 listopada 1940 r., na
nastpujcych warunkach:
Przewiduje si, e wojska niemieckie niezwocznie
opuszcz Finlandi, ktara zgodnie z umow 1939 r. wchodzi do
radzieckiej strefy wpywo'w. Jednoczenie Zwizek Radziecki
gwarantuje stosunki pokojowe z Finlandi i obron niemiec
kich interesaw gospodarczych w Finlandii (eksport drewna i
niklu).
Przewiduje si, e w cigu najbliszych miesicy bezpie
czestwo Zwizku Radzieckiego ze strony Cienin bdzie
zagwarantowane zawarciem paktu o pomocy wzajemnej midzy,
Zwizkiem Radzieckim a Bugari, ktdra pod wzgldem
geograficznym znajduje si wewntrz strefy bezpieczestwa
granic czarnomorskich Zwizku Radzieckiego, a take budow
bazy dla si ldowych i morskich ZSRR w rejonie Bosforu i
Dardanel na warunkach dugoterminowej dzierawy.
Przewiduje si, e stref na poudnie od Batumi i Baku w
ogalnym kierunku w stron Zatoki Perskiej uznaje si za
centrum de terytorialnych Zwizku Radzieckiego.
Przewiduje si, e Japonia zrzeknie si swych praw do
koncesji wglowych i naftowych na Sachalinie Panocnym.
W myl powyej wymienionego projekt protokou o rozgraniczeniu sfer
wpywaw, schematycznie przedstawiony przez Ministra spraw zagranicznych
Rzeszy, powinien by zmieniony w taki sposo'b, by centrum de
terytorialnych Zwizku Radzieckiego zostao przeniesione bardziej na
poudnie od Batumi i Baku w ogalnym kierunku w stron Zatoki Perskiej.
Projekt protokou lub porozumienia midzy Niemcami, Wochami i
Zwizkiem Radzieckim dotyczcy Turcji rawnie powinien by uzupeniony w
taki sposab, by zagwarantowa baz dla pewnej liczby si morskich i ldowych
ZSRR w Bosforze i Dardanelach na warunkach dugoterminowej dzierawy.
Przewiduje si, e w razie owiadczenia Turcji o jej yczeniu przyczenia
si do Paktu Czterech Mocarstw, trzy mocarstwa [Niemcy, Wochy i Zwizek
Radziecki] gwarantuj niezaleno i integralno terytorialn Turcji.
W protokole naley wskaza, e w razie, jeli Turcja odmawi
przyczenia si do Paktu Czterech Mocarstw, Wochy i Zwizek Radziecki
wspalnie opracuj i zastosuj praktyczne
263
sankcje wojenne oraz dyplomatyczne. W sprawie tego ma by zawarte
osobne porozumienie. Opracz tego naley uzgodni:
trzeci tajny protoka midzy Niemcami i Zwizkiem
Radzieckim co si tyczy Finlandii (patrz punkt 1);
czwarty tajny protoka midzy Japoni i Zwizkiem
Radzieckim o zrzeczeniu si Japonii koncesji naftowych i
wglowych na Sachalinie Panocnym (w zamian za odpowiedni
kompensat);
pity tajny protoka midzy Niemcami, Zwizkiem
Radzieckim i Wochami, z uznaniem tego faktu, e Bugaria
pod wzgldem geograficznym ley wewntrz strefy bezpiecze
stwa granic czarnomorskich ZSRR i e zawarcie umowy
radziecko-bugarskiej o pomocy wzajemnej, ktdra w adnym
wypadku nie godzi w reim wewntrzny Bugarii, jej suwe
renno i niezaleno, jest niezbdny pod wzgldem politycz
nym.
Na zakoczenie Mootow os'wiadczy, e propozycja radziecka planuje
pi protokoo'w zamiast dwo'ch przewidzianych przez Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. On [Mototow] bdzie bardzo wdziczny stronie
niemieckiej za owiadczenie z odpowiedzi.
Schulenburg
ODWET SI ZBLIA
74. PLAN BARBAROSSA
Dyrektywa nr 21 Plan „Barbarossa"
Fiihrer i dowo'dca naczelny si zbrojnych Dowadztwo naczelne si
zbrojnych Sztab kierownictwa operatywnego. Wydzia obrony kraju Nr 33408/40
Kwatera Fiihrera
18 grudnia 1940 r.
9 egz.
Egz. nr 2.
cile tajne.
Tylko dla dowadztwa.
Niemieckie siy zbrojne musz, si przygotowa, by jeszcze przed
zakoczeniem wojny z Angli, rozgromi Rosj Radzieck w byskawicznej
kampanii. (Wariant „Barbarossa".)
Siiy ldowe musz wykorzysta w tym celu wszystkie znajdujce si do
ich dyspozycji zgrupowania, z wyjtkiem tych, ktare s niezbdne do obrony
okupowanych terenaw od wszelkich niespodzianek.
Zadaniem sit powietrznych jest wyzwolenie takich si do poparcia wojsk
ldowych podczas( kampanii wschodniej, by mona byo liczy na szybkie
zakoczenie operacji ldowych i jednoczenie ograniczy do minimum
zniszczenia wschodnich obwodo'w Niemiec przez wrogie lotnictwo. Jednake to
skupienie si powietrznych na Wschodzie musi ogranicza wymaganie, by areny
dziaa wojennych oraz regiony rozmieszczenia naszego przemysu wojennego
byy niezawodnie zabezpieczone przed atakami lotnictwa nieprzyjaciela i
dziaania ofensywne przeciwko Anglii, szczegalnie przeciwko jej komunikacji
morskich wcale nie saby.
265
Gawne wysiki marynarki wojennej podczas kampanii wschodniej take
musz by niewtpliwie skierowane przeciwko Anglii.
Rozkaz o strategicznym rozwiniciu si zbrojnych przeciwko Zwizkowi
Radzieckiemu wydam w razie konieczno/ci za osiem tygodni przed wyznaczonym
terminem pocztku dziaa.
Przygotowania, ktare wymagaj duszego czasu, powinny by rozpoczte,
jeeli nie s rozpoczte, natychmiast i zakoczone do 15.5.41 r.
Szczegalny nacisk naley pooy na utrzymanie w tajemnicy naszego
zamiaru uderzenia.
Przedsiwzicia przygotowawcze wyszych instancji naczelnych naley
przeprowadzi, wychodzc z nastpujcych zaoe podstawowych.
I. POMYS OGaLNY
Znajdujce si w zachodniej czci Rosjj podstawowe siy rosyjskich
wojsk ldowych naley zniszczy miaymi operacjami wojsk pancernych
posuwajcych si gboko wysunitym, ostrym klinem oraz nie dopuci do
wycofania sie zdolnych do walki jednostek na rozlege przestrzenie
terytorium rosyjskie-
Drog szybkiego cigania naley dotrze do linii, z ktarej rosyjska
flota powietrzna nie bdzie w stanie dokonywa nalotaw na terytorium Rzeszy
Niemieckiej.
Celem kocowym operacji jest utworzenie bariery zaporowej przeciwko
Rosji azjatyckiej na ogalnej linii Woga-Archan-gielsk. W ten sposab ostatni
okrg przemysowy pozostajcy u Rosjan na Uralu mona bdzie w razie
koniecznoci sparaliowa z pomoc lotnictwa.
W toku tych operacji rosyjska Flota Batycka szybko utraci swe bazy, a
zatem si okae niezdolna do kontynuowania walki.
Nasze potne uderzenia ju na pocztku operacji musz zapobiec
efektywnym dziaaniom rosyjskiej floty powietrznej.
II. PRZYPUSZCZALNI SOJUSZNICY I ICH ZADANIA
1. W wojnie przeciwko Rosji Radzieckiej moemy liczy na aktywny udzia
Rumunii i Finlandii na flankach naszego frontu.
Dowadztwo naczelne si zbrojnych w odpowiednim czasie uzgodni i ustali,
w jakiej postaci siy zbrojne obu krajaw bd podporzdkowane dowadztwu
niemieckiemu podczas ich przystpienia do wojny.
266
Zadanie Rumunii bdzie polegao na tym, by doborowe
wojska popary ofensyw flanku poudniowego wojsk niemie
ckich, chociaby na pocztku operacji, skrpoway przeciwni
ka tam, gdzie nie bd dziaay siy niemieckie, i peniy
sub pomocnicz na zapleczu.
Finlandia powinna osania skoncentrowanie i rozwini
cie oddzielnej niemieckiej grupy panocnej wojsk (jednostki 21
armii), ktara nadchodzi z Norwegii. Armia., fiska bdzie
prowadzia dziaania bojowe wspalnie z naszymi wojskami.
Opracz tego Finlandia bdzie odpowiedzialna za zagarnicie pawyspu
Hanko.
4. Naley uwzgldnia, e przed pocztkiem operacji
niemiecka grupa wojsk, kto'ra bdzie dziaaa na Panocy,
skorzysta z kolei i szos szwedzkich.
III. PRZEPROWADZENIE OPERACJI
a) Siy ldowe. (Zgodnie z operatywnymi planami, o ktarych mi
zameldowano.)
Bagna nad Prypeci dziel aren dziaa zbrojnych na czs' panocn i
poudniow. Kierunek go'wnego uderzenia ma by przygotowany bardziej na
panoc od tych bagien. Naley tu zerodkowa dwa ugrupowania armii.
Poudniowe z tych ugrupowa stanowice centrum caego frontu ma za
zadanie naciera szczegalnie silnymi formacjami pancernymi i zmotoryzowanymi
z rejonu Warszawy i bardziej na panoc od niej oraz rozczonkowa siy
przeciwnika na Biaorusi. Zatem, zostan stworzone przesanki do zawro'cenia
potnych czci rzutkich wojsk na panoc, aby wespa z ugrupowaniem
panocnym wojsk nacierajcych z Prus Wschodnich w kierunku na Leningrad
zniszczy siy nieprzyjaciela dziaajcego w kraju nadbatyckim. Dopiero po
wykonaniu tego pilnego zadania, po ktarym powinno nastpi zagarnicie
Leningradu i Kronsztadtu, naley rozpocz operacj majc na celu zdobycie
Moskwy - wanego orodka komunikacji i przemysu wojennego.
Jedynie byskawiczne zamanie oporu rosyjskiego moe potwierdzi
postawienie i wykonanie tych obu zada jednoczenie.
Najwaniejszym zadaniem 21 armii rawnie w toku kampanii wschodniej
pozostaje obrona Norwegii.
Istniejce ponadto siy (korpus garski) naley wykorzysta na Panocy
przede wszystkim do obrony czci okrgu Petsamo i jego kopalni rudy, a
take trasy Oceanu Lodowatego Panocnego. Nastpnie siy te razem z wojskami
fiskimi posun si ku kolei murmaskiej, by zako'ci zaopatrzenie
komunikacj ldow obwodu murmaskiego.
268
Od gotowoci Szwecji do oddania swych kolei do naszej dyspozycji celem
przerzucenia wojska bdzie zalee urzeczywistnienie operacji przez wojska
niemieckie (dwie-trzy dywizje) z rejonu Rovaniemi i bardziej poudniowego.
W zaleznos'ci oa posuwania si niemieckiego skrzyda panocnego na
zachad lub po obu stronach adogi zadaniem gawnych si armii fiskiej
bdzie ograniczenie swobody dziaania jak najwikszej liczby wojsk
rosyjskich, a take zagarnicie pawyspu Hanko.
Ugrupowanie armii dziaajce na poudnie od bagien nad Prypeci i
dysponujce podstawowymi sitami na skrzydach ma zniszczy przy pomocy
zmasowanych uderze wojska rosyjskie na Ukrainie jeszcze przed wyjciem tych
ostatnich nad Dniepr.
W tym celu gawne uderzenie naley zada z okolic Lublina w kierunku
Kijowa. Jednoczenie wojska znajdujce si w Rumunii forsuj Prut w dolnym
biegu i szeroko otaczaj przeciwnika. Armia rumuska bdzie musiaa
skrpowa siy rosyjskie tkwice wewntrz utworzonych kleszczy.
Po zakoczeniu bitew na poudnie i panoc od bagien nad Prypeci w toku
s'cigania naley zapewni wykonanie nastpujcych zada:
na poudniu - we waciwym czasie zaj wane pod wzgldem wojennym i
gospodarczym Zagbie Donieckie;
na patnocy - szybko wyj ku Moskwie. Zagarnicie tego miasta oznacza
decydujcy sukces zarawno pod wzgldem politycznym jak te gospodarczym, nie
mawic ju o tym, e Rosjanie bd pozbawieni wanego wza kolejowego.
b) Sity powietrzne. Ich zadanie bdzie polegaro na tym, by -
o ile bdzie to moliwe - utrudni i zmniejszy skutecznos'
oporu rosyjskich si powietrznych oraz wesprze wojska ldowe
w ich operacjach na decydujcych kierunkach.
Przede wszystkim bdzie to niezbdne na froncie centralnej grupy armii
i na gawnym kierunku poudniowej grupy wojsk.
miaymi dziaaniami powietrznych wojsk desantowych naley przecina
lub uszkadza rosyjskie koleje i szlaki komunikacyjne w zalenoci od ich
znaczenia dla akcji poprzez zagarnicie wanych obiektaw (przeprawy rzeczne)
najbliej pooonych od miejsca dziaa bojowych.
Podczas operacji nie naley dokonywa nalotaw na obiekty przemysu
wojennego w celu skoncentrowania wszystkich si do walki przeciwko wrogiemu
lotnictwu i bezporedniego poparcia wojsk ldowych. Podobne naloty - przede
wszystkim przeciwko Uralowi - wejd na wokand dopiero po zakoczeniu
operacji manewrowych.
c) Marynarka wojenna. W wojnie przeciwko Rosji Radzie
ckiej bdzie miaa za zadanie przeszkodzi przebiciu si
marynarki wojennej wroga z Morza Batyckiego i jednoczenie
269
zapewni obron swych wybrzey. Uwzgldniajc to, e po wyjciu ku
Leningradowi rosyjska Flota Batycka straci swaj ostatni punkt oporu i
znajdzie si w sytuacji bez wyjs'cia, naley unika do tej chwili wielkich
operacji na morzu. .
Po unieszkodliwieniu marynarki rosyjskiej zadanie bdzie polegao na
zapewnieniu penej swobody komunikacji morskich na Morzu Batyckim, w
szczegalnoci na zaopatrzeniu drog, morsk, panocnego skrzyda wojsk
ldowych (traowanie min).
IV.
Wszystkie zarzdzenia, jakie bd wydane przez dowadcaw naczelnych na/
podstawie tej dyrektywy, musz wynika w okrelony sposab z tego, e chodzi
o rodki bezpieczestwa na wypadek, jeli Rosja zmieni wzgldem nas swe
obecne stanowisko.
Liczba oficeraw angaowanych do pocztkowych przygotowa musi by
maksymalnie ograniczona. Reszt wspapracownikaw, ktarych udzia jest
konieczny, naley angaowa do pracy jak najpaniej i zapoznawa jedynie ze
szczegalnymi aspektami przygotowania, niezbdnymi do wykonywania obowizkaw
subowych kadego z nich z osobna.
W przeciwnym razie istnieje niebezpieczestwo powstania powanych
komplikacji politycznych i wojennych w wyniku wyjs'cia na jaw naszych
przygotowa, ktarych terminy jeszcze nie s wyznaczone.
V.
Od panaw dowadcaw naczelnych oczekuj ustnych meldunkaw o dalszych
zamiarach opartych na tej dyrektywie.
O nakrelonych przedsiwziciach przygotowawczych wszystkich rodzajaw
si zbrojnych i o przebiegu ich wykonania naley meldowa mi przez
dowo'dztwo naczelne si zbrojnych.
Adolf Hitler Za zgodno: kapitan (podpis)
270
75. RIBBENTROP DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
JAPONII
Telegram
Berlin, 7 stycznia 1941 r.
Tokio Nr 19 Tajna notatka dla wyszych urzdnikaw
Prosz poinformowa japoskiego Ministra spraw
zagranicznych1 osobis'cie i poufnie o tym, e w chwili obecnej do
Rumunii przeprawiaj si do liczne kontyngenty wojsk niemieckich.
Przerzucenie odbywa si za cakowit zgod rzdaw wgierskiego i
rumuskiego. To wprowadzenie wojsk jest rodkiem ostronoci na wypadek
interwencji do Grecji, co bdzie niezbdne, jeli angielskie siy zbrojne
uzyskaj tam baz wypadow i zmusz nas do ingerencji.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy i Matsuoka. -- frzyp. red. wyd.
niem.
76. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 8 stycznia 1941 r. - 16.45 Otrzymany 8 stycznia 1941 r. - 16.00
Nr 46 z dn. 8 stycznia
Na telegram nr 36 z dn. 7 stycznia
cile tajne!
Kr tu ju liczne pogoski odnonie wprowadzenia wojsk niemieckich do
Rumunii; ich liczebno okrela si w przyblieniu na 200.000 (dwiecie
tysicy) osab. Tutejsze koa rzdowe, radio i prasa radziecka nie poruszay
jeszcze tej kwestii. Rzd radziecki nic nie wie o demarche zagranicznych
misji dyplomatycznych.
Rzd radziecki wykazuje zbytnie zainteresowanie tymi przerzuceniami
wojsk i pragnie wiedzie, jakie cele ma ta koncentracja wojsk, zwaszcza -
jaki to moe mie wpyw na Bugari i Turcj (Cieniny).
271
Przylijcie mi prosz odpowiednie instrukcje lub by moe poinformujcie
[ambasadora radzieckiego] pana Dekanozowa w Berlinie.
Schulenburg
77. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Dalekopis z Fiischla1 nr 12, 10 stycznia 1941 r. - 23.45.
Nr 57
Na telegram nr 50 z dn. 8 stycznia2
Prosz na razie nie omawia z rzdem radzieckim sprawy zwikszania
przerzutu wojsk niemieckich do Rumunii. Jeli w tej kwestii do Was si
zwrdci pan Mootow lub jaki inny wpywowy czonek rzdu radzieckiego,
prosz owiadczy, e zgodnie z informacj, ktar macie, wysanie wojsk
niemieckich jest wycznie spraw ostrzegawczych przedsiwzi wojennych
przeciwko Anglii. Anglicy rawnie maj na ziemi greckiej kontyngenty wojsk,
oczekuje si, e w najbliszej przyszoci zwiksz te kontyngenty. Niemcy w
adnym wypadku nie dopuszcz do tego, by Anglicy zdobyli baz wypadow na
ziemi greckiej. Prosz nie omawia adnych szczegaaw do otrzymania dalszych
komunikataw.
Ribbentrop
1 W Fiischlu, pod Salzburgiem znajdowaa si rezydencja
Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy Ribbentropa. -- Przyp. red. wyd. niem.
2 Nie zamieszcza si. - Przyp. J. F.
272
78. TAJNY PROTOKa
Moskwa, 10 stycznia 1941 r. Scisle tajne!
Ambasador niemiecki von Schulenburg, penomocny przedstawiciel Rzdu
Rzeszy Niemieckiej z jednej strony i Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych
W. Mototow, penomocny przedstawiciel Rzdu ZSRR z drugiej strony zgodzili
si z tym co nastpuje:
1. Rzd Rzeszy Niemieckiej zrzeka si swych roszcze do
strefy terytorium litewskiego wymienionej w Tajnym Dodatko
wym Protokole z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. i oznaczonej na mapie
zaczonej do tego Protokou.
2. Rzd Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich gotaw
jest do wyrawnania Rzdowi Rzeszy Niemieckiej terytorium
wymienionego w artykule 1 danego Protokou przez wypace
nie Niemcom 7.500.000 dolaraw w zocie lub 31.500.000 marek.
Rzd ZSRR wypaci sum 31,5 milionaw marek w sposab nastpujcy: jedn,
asma, tzn. 3.937.500 marek w postaci dostaw metali kolorowych w cigu trzech
miesicy od chwili podpisania protokou; pozostae siedem asmych, czyli
27.562.500 marek - w zocie, poprzez potrcanie z wypaty zota
niemieckiego, ktar Niemcy musz uici przed 11 lutego 1941 r. zgodnie z
listami, jakie wymienili midzy sob Przewodniczcy Niemieckiej Delegacji
Gospodarczej dr Schnurre i Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR A.
Mikojan w zwizku z „Porozumieniem z dn. 10 stycznia 1941 r. o
dostawach wzajemnych w drugim umownym okresie na podstawie Porozumienia
Gospodarczego midzy Rzesz Niemieck a Zwizkiem Socjalistycznych Republik
Radzieckich z dn. 11 lutego 1940 r.".
3. Dany protoka sporzdzony jest w dwach oryginaach - w jzyku
niemieckim i rosyjskim kady i nabiera mocy prawnej natychmiast po jego
podpisaniu.
Za Rzd Z upowanienia
Niemiec Rzdu ZSRR
Schulenburg W. Mootow
273
KOMUNIKAT O ZAWARCIU
POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
MIDZY ZSRR A NIEMCAMI
11 stycznia 1941 r.
10 stycznia 1941 r. zakoczyy si podpisaniem uzupefnionego
Porozumienia Gospodarczego radziecko-niemieckie rokowania gospodarcze
toczce si w Moskwie od koca padziernika ubiegego roku. Ze strony
radzieckiej umow podpisa Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR tow. A.
Mikojan, ze strony niemieckiej -- Pose Ministerstwa Spraw Zagranicznych dr
K. Schnurre.
Nowe porozumienie opiera si na radziecko-niemieckim Porozumieniu
Gospodarczym z dn. 11 lutego 1940 roku i stanowi dalszy etap realizacji
programu gospodarczego nakrelonego przez oba Rzdy w 1939 roku.
Porozumienie reguluje obrat towarowy midzy ZSRR a Niemcami do 1 sierpnia
1942 r. Suma przewidzianych dostaw wzajemnych znacznie przekracza ramy
pierwszego roku umowy. ZSRR dostarcza Niemcom surowce przemysowe, produkty
naftowe oraz artykuy ywnociowe, szczegalnie zboe; Niemcy dostarczaj
ZSRR sprzt przemysowy.
Rokowania odbyway si w atmosferze wzajemnego zrozumienia i zaufania,
zgodnie z istniejcymi midzy ZSRR a Niemcami przyjaznymi stosunkami.
Wszystkie sprawy gospodarcze, wcznie z tymi, ktare powstay w wyniku
.przyczenia do ZSRR nowych terytoriaw, zostay rozstrzygnite zgodnie z
interesami obu krajaw.
OWIADCZENIE TASS
13 stycznia 1941 r.
W prasie zagranicznej z powofaniem si na pewne koa Bugarii jako na
rado informacji szerzona jest wiadomo', e do Bugarii ju przerzucono
pewn cz wojsk niemieckich, e przerzucanie tych ostatnich do Bugarii
trwa za wiedz i zgod ZSRR, e na interpelacj rzdu bugarskiego w sprawie
przepuszczenia wojsk niemieckich do Bufgarii ZSRR wyrazi zgod.
TASS jest upowaniony do owiadczenia, e:
1. Jeli wojska niemieckie rzeczywicie s w Bufgarii i jeli ich
dalsze przerzucanie do Bufgarii istotnie ma miejsce, wic wszystko to si
stafo i dzieje bez wiedzy i zgody ZSRR, gdy strona niemiecka nigdy nie
wysuwafa przed ZSRR kwestii pobytu lub przerzucania wojsk niemieckich do
Bufgarii;
274
2. Rzd bufgarski midzy innymi nigdy sig nie zwracaf do ZSRR z
interpelacj w sprawie przepuszczenia wojsk niemieckich do Buf-garii i --
jak wynika -- nie magf otrzyma od ZSRR jakiejkolwiek odpowiedzi.
NIEMIECKIE BIURO , INFORMACYJNE O OWIADCZENIU TASS
14 stycznia 1941 r.
Berlin, 13 stycznia (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje
nastpujcy komunikat:
„Z powodu licznych pogfosek, sprzecznych twierdze i kombinacji,
zamieszczonych w ostatnich dniach przez prasg s'wiatowa. oraz zagraniczne
agencje informacyjne dotyczcych rzekomego przerzucenia wojsk niemieckich do
Bufgarii, berliskie kofa polityczne owiadczaj., e nie ma w tym nic
dziwnego, e rosyjska agencja oficjalna TASS uwaaa za swaj obowizek
opublikowanie sprostowania w zwizku z tymi doniesieniami..."
79. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 17 stycznia 1941 - 20.46 Otrzymany 17 stycznia 1941 - 23.40
Nr 122 z dn. 17 stycznia 1941 r.
Pilne! cise tajne!
Do pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
1. Mootow zaprosi mi dzisiaj w dzie do siebie i owiadczy: co
nastpuje:
Nadszed teraz czas powrocie do spraw wycznie politycznych, poniewa
najwaniejsze kwestie gospodarcze midzy Niemcami i ZSRR zostay niedawno
uregulowane przez zawarcie uraow. Rzd radziecki jest zdziwiony, e
dotychczas nie otrzyma od Niemiec adnej odpowiedzi na os'wiadczenie o swej
pozycji z dn. 25 listopada (patrz doniesienie telegraficzne nr 2362 z dn. 25
listopada) dotyczcej spraw poruszanych
275
podczas berliskich pertraktacji i [Mootow] byby wdziczny, gdybym
mag zwraci na ten fakt uwag rzdu Rzeszy Niemieckiej. Zaznaczy, e rzd
radziecki liczy na szybk odpowied strony niemieckiej.
Odpowiedziaem panu Mootowowi, e "nie ma adnego powodu do
jakiegokolwiek zdziwienia, poniewa chodzi o sprawy, kto're najpierw musz
byc omawione z Wochami i Japoni. Gdy tylko te omawienia si zakocz, rzd
radziecki otrzyma uwzgldniajc ich odpowiedzi ma si rozumie' informacj
o naszej pozycji.
2. Potem Mootow poruszy spraw Bakanaw i w zwizku z tym owiadczy
co nastpuje:
Zgodnie z otrzymanymi komunikatami ogromna liczba wojsk niemieckich
zostaa skoncentrowana w Rumunii. Gotowe s one wkroczy do Bugarii celem
okupacji Bugarii, Grecji i Cies'nin. Anglia sprabuje bez wtpienia
wyprzedzi operacje wojsk niemieckich, okupowa Cies'niny, w sojuszu z
Turcj rozpocz akcje wojenne przeciwko Bugarii i przeksztaci Bugari w
aren dziaa wojennych. Rzd radziecki niejednokrotnie zwraca uwag rzdu
Rzeszy Niemieckiej na to, e terytorium Bugarii i Cies'niny rozpatruje jako
stref bezpieczestwa ZSRR i dlatego w obliczu wydarze, ktare zagraaj
bezpieczestwu intereso'w ZSRR, nie moe pozostawa obojtny. Zgodnie z tym
rzd radziecki uwaa za swaj obowizek zwraci uwag na fakt, e bdzie
uwaa pojawienienie si jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium Bugarii
lub w Cieninach jako pogwacenie interesaw bezpieczestwa ZSRR.
Mootow doda, e da wskazawk Dekanozowowi, by zrobi analogiczne
owiadczenie w Berlinie. W swej odpowiedzi ograniczyem si do owiadczenia,
nakazanego przez instrukcj telegraficzn nr 36 z dn. 7 stycznia i nr 57 z
dn. 10 stycznia.1
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
276
80. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO RIBBENTROPA
Memorandum
Berlin, 17 stycznia 1941 r.
Sekretarz stanu
Nr 52
Telegraficznie, jak najszybciej
Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy (dalekopisem lub
telefonicznie)
Dzi w dzie odwiedzi mi radziecki pose penomocny. Zgodnie z
tekstem memorandum, kto're mi nastpnie wrczy, owiadczy co nastpuje:
„Zgodnie ze wszystkimi doniesieniami, duo wojska niemieckiego
znajduje si w Rumunii i jest przygotowane, by teraz wkroczy do Bugarii,
majc na celu zagarnicie Bugarii, Grecji i Cienin. Bez wtpienia, Anglia
sprabuje wyprzedzi operacje wojsk niemieckich, okupowa Cies'niny, w
sojuszu z Turcj rozpocz akcje wojenne przeciwko Bugarii i przeksztaci
Bugari w aren dziaa wojennych. Rzd radziecki niejednokrotnie
owiadcza rzdowi niemieckiemu, e uwaa terytorium Bugarii i Cieniny za
stref bezpieczestwa ZSRR i e nie moe obojtnie si ustosunkowa do
wydarze, ktare zagraaj interesom bezpieczestwa ZSRR. Wobec tego rzd
radziecki uwaa za swaj obowizek uprzedzi, e pojawienie si wszelkich
wojsk zagranicznych na terytorium Bugarii i w Cieninach bdzie rozpatrywa
jako pogwacenie interesaw ZSRR".
Koniec przemo'wienia posa penomocnego.
Nie reagujc zbyt powanie na to owiadczenie, powiedziaem w obecnoci
Dekanozowa, e nie chciabym od razu z wasnej inicjatywy odpowiada na nie,
e wolabym z pocztku poinformowa o tym owiadczeniu Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy.
Dodaem potem, e chciabym zada jeszcze dwa pytania, by jak
najdokadniej zrozumie tres' jego os'wiadczenia, a mianowicie:
a) Od kogo rzd radziecki otrzyma komunikat o tym, e wojska
niemieckie w Rumunii maj na celu okupacj Bugarii, Grecji i Cies'nin?
Dekanozow powiedzia, e to ro'do informacji rzdowej nie jest mu znane.
Powoa si na to, e - jak owiadczono wczeniej - mawi si o tym we
wszystkich doniesieniach.
277
Nie zamierzajc omawia ostatniego owiadczenia niemieckiego,
odpowiedziaem na to, e w adnych okolicznociach nie pozwolimy, by Anglia
zdobyta baz wypadow w Grecji i e ledzimy za tym uwanie. Ponadto nie ma
w tym nic" nowego dla rzdu radzieckiego, o tym ju" mawiono panu Mootowowi
nieco wczeniej.
b) Dlaczego rzd radziecki odbiera to jak samo przez si zrozumiae, e
Anglia, wyprzedzajc operacje wojsk niemieckich, sprabuje okupowa Cieniny?
Dekanozow w odpowiedzi powoa si jedynie na swe pierwotne owiadczenie.
Jego rzd nie wie, czy moe cos podobnego si zdarzy, jednak nie wtpi co
do odpowiednich krokaw angielskich, jeli Niemcy wkrocz do Bugarii, Grecji
i Cienin.
Na zakoczenie zarezerwowaem sobie prawo, by odpowiedzie na to
os'wiadczenie.
Pose penomocny wyrazi nadziej na otrzymanie szybkiej odpowiedzi i
wyszed po tym, gdy zrobiem jeszcze kilka uwag dotyczcych sukcesaw
niemieckich si powietrznych w walce przeciwko flocie brytyjskiej na Morzu
Sro'dziemnym.
Weizsacker
81. RIBBENTROP DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Telegram
Fuschl, 21 stycznia 1941 - 23.30
Otrzymany w Berlinie 22 stycznia 1941 - 0.30
Nr 38 (otwarty)
1. Zapros'cie do siebie w rod wieczorem rjosa penomocnego i dajcie
mu ustnie nastpujc odpowied na owiadczenie wrczone Wam 17 stycznia.
Nastpnie tekst odpowiedzi ma by wrczony mu w postaci memorandum.
Tekst odpowiedzi:
1. Rzd Rzeszy nie otrzyma adnych komunikataw o tym,
e Anglia zamierza okupowa Cies'niny. Rzd Rzeszy jest take
przekonany, e Turcja nie zezwoli angielskim siom zbrojnym
wkroczy na jej terytorium. Jednake Rzd Rzeszy jest
poinformowany o tym, e Anglia zamierza otrzyma baz
wypadow na ziemi greckiej.
2. Fiihrer niejednokrotnie podkrela panu Mootowowi
podczas jego wizyty listopadowej w Berlinie, e Niemcy za
278
pomoc, wszelkich s'rodko'w wojskowych wyprzedz pro'b Anglii
otrzymania bazy wypadowej na ziemi greckiej.
Niezmienne zamiary rzdu Rzeszy polegaj na tym, by nie pozwoli
angielskim siom zbrojnym w adnych okolicznociach osi na terytorium
greckim, gdy to zagraaoby interesom yciowym Niemiec na Bakanach.
Dlatego na Bakanach odbywa si pewna koncentracja wojsk majca na celu
jedynie zapobieenie zdobyciu przez Brytani bazy wypadowej na ziemi
greckiej.
Niemcy nie zamierzaj okupowa Cies'nin. Bd szanowa
tereny znajdujce sig pod suwerennoci tureck, jeeli Turcja
ze swej strony nie dokona jakiego wrogiego aktu przeciwko
wojskom niemieckim. Jednak z drugiej strony, armia niemiecka
zamierza przej przez Bugarie w wypadku, jeli przeciwko
Grecji bd organizowane jakie operacje wojenne. Oczywicie,
rzd Rzeszy nie zamierza pogwaca interesaw bezpieczestwa
ZSRR, nie zdarzysi to w adnym wypadku, nawet jeli wojska
niemieckie przejd przez Bugari.
Do operacji, ktara moe by powzita przeciwko Anglii w
Grecji, Niemcy koncentruj wojska na Bakanach w takiej
skali, by mie moliwo udaremnienia wszelkich prab Anglii
stworzenia w tych regionach frontu.
Rzd Rzeszy jest przekonany, e zachowujc si w ten sposab ma na
wzgldzie rawnie interesy ZSRR, ktdry by si sprzeciwia uzyskaniu przez
Angli bazy wypadowej w tych regionach.
Rzd Rzeszy, jak wskaza z okazji wizyty pana Mootowa
w Berlinie, rozumie radzieckie zainteresowanie Cieninami i
gotaw jest w odpowiedniej chwili aprobowa rewizj Konwencji
w Montreux. Niemcy ze swej strony nie s zainteresowane pod
wzgldem politycznym Cieninami i wycofaj swe wojska po
zakoczeniu operacji na Bakanach.
Co si tyczy stanowiska, o ktare zapytywa pan Mototow,
w sprawie kontynuowania pertraktacji politycznych, rozpocz
tych pewien czas temu w Berlinie^ mona owiadczy co
nastpuje:
Rzd Rzeszy mocno si trzyma swych pogldaw zreferowanych panu
Mootowowi podczas jego pobytu w Berlinie. Rzd radziecki ze swej strony
wystpi w koricu listopada z okrelon kontrpropozycj. W obecnej chwili
rzd Rzeszy utrzymuje kontakty w zakresie tych kwestii z rzdami swych
sojusznikaw - Woch i Japonii i ma nadziej, e w najbliszej przyszoci,
gdy te kwestie bd bardziej wyjanione, potrafi ponownie rozpocz
pertraktacje polityczne z rzdem radzieckim.
Koniec odpowiedzi.
II. Ambasadorowi Schulenburgowi wysya si instrukcj, by zoy
analogiczne owiadczenie Mootowowi w s'rod wieczorem lub w czwartek rano.
279
III. Poza tym prosz, bycie po rozmowie z radzieckim posem
penomocnym wrczyli ambasadorowi [woskiemu] Alfieriemu odpis owiadczenia,
ktare wrczy Warn pan Dekanozow 17 stycznia, a take odpis naszej
odpowiedzi celem poufnego poinformowania rzdu woskiego. Poinformowaem ju
Duce i hrabiego Ciano.
Ribbentrop
82. MEMORANDUM WEIZSACKERA
Berlin, 22 stycznia 1941 r.
Sekretarz stanu Nr 59
Przyjem tego wieczora radzieckiego posa penomocnego i ustnie
zakomunikowaem mu odpowiedz' na jego os'wiadczenie z dn. 17 stycznia.
Nastpnie wrczyem mu tekst odpowiedzi w postaci memorandum.
Powiedziaem take Dekanozowowi, e hrabia Schulenburg przekae panu
Mootowowi odpowiedni komunikat albo tego wieczora, albo jutro rano.
Dekanozow wawczas zapyta, jak powiedzia - do prywatnego uytku, co
si rozumie przez sens niektarych wyfaen odpowiedzi, jak, otrzyma. Chcia
ustali, kiedy mona oczekiwa przejs'cia wojsk niemieckich przez Bugari
do Grecji, o czym si mo'wi w odpowiedzi, a take czy ta decyzja jest
ostateczna,
W zwizku z tym wskazaem posowi penomocnemu na paragrafy 1 i 3
tekstu memorandum.
Nastpnie pose penomocny powto'rzy ze swego os'wiadczenia z dn. 17
biecego miesica, e rzd radziecki rozpatruje pojawienie si
jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium Bugarii jako pogwacenie interesaw
bezpieczestwa ZSRR. Nasze owiadczenie w kocu paragrafu 3 memorandum nie
odpowiada temu punktowi widzenia.
Odpowiedziaem, e nasz punkt widzenia dobitnie jest przedstawiony w
paragrafie 3 i paragrafie 4 memorandum. Jestes'my przekonani, e nasze plany
su interesom ZSRR, ktary byby przeciwko uzyskaniu przez Angli bazy
wypadowej w tych regionach. Ponadto poprosiem posa penomocnego, by w domu
raz jeszcze uwanie przejrza memorandum. Wawczas oczywicie dojdzie do
wniosku, e nasza odpowied rozprasza jego niepokaj.
280
Dane memorandum przesya si telegraficznie Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy.
Weizsacker
83. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 stycznia 1941-21.21 Otrzymany 24 stycznia 1941 - 0.25
Nr 161 z dn. 23 stycznia
Na telegram nr 129 z dn. 22 stycznia1
Pilne! Tajne!
Dzi zostay wykonane instrukcje. Mootow owiadczy, e rzd radziecki
przestudiuje i rozway nasz komunikat, po czym, jeli-zajdzie potrzeba,
[Mootow] si wypowie. Komunikat rzdu Rzeszy Niemieckiej rozumie tak, ze
kwestia przejcia wojsk niemieckich przez Bugari jest sama przez si
rozstrzygnita ostatecznie, lecz si urzeczywistni dopiero w tym wypadku,
jeli Anglia rozszerzy swe operacje wojenne na terenach greckich na wiksz
ni dotychczas skal.
Co do reszty spraw Mootow przytoczy dobrze znany argument, zgodnie z
ktarym rzd radziecki uwaa Bugari i Cieniny za stref bezpieczestwa
Zwizku Radzieckiego i e jest przeciwko wszelkiemu rozprzestrzenianiu
wojny, szczegalnie na Morzu Czarnym. Jest przekonany, e to cakowicie si
zgadza z pogldem Rzeszy Niemieckiej..
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. -- Przyp. J. F.
281
84. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
t
Berlin, 22 lutego 1941 - 6.25 Moskwa, 22 lutego 1941 - 11.00
Nr 353 z dn.21 lutego
Poufne. Szefowi misji dyplomatycznej lub jej przedstawicielowi
do rk wadnych. Tajemnica pastwowa. Naley rozszyfrowa
osobicie. cile tajne. Odpowied przez kuriera lub tajnym
szyfrem.
Instrukcja telegraficzna nr 36 z dn. 7 stycznia zawieraa wskazawk, e
w cigu pewnego czasu dobrze byoby podtrzymywa niejasno w komunikatach i
liczebnoci wojsk niemieckich i e w odpowiednim czasie poinformuje si o
cafej potdze wojsk. Teraz nadszed ten czas.
W Rumunii znajduje si w gotowoci bojowej 680.000 (szes'set
osiemdziesit tysicy) wojsk niemieckich. Ws'rad nich bardzo wysoki procent
stanowi wojska techniczne, szczegalnie pancerne, wyposaone w
najnowoczeniejsz bro. Na zapleczu tych wojsk, w Niemczech, s
niewyczerpane rezerwy, w tym wojska regularne skoncentrowane na granicy
niemie-cko-jugosowiaskiej.
Prosz, by czonkowie misji dyplomatycznej i moliwe osoby zaufane
zaczli dawa zna w sposab atwy, robicy wraenie o sile wojsk, wskazujc,
e jest ich wicej ni dostatecznie, eby podoa wszelkim nieprzewidzianym
okolicznociom na Bakanach. Przy czym czyni to naley nie tylko w koach
pastwowych, lecz take wrad zainteresowanych dyplomataw zagranicznych.
Pozostawiam do Waszego uznania, kiedy nie naley wymienia dokadnej cyfry
podanej powyej. Odwrotnie, mona take korzysta z aluzji i odstpstw, jak
na przykad „bodaje 700.000" itp.
Ritter
282
85. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Fiischl, 27 lutego 1941-21.50 Berlin, 27 lutego 1941-22.30
Nr 114 z dn. 27 lutego
Do Moskwy
Do dziau szyfro'w
Pilne!
Przekazano telegraficznie, nr 403 z dn. 27 lutego o 22.58
Ambasadorowi do rk wasnych!
Prosz w pitek, 28 lutego, pod wieczar zoy wizyt panu Mootowowi i
ustnie przekaza mu co nastpuje:
Rzd radziecki wie, e od pewnego czasu prowadzone s
pertraktacje midzy Ministrem Rzeszy i rzdem woskim z
jednej strony a rzdem bugarskim z drugiej o przyczeniu
Bugarii do Paktu Trzech. Pertraktacje te teraz si zakoczyy.
Zadecydowano, e Bugaria si przyczy do Paktu Trzech.
Protoka o tym przyczeniu si zostanie podpisany 1 marca.
Rzd Rzeszy pragnie zawczasu poinformowa o tym rzd
radziecki.
Prosz 1 marca wieczorem jeszcze raz odwiedzi pana
Mootowa i zakomunikowa mu co nastpuje:
Wiadomoci, jakimi dysponujemy, o zamiarach brytyjskich wobec Grecji
zmusiy rzd Rzeszy do natychmiastowego poczynienia dalszych krokaw celem
zapewnienia bezpieczestwa, przede wszystkim - do przerzucenia wojsk
niemieckich na ziemi bugarsk. Z powoaniem si na owiadczenie zoone
rzdowi radzieckiemu 23 stycznia, prosz doda, e nasze rodki ostrzegawcze
skierowane s na zapobieenie uzyskaniu przez Brytani trwaej bazy
wypadowej w Grecji. W wypadku, jeli pan Mootow zechce bardziej
szczegaowych wyjanie, musicie kierowa si nastpujco: te s'rodki
ostronoci przedsibierze wycznie celem zapobieenia umocnieniu Brytanii
na terytorium greckim; po drugie, s'rodki te nie s skierowane przeciwko
Turcji; bdziemy szanowa suwerenno tureck, chyba e Turcja dokona
przeciwko nam jakiego' aktu wrogiego; po trzecie, ta koncentracja wojsk
niemieckich jest przedsiwziciem wojennym i usunicie niebezpieczestwa
brytyjskiego w Grecji automatycznie doprowadzi do wycofania wojsk
niemieckich.
Prosz zawiadomi mnie telegraficznie, jak pan Mootow przyj Wasz
komunikat.
283
Do Waszej osobistej wiadomoci podaje si take to, e pose bugarski
w Moskwie1 28 lutego i 1 marca w imieniu swego rzdu zoy
analogiczne owiadczenia.
Ribbentrop
1 I. Stamenow.-- Przyp. red. wyd. niem.
86. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 1 marca 1941 - 0.25 Otrzymany 1 marca 1941 - 2.10
Nr 444 z dn. 28 lutego1
Pilne!
Na telegramu nr 403 z cl- ' lutego
Odwiedziem tego wieczora pana Mootowa i wykonaem instrukcj nr
I2.
Mootow odebra mdj komunikat ze zrozumia trwog i owiadczy, e o
punkcie widzenia rzdu radzieckiego rzd Rzeszy Niemieckiej zosta
poinformowany 25 listopada 1940 r. (patrz doniesienie telegraficzne z dn. 25
listopada nr 2362). Ten komunikat wci jeszcze okrela stanowisko rzdu
radzieckiego w tej kwestii. Tymczasem przysza sytuacja Bugarii bya
rozpatrywana w ramach okrelonych okolicznoci. W chwili obecnej wydarzenia
przybray nowy obro't. Jednake, pogld rzdu radzieckiego, e Bugaria
wchodzi do strefy bezpieczestwa ZSRR, pozostaje bez zmian.
Mootow nie zmieni swego zdania pomimo mego argumentu, e wstpienie
Bugarii do Paktu Trzech w adnym wypadku nie szkodzi interesom Zwizku
Radzieckiego. Owiadczy, e . ws-tpienie Bugarii odbywa si w sytuacji
odmiennej ni ta, ktar przewidywano, i e, niestety, nie jest oczywiste, i
zachodzce wydarzenia mieszcz si w ramach owiadczenia rzdu radzieckiego
z dn. 25 listopada.
Schulenburg
1 Przesiany do specjalnego pocigu Ribbentropa, nr 744. --
Przyp. red. wyd.
niem.
2 Patrz punkt pierwszy poprzedniego dokumentu. -- Przyp. J.
F.
284
87. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 1 marca 1941 - 22.15 Otrzymany 2 marca 1941 - 2.20
Nr 453 z dn. 1 marca1
Pilne!
Na telegram nr 403 z dn. 27 lutego
Tajne!
Instrukcja nr 22 zostaa wykonana dzi o szastej trzydzieci
wieczorem czasu moskiewskiego.
Moiotow, ktary bardzo powanie odebraf maj komunikat, przede wszystkim
owiadczy, e wie o decyzji Niemiec, poniewa pose bugarski powiadomi
ju dzi' o nim pana Wyszyskiego. Nastpnie Mootow wyrazi swe gbokie
zaniepokojenie tym, e w kwestii, kto'ra dla Zwizku Radzieckiego ma takie
[due] znaczenie, rzd niemiecki powzi decyzj sprzeczn z pogldem rzdu
radzieckiego o interesach bezpieczestwa ZSRR. Rzd radziecki
niejednokrotnie podkrela rzdowi niemieckiemu - zarawno podczas
pertraktacji berliskich, jak te paniej - swe szczegalne
zaintereso-wanieBugari. Zatem, nie moe pozostawa obojtny wobec
ostatnich przedsiwzi niemieckich i bdzie zmuszony okreli swaj stosunek
do nich. Ma nadziej, e rzd Rzeszy Niemieckiej nada tej decyzji doniose
znaczenie. Moiotow w mojej obecnoci wasnorcznie naszkicowa" brudnopis
memorandum, sformuowa stanowisko rzdu radzieckiego, zrobi odpis
memorandum i wrczy mi. Nota zawieraa nastpujcy tekst:
„1. Przykro jest, e rzd Rzeszy Niemieckiej, nie zwaajc na
ostrzeenie ze strony rzdu radzieckiego zawarte w owiadczeniu z dn. 25
listopada 1940 r., uznaje za rzecz moliw przestrzeganie kursu, ktary
szkodzi interesom bezpieczestwa ZSRR, i zdecydowa urzeczywistni okupacj
Bugarii.
2. Poniewa rzd radziecki dotychczas zajmuje stanowisko opisane w
owiadczeniu z dn. 25 listopada, rzd niemiecki powinien rozumie, e nie
moe liczy na poparcie ZSRR swych przedsiwzi w Bugarii."
W swej odpowiedzi kierowaem si Waszymi wskazawkami, midzy innymi
podkreliem, e nie moe by nawet mowy o wyrzdzeniu szkody interesom
bezpieczestwa ZSRR.
Schulenburg
1 Przesiany do specjalnego pocijgu Ribbentropa, nr 771. -
Przyp. red. wyd.
niem.
2 Patrz punkt drugi telegramu nr 114 z dn. 27 lutego. --
Przyp. J. F.
285
PRZYCZENIE SI BULGAR/II DO PAKTU TRZECH M0CARS1
2 marca 1941 r.
Berlin, 1 marca (TASS). Agencja Transocean komunikuje, e dzi o
godzinie 19 minut 45 w Wiedniu bufgarski premier Fifow podpisaf protokaf o
przyuczeniu si Bufgarii do paktu trzech mocarstw.
WKROCZENIE WOJSK NIEMIECKICH DO BUGAR 11
3 marca 1941 r.
Berlin, 2 marca (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne donosi z Sofii,
e wojska niemieckie za zgodf rzdu bufgarskiego wkroczyfy na terytorium
Bufgarii.
88. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 13 marca 1941 r. Tajemnica pastwowa
Genera Warlimont i kapitan marynarki wojennej Bikckner wyrazili
pogld, e z okrelonych powodaw konieczne jest jak najszybsze zaprzestanie
dziaalnos'ci licznych komisji rosyjskich, kto're pracuj na terenach
niemieckich na Wschodzie, i niezwoczne odesanie ich do domu. Podobne
komisje wci jeszcze si znajduj na terytorium niemieckim w zwizku z
powrotem emigrantaw litewskich z Niemiec do Litwy. Funkcjonuje jeszcze
niemiecko-rosyjska komisja pograniczna, a take kilka podkomisji terenowych.
Jedne z tych komisji s na terytorium rosyjskim, inne za - na terytorium
niemieckim (i midzy innymi na poudnie od Suwak?). Podkomisje te musz
zakoczy sw prac do 10 marca. Z szeregu przyczyn jeszcze
286
nie zaczy swej pracy. OKW1 da, by uczyniono wszystko
celem niedopuszczenia ich do pracy.
<i)becnosc Rosjan w tych regionach Niemiec moe by zezyolona tylko
do 25 marca. Wielkie kontyngenty wojsk niemieckich ju si grupuj w
sektorze panocnym. Od 20 marca zacznie si jeszcze wiksze ich skupianie.
W zwizku z tym powstaje kwestia, czy armia nie zajmie konsulatu
rosyjskiego w Kralewcu.
Ritter
1 Niemieckie Dowadztwo Naczelne. -- Przyp. J. F.
89. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
O statusie radzieckich dostaw surowcaw do Niemiec
Berlin, 5 kwietnia 1941 r.
Pocztkowo, po zawarciu niemieka-radzieckiego Porozu
mienia Gospodarczego z dn. 10 stycznia 1941 r., dato si
zauway znaczn powcigliwo strony radzieckiej w prak
tycznym realizowaniu dostaw, co prawdopodobnie byo cz
ciowo zwizane z ozibieniem si stosunkaw politycznych z
Rzesz. Zawarcie poszczegalnych umaw handlowych napotyka
o w zasadzie wielkie trudnoci. W wyniku import surowcaw ze
Zwizku Radzieckiego w styczniu i lutym pozostawa na
stosunkowo niskim poziomie (17 milionaw marek i II milionaw
marek wcznie z najwiksz i najwaniejsz czci - 200.000
ton zboa z Besarabii).
W marcu zaszy pod tym wzgldem zmiany. Dostawy
gwatownie wzrosy, szczegalnie zboa, ropy naftowej, rudy
manganowej, metali kolorowych i szlachetnych. W wyniku
umowy zboowej uzyskanej po trudnej walce dostawy zboa
przed wrzes'niem biecego roku sigay 1,4 miliona ton, przy
stosunkowo pomylnych cenach. Do wykonania tej umowy
Sowieci maj ju 110.000 ton zboa i solennie obiecali dostar
czy w kwietniu 170-200.000 ton zboa.
Sytuacja z kompensat niemieck w tym kwartale jest
pomylna, gdy zgodnie z umow w tym kwartale musimy
dostarczy tylko reszt bilansu z pierwszego roku umowy.
Dalsze przestrzeganie terminaw dostaw niemieckich stanie si
niemoliwe z powodu braku rk do pracy i priorytetu progra
maw wojennych.
287
4. Tranzyt przez Syberi przewanie odbywa si zadowalajco. Rzd
radziecki na granicy mandurskiej gotaw jest na nasz prob udzieli
specjalnego skadu towarowego /dla przewozu kauczuku. Obecnie w Moskwie
trwaj pertraktacje o zwikszeniu taryf radzieckich.
Podsumowujc wyniki, mona powiedzie, e po pocztkowym wstrzymaniu
dostaw rosyjskich w chwili obecnej sa one do znaczne i strona rosyjska
przestrzega Porozumienia Gospodarczego z dn. 10 stycznia biecego roku.
Schnurre
90. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 6 kwietnia 1941 - 4.30 Moskwa, 6 kwietnia, 1941 - 9.35
Nr 703 z dn. 6 kwietnia Pilne!
Tajemnica pastwowa. Rozszyfrowa moe tylko urzdnik dopuszczony do
dokumentaw zawierajcych tajemnic pastwow. Natychmiast dostarczy misji
dyplomatycznej do rk wasnych. Odpowiedz' przez kuriera lub tajnym szyfrem.
Panu ambasadorowi do rk wasnych
Prosz odwiedzi pana Mootowa w niedziel wczesnym rankiem, 6 kwietnia
i zakomunikowa mu, e rzd Rzeszy by zmuszony przystpi do dziaa
wojennych w Grecji i Jugosawii. Rzd Rzeszy musia poczyni ten krok z
powodu przybycia na ld grecki duych kontyngentaw brytyjskich si zbrojnych
oraz wskutek tego, e rzd jugosowiaski, kto'ry doszed do wadzy
nielegalnie w wyniku przewrotu 27 marca1, sprzymierzy si, z
Angli i Grecj. Rzd Rzeszy ju kilka dni dysponowa dokadn informacj o
tym, e jugosowiaski sztab generalny wespa z greckim sztabem generalnym i
dowo'dztwem naczelnym brytyjskiej armii ekspedycyjnej, ktdra wyldowaa w
Grecji, przygotoway si do wspalnych operacji przeciwko Niemcom i Wochom.
Opracz tego, stale wzrastajca liczba komunikataw o ekscesach przeciwko
Niemcom w Jugosawii uniemoliwia rzdowi Rzeszy zajmowanie nadal obojtnej
pozycji w obliczu takich wydarze. Nowy rzd jugosowiaski obra ten kurs
na przekar wszystkim ustawom i argumentom, po
288
tym, gdy Niemcy w cigu wielu lat prowadziy polityk przyjaz'ni z tym
krajem i kto'ra osigna punkt kulminacyjny w chwili przyczenia si
Jugosawii do Paktu Trzech Mocarstw.2 Poza tym, prosibym w
zwizku z tym powoa si na komunikaty przekazane z licznych powodo'w panu
Mootowowi o celach i zamiarach rzdu niemieckiego na Pawyspie Bakaskimi
a mianowicie, i dziaania niemieckie w tej strefie s skierpwane wycznie
na zapobieenie uzyskaniu przez Angli jeszcze jednej bazy wypadowej na
kontynencie, e Niemcy nie maj adnych interesaw politycznych lub
terytorialnych w tym regionie, e wojska niemieckie wycofaj si z Bakano'w
po wykonaniu swego zadania. Prosz to owiadczy bez adnych szczegalnych
akcentaw, w obiektywnej i obojtnej formie.
Prosz w tym wypadku nie wspomina owiadczenia o
radziecko-jugosowiaskim ukadzie o przyjani, ktare Warn zoy Mokotaw.
Natomiast jeli Mootow sam zacznie o tym mawi, wawczas prosz ograniczy
si do uwagi, e wysalicie jego owiadczenie do Berlina, lecz jeszcze nie
otrzymalicie odpowiedzi.
O wykonaniu tego nadajcie telegraficznie zawiadomienie.
Ribbentrop
1 W nocy z 26 na 27 marca 1941 r..w Jugosawii odby si
przewro't parfstwo-
wy, rz,d proniemiecki D. Cvetkovida zosta zastpiony przez rza.d
proangielski
z generaem D. Simonovidem na czele. -- Przyp. I. F.
2 Rz,d proniemiecki D. Cvetkovicia 25 marca 1941 r.
przytoczy si do Paktu
Trzech Mocarstw. -- Przyp. I. F.
91. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 kwietnia 1941 - 19.00 Otrzymany 6 kwietnia 1941 - 22.25
Pilne!
Nr 818 z dn. 6 kwietnia
Na telegram nr 703 z dn. 6 kwietnia
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych
Poniewa Mootow zawsze spdza niedziele za miastem, mogem z nim
porozmawia dopiero dzi po poudniu o godzinie 4. Mootow specjalnie
przyby w tym celu do Moskwy.
289
Po tym, gdy zoyem Mootowowi zlecone owiadczenie, ten
ostatni kilkakrotnie powtarzy, e sprawa jest bardzo smutna,
albowiem pomimo wszelkich stara rozprzestrzenienie si
wojny okazao si nieuniknione.
Mootow nie skorzysta z okazji, by przypomnie o pakcie
radziecko-jugosowiaskim. Dlatego te zgodnie ze wskazowk,
nie poruszaem tej kwestii.
Schulenburg
92. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 kwietnia 1941 - 21.03 Otrzymany 9 kwietnia 1941 - 23.05
Pilne!
Uzupenienie mego telegramu nr 832 z dn. 7 kwietnia1
Tajne!
Minister spraw zagranicznych Japonii Matsuoka dzis znowu bdzie
prowadzi na Kremlu pertraktacje z Mootowem. Po obiedzie, kto'ry Mootow
wyznaczy mu na dzisiejszy wieczo'r, Matsuoka odjedzie do Leningradu i
spdzi tam czwartek. Matsuoka odoy swaj odjazd do niedzieli. Miaem kilka
rozmaw z nim, lecz nie otrzymaem od niego konkretnej odpowiedzi na pytanie
o pertraktacjach z Mootowem i ich realnych wynikach. Moim zdaniem, Matsuoka
na tych pertraktacjach zbytnio si wda w szczegay; czy bd porozumienia
na pis'mie, w istocie zaley teraz od rzdu radzieckiego. Matsuoka obieca,
e poinformuje mnie przed swym odjazdem do Tokio.
Matsuoka opowiedzia rawnie co nastpuje. Podczas niadania z
tutejszym ambasadorem amerykaskim Steihardtem, ktarego z Matsuok przedtem
czyy stosunki osobiste, Steinhardt wci si stara dowiedzie od niego,
czy w Berlinie2 powzito decyzj napadu na Japoni i Ameryk.
Matsuoka doda, e odnias wraenie, i Steihardt otrzyma na to
bezporedni wskazawk od Roosevelta. Naturalnie, [Matsuoka] odpowiedzia",
e o tym nie byo nawet mowy.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. - frzyp. 1. F.
2 Ma sif na wzgldzie pertraktacje o zawarciu Paktu Trzech,
ktare si
odbyy w Berlinie. - Przyp. J. F.
290
93. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 kwietnia 1941 - 21.00
Nr 884 z dn. 13 kwietnia
Uzupenienie mego telegramu nr 883 z dn. 13 kwietnia1
Pilne!
Tajne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rk wasnych!
Jak wynika z os'wiadczenia Matsuoki tutejszemu amba
sadorowi woskiemu2, zapewnienie Matsuoki o tym, e dooy
wszelkich stara, by zlikwidowa koncesje japoskie na
Sachalinie Panocnym, zostao potwierdzone pisemnie przez list
Matsuoki do Mootowa.
Na pytanie ambasadora woskiego czy podczas rozmo'w
Matsuoki ze Stalinem poruszano kwesti stosunkdw Zwizku
Radzieckiego z Osi, Matsuoka odpowiedzia, e Stalin powie
dzia mu, iz jest przekonanym stronnikiem Osi i przeciwnikiem
Anglii oraz Ameryki.
Odjazd Matsuoki opaz'nia si o godzin, a potem odbya
si niezwyka ceremonia. Zupenie nieoczekiwanie zarawno dla
Japoczykaw jak te dla Rosjan nagle si zjawili Stalin oraz
Mootow i w sposab ostentacyjnie przyjacielski egnali Matsuo-
k oraz Japoczykaw, ktarzy byli tam obecni, yczyli im
przyjemnej podro'y. Potem Stalin zapyta gos'no o mnie,
znalaz mi, podszed, obj i powiedzia: „Musimy zosta
przyjaciami i Pan powinien zrobi wszystko w tym celu!"
Nastpnie Stalin zwro'ci si do penicego obowizki niemie
ckiego attache' wojskowego pukownika Krebsa i po uprzednim
przekonaniu si, e ten jest Niemcem, powiedzia mu: „Pozosta
jemy z Panem przyjaciami w kadym wypadku". Niewtpliwie,
Stalin wita pukownika Krebsa i mnie w zamierzony sposo'b,
przez co wiadomie zwraci uwag licznej publicznoci, ktdra
bya przy tym obecna.
Schulenburg
1 Nie zamieszcza si. - Przyp. J. F.
2 Augusto Rosso. Przyp. red. wyd. niem.
291
ZAWARCIE PAKTl,!
O NEUTRALNOCI MIDZY
ZSRR A JAPONI
14 kwietnia 1941 r.
W wyniku rozmaw, jakie si odbywafy w ostatnich dniach w Moskwie midzy
Przewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarzem Ludowym Spraw
Zagranicznych tow. W. Mo-fotowem a Ministrem spraw zagranicznych Japonii
panem Josuke Matsuok, 13 kwietnia podpisano pakt o neutralnoci midzy
Zwizkiem Radzieckim i Japoni, a take deklaracj o wzajemnym poszanowaniu
nietykalnoci terytorialnej i nienaruszalnoci granic Mongolskiej Republiki
Ludowej i Mandukuo.
W rozmowach wzili udziaf tow. Stalin, ze strony zas' Japonii --
ambasador japoski w Moskwie pan Tatekawa.
94. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 16 kwietnia 1941 - 0.37 Otrzymany 16 kwietnia 1941 - 3.10
Nr 902 z dn. 15 kwietnia 1941 r.1
Pilne!
Uzupenienie telegramu nr 884 z dn. 13 kwietnia
Tajne!
Ambasador japoski2, ktarego dzi' odwiedziem, powiedzia
mi, e po zawarciu radziecko-japoskiego paktu o neutralnos'ci w rzdzie
radzieckim powstaa bardzo pomylna atmosfera, o czym przekonywa go
Morotow, kto'ry prosi dzi, by przyszed niezwocznie w celu kontynuowania
rozmaw o umowie handlowej. Zawarcie ukfadu [o neutralno] wywoao
rozczarowanie i zaniepokojenie w Ameryce, gdzie z zainteresowaniem ledzono
wizyt Matsuoki w Berlinie i Rzymie.
Wspapracownicy tutejszej ambasady japoskiej twierdz, e pakt jest
korzystny nie tylko dla Japonii, lecz take dla Osi, i pomylnie wpynie na
stosunki Zwizku Radzieckiego z Osi i e Zwizek Radziecki gotaw jest do
wspapracy z Osi.
292
Tutejszy korpus dyplomatyczny rozpatruje w tyme duchu zachowanie si
Stalina wobec pana ambasadora na dworcu podczas odjazdu Matsuoki. Czsto
wyraa si pogld, e Stalin specjalnie skorzysta z okazji, by
zademonstrowa swaj stosunek do Niemiec w obecnos'ci dyplomataw
zagranicznych i przedstawicieli prasy. Zasuguje to na szczegaln uwag ze
wzgldu na stale krce pogoski o nieuniknionym zderzeniu Niemiec ze
Zwizkiem Radzieckim. Jednoczes'nie pozycj Zwizku Radzieckiego, ktara
ulega zmianie, czy si tu z sukcesami niemieckich si zbrojnych w
Jugosawii i Grecji.
Tippelskirch
1 Depeszowano do pocigu specjalnego Ribbentrope, telegram
nr 1196. --
Przyp. red. wyd. niem.
2 Genera Tatekawa. -- Przyp. I. F.
95. O PRZESTRZEGANIU POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
Protoka
wynikaw spotkania penomocnych przedstawicieli
Rzdu Rzeszy Niemieckiej i Rzdu Zwizku Socjalistycznych
Republik Radzieckich w sprawie kontroli za przestrzeganiem
Porozumienia Gospodarczego midzy Niemcami a Zwizkiem
Socjalistycznych Republik Radzieckich z dnia
11 lutego 1940 r.
Penomocni przedstawiciele Rzdu Rzeszy Niemieckiej i Rzdu Zwizku
Socjalistycznych Republik Radzieckich, dziaajc zgodnie z artykuem 10
Porozumienia Gospodarczego midzy Niemcami a Zwizliem Socjalistycznych
Republik Radzieckich z dnia 11 lutego 1940 r., na podstawie wynikaw kontroli
za przestrzeganiem przez rzdy powyszego porozumienia na dzie 11 lutego
1941 r. zgodzili si z tym co nastpuje:
Dostawy radzieckie - wedug danych radzieckich - na 11 lutego 1941 r.
wynosz 310.3 milionaw marek. Dostawy z Niemiec na t sum bd dostarczone
nie paz'niej 11 maja 1941 r.
Protoka sporzdzono w dwo'ch oryginaach: w jzyku niemieckim i
rosyjskim kady, oba teksty uwaa si za autentyczne.
293
Dokonano w Berlinie, 18 kwietnia 1941 r.
Za Rzd Z upowanienia
Rzeszy Niemieckiej Rzdu ZSRR
K. Schnurre A. Krutikow1
1 A. Krutikow -- pierwszy zastpca Komisarza ludowego handlu
zagranicznego ZSRR. -- Przyp. red. wy. niem.
96. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO MSZ • NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 kwietnia 1941 - 0.05 Otrzymany 22 kwietnia 1941 - 3.30
Nr 957 z dn. 21 kwietnia Pilne!
Sekretarz generalny Komisariatu Spraw Zagranicznych1 wezwa
mi dzi do swego gabinetu i wrczy mi not werbaln, ktara zawiera zadanie
niezwocznego przedsiwzicia rodkaw przeciwko trwajcym naruszeniom
granicy ZSRR przez samoloty niemieckie. Ostatnio te naruszenia stay si
znacznie czstsze. Od 27 marca do 18 kwietnia miao miejsce 80 podobnych
wypadkaw. Nota, ktara zawiera dodatek ze szczegaowym opisem tych 80
narusze, zwraca szczegaln uwag na samolot, ktary wyldowa 15 kwietnia
okoo m. Rawne. Znaleziono w nim aparat fotograficzny, kilka kaset zuytego
filmu i porwan map topograficzn regionaw ZSRR, co wiadczy o celach
zaogi tego samolotu.
Nota zawiera dosownie co nastpuje:
„Zgodnie / z tym, Komisariat Ludowy uwaa, e naley przypomnie
ambasadzie niemieckiej o os'wiadczeniu zoonym 28 marca przez pomocnika
attache' wojskowego poselstwa ZSRR w Berlinie marszakowi Rzeszy Garingowi,
w ktarym bya mowa o tym, e Komisarz Ludowy Obrony ZSRR odstpi od nader
surowych zasad obrony granicy radzieckiej i wyda rozkaz wojskom ochrony
pogranicza dopaty nie otwiera ognia do samolotaw niemieckich zalatajcych
na terytorium radzieckie, dopaki te przeloty nie zaczn si zbyt czsto".
294
W zakoczeniu noty Komisarz ludowy spraw zagranicznych kadzie nacisk
na nadziei, e rzd niemiecki zastosuje wszystkie niezbdne s'rodki celem
zapobieenia naruszeniu w przyszoci granicy pastwowej ZSRR przez samoloty
niemieckie.
Sekretarz generalny prosi mi o przekazanie tres'ci noty do Berlina,
co obiecaem uczyni.
Wobec tego, e radziecka nota werbalna powouje si na niedawne
memorandum o analogicznych naruszeniach granicy przez wojska niemieckie, a
take przypomina nam o owiadczeniu pomocnika attache' wojskowego, naley
oczekiwa prawdopodobnie powanych incydentaw, jeli samoloty niemieckie
nadal bd narusza granic radzieck.
Tippelskirch
1 A. Sobolew. - Przyp. red. wyd. niem.
97. ATTACHE, MARYNARKI WOJENNEJ W MOSKWIE DO DOWaDZTWA MARYNARKI
WOJENNEJ NIEMIEC
Telegram
24 kwietnia 1941 r.
Nr 34112/110 z dn. 24 kwietnia Do marynarki wojennej
Krce tu pogoski mawi o rzekomo istniejcym niebez
pieczestwie wojny niemiecko-radzieckiej, czemu sprzyjaj
doniesienia oso'b przejedajcych przez Niemcy.
Ambasador brytyjski wedug informacji radcy ambasady
woskiej jako pocztek wojny wymienia dzieri 22 czerwca.
Inni podaj dat 20 maja.
Prabuj zapobiega tym wyranie absurdalnym pogoskom.
Attache marynarki wojennej [Baumbach]
295
WYLDOWANIE WOJSK NIEMIECKICH W FINLANDII
30 kwietnia 1941 r.
Tallin. (Kor. wfasny). Wedtug uzyskanych dzi" wiarygodnych doniesie,
26 kwietnia do portu fiskiego Abo (Turku) przybyfy 4 niemieckie statki
transportowe, z ktarych wyldowaty wojska niemieckie -- okoto 12 tys. ludzi
z amunicj, czogami, artyleri itd. 28 kwietnia wojska te zaczty udawa
si do Tampere.
98. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Doniesienie
Moskwa, 2 maja 1941 r.
Tre: Pogoski o niemiecko-radzieckim zderzeniu wojennym. Tajne!
Ja i wysi urzdnicy mej ambasady stale walczymy z pogoskami o
nieuniknionym niemiecko-radzieckim konflikcie wojennym, poniewa-rzecz
oczywista-pogoski te przeszkadzaj w trwajcym rozwodu pokojowych stosunkaw
niemiecko-radzieckich. Prosz mie na wzgldzie, e praby zdementowania tych
pogosek tu, w Moskwie, mimo woli s nieudolne, jeli docieraj, one tu
stale z Niemiec i kady przybywajcy do Moskwy lub przejedajcy przez
Moskw nie tylko je przywozi, lecz nawet moe potwierdzi, powoujc si na
fakty.
Schulenburg
296
99. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 7 maja 1941 - 14.02 Otrzymany 7 maja 1941 - 15.10
Pilne!
Nr 1092 z dn. 7 maja
Tajne!
Stalin zamieni Mootowa na stanowisku Przewodniczcego Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR i w ten sposab stan na czele rzdu Zwizku Radzieckiego.
Mootow zosta zastpc Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych i
Komisarzem ludowym spraw zagranicznych. Zmiana ta tumaczy si przecieniem
Mofotowa praca, lecz w rzeczywistoci oznacza upadek jego autorytetu.
Przyczyny tego naley szuka w przeszych bdach w polityce zagranicznej,
ktare doprowadziy do ozibienia przyjaznych stosunkaw
niemiecko-radzie-ckich. O ich nawizanie i zachowanie Stalin stale walczy,
podczas gdy inicjatywa osobista Mootowa czsto bya skierowana na obron
wasnej pozycji.
Stalin jako Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych, tzn. premier
Zwi/ku Radzieckiego bierze na siebie odpowiedzialno za wszystkie
dziaania rzdu radzieckiego zarawno w sferze spraw krajowych jak te
zagranicznych. Pooy to kres nienaturalnej sytuacji, gdy wadza uznanego i
niezaprzeczonego wodza narodaw Zwizku Radzieckiego nie opieraa si na
Konstytucji. Skupienie caej wadzy w rkach Stalina oznacza wzrost
autorytetu rzdu ZSRR i nowe wywyszenie Stalina, ktary widocznie
przypuszcza, e w sytuacji, jak, uwaa za powan, powinien osobis'cie
wzi na siebie odpowiedzialno za losy
Zwizku'Radzieckiego. Jestem przekonany, e Stalin skorzysta ze swego nowego
stanowiska, by wzi osobisty udzia w sprawie zachowania i rozwoju dobrych
stosunko'w midzy ZSRR a Niemcami.
Schulenburg
297
100. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Dtugie memorandum o niemiecko-iadzieckich stosunkach gospodarczych
Berlin, 15 maja 1941 r.
Kilka dni temu zakoczyy si rozmowy z pierwszym
zastpc. Komisarza ludowego handlu zagranicznego ZSRR
Krutikowem, ktare ten ostatni przeprowadzi do konstruk
tywnie. Dlatego mona byo zadowalajco uregulowa takie
trudne punkty umowy gospodarczej z dn. 10 stycznia 1941 r.,
jak dostawy nasion rolin oleistych, metali kolorowych, ropy
naftowej i tranzyt kauczuku z Azji Wschodniej przez teryto
rium ZSRR. Krutikow mimo swego konstruktywnego podejs'cia
by stanowczy, gdy broni intereso'w rosyjskich. Nie wykaza
gotowos'ci do ustpstw, co mogoby by skomentowane jako
sabo.
Podobnie jak w przeszos'ci, trudnos'ci powstay w zwizku
z wykonaniem zobowiza niemieckich co do dostaw dla ZSRR,
szczegalnie w dziedzinie zbroje. Nadal mnie moemy dotrzy
ma terminaw dostaw. Jednak niewykonanie przez Niemcy
zobowiza uwidoczni si dopiero po sierpniu 1941 r., gdy do
tego czasu Rosja jest zobowizana awansem dostarcza dostawy.
Komplikacje pojawiy si midzy innymi w zwizku z niewyko
naniem kontraktaw o dostawach dla si powietrznych, poniewa
Minister lotnictwa Rzeszy nie dostarczy obiecanych i ju
sprzedanych samolotaw z pobraniem zaliczki. Krutikow
poruszy te kwestie, jednak bez zbytniej natarczywoci.
Budowa krownika „L" w Leningradzie trwa zgodnie z
planem, dostawy niemieckie przychodz wedug hormonogra-
mu. Okoo 70' inynieraw i mechanikaw niemieckich pod
kierownictwem admiraa Feige bierze udzia w budowie
krownika w Leningradzie.1
3. Sytuacja z dostawami surowcaw radzieckich dotychczas
jest zadowalajca. W kwietniu dostarczono nastpujce wane
rodzaje surowcaw:
Zboe 208.000 ton.
Ropa naftowa 90.000 ton.
Bawena 8.300 ton.
Metale kolorowe 6.340 ton. miedzi, cyny i niklu.
Jeli chodzi o rud manganu i fosforany, dostawy ich ucierpiay z
powodu braku tonau i trudnoci z transportem w strefie
poudniowo-wschodniej.
Droga tranzytowa przez Syberi na razie jest wana. Dostawy surowcaw z
Azji Wschodniej, zwaszcza kauczuku, ktary si wiezie do Niemiec t drog,
nadal s istotne (w kwietniu -
298
2.000 ton kauczuku dostarczono skadami specjalnymi i 2.000 ton
zwykymi pocigami syberyjskimi).
Ogalne dostawy w roku biecym wynosz:
Zboe 632.000 ton.
Ropa naftowa 232.000 ton.
Bawena 23.500 ton.
Ruda manganowa 50.000 ton.
Fosforany 67.000 ton.
Platyna / 900 kg.
Wielkie trudnoci s powodowane nie koczcymi si
pogoskami o nieuniknionym zderzeniu niemiecko-rosyjskim.
Za trwaos' tych pogosek w duym stopniu ponosz odpowie
dzialno zrdda oficjalne. Pogoski te powanie niepokoj
przemys niemiecki, ktdry prabuje zrezygnowa z zawartych z
Rosj transakcji i w poszczegalnych wypadkach ju odmawia
wysyania do Moskwy personelu potrzebnego do wykonania
umaw.
Odnosz wraenie, e moglibymy Moskwie przedstawi
dania ekonomiczne wykraczajce nawet poza ramy umowy z
dn. 10 stycznia 1941 r., dania mogce zapewni zaspokojenie
zapotrzebowania niemieckiego na produkty i surowce w
szerszym zakresie ni przewiduje umowa. Obecnie Rosjanie
dostarczaj na czas przewidziany w umowie zakres surowcaw,
kosztuje ich to wielkich wysikaw; umowy, szczegalnie doty
czce zboa, wykonuje si wymienicie. Zatem ogalna ilo
zboa dostarczanego wedug umowy z dn. 10 kwietnia biece
go roku cznie z dostawami wedug umowy belgijskiej i
norweskiej osignie na- dzie I sierpnia 1942 r. ponad trzy
miliony ton.
Umowa handlowa z dn. 10 stycznia 1941 r. przewiduje na
koniec maja - pocztek czerwca przeprowadzenie w Moskwie
nowych pertraktacji o wyrawnaniu dostaw. Jednak podobne
pertraktacje bd miay sens tylko w celu wysunicia nowych
da niemieckich. W przeciwnym wypadku zamierzam
zwleka z dat pertraktacji.
Schnurre
1 Ma si na wzgldzie budow w Leningradzie krownika
„Lutcow". Zakupiono go w Niemczech w kocu 1939 roku. Rozmowy
dotyczce kupna na zlecenie rzdu radzieckiego prowadzi I. Tewosian.
Waciwie krownika jako takiego nie byo, ZSRR otrzyma jedynie korpus
okrtu bez mechanizmaw i uzbrojenia. Wiosn, 1940 r. holownik niemiecki
dostarczy go do Leningradu, jednake budowy krownika tak i nie
dokorlczono do czerwca 1941 r. -- Przyp. J.F.
299
101. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 15 maja 1941 - 18.27 Moskwa, 15 maja 1941 - 22.30
Nr 938 z dn. 14 maja
Materia poufny. Tajne. Moe byc rozszyfrowany jedynie przez urzdnika
dopuszczonego do materiaaw poufnych. Odpowied przez kuriera lub szyfrem.
Na doniesienie telegraficzne nr 957 z dn. 21 kwietnia i na doniesienie
listowne nr A:1408 z dn. 22 kwietnia 1941 r.1
Prosz zawiadomi Komisariat do spraw zagranicznych, e Niemcy prowadz
ledztwo dotyczce 71. wypadku wymienionego naruszenia granicy. ledztwo
wymaga pewnego czasu, poniewa naley przesucha osobicie pododdziay
lotnicze oraz zaogi samolotaw, kto're miay z tym zwizek.
Prosz si postara, by rzd radziecki jak najszybciej uwolni samolot,
ktary 15 kwietnia awaryjnie wyldowa koo miejscowoci Rawne.
Ritter
1 Nie zamieszcza si. - Przyp. J. F.
102. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 maja 1941 - 15.45 Otrzymany 24 maja 1941 - 18.15
Nr 1223 z dn. 24 maja
Pilne!
Tajne!
Uzupenienie telegramu nr 1092 z dn. 7 maja
22 maja zoyem Mootowowi wizyt, eby omawi z nim toczce si
rokowania dotyczce spraw kultury, zwolnienia aresztowanych itd. Mootow
przyj mi w Kremlu w tyme
300
gabinecie, ktdry mia poprzednio, z dobrze znanym umeblowaniem. By jak
zawsze uprzejmy, pewny siebie i dobrze poinformowany. Jedyn, zmian bya
wywieszka u wejcia z nowym napisem: Mootow - Zastpca Przewodniczcego
Rady Komisarzy Ludowych. Nic nie wskazywao na to, e jego stanowisko przy
Stalinie zostao zachwiane lub e si zmniejszy jego wpyw jako Komisarza
ludowego spraw zagranicznych.
Te i inne spostrzeenia uczynione tu od czasu przejcia wyszej wadzy
pastwowej przez Stalina mawi o tym, e dwoje najsilniejszych ludzi w
Zwizku Radzieckim - Stalin i Mootow - utrzymuje pozycje, ktare s
najwaniejsze dla polityki zagranicznej ZSRR. To, e ta polityka zagraniczna
jest skierowana przede wszystkim na zapobieenie zderzeniu z Niemcami,
s'wiadczy stanowisko zajte przez rzd radziecki w ostatnich tygodniach i
ton prasy radzieckiej, kto'ra rozpatruje wszystkie wydarzenia dotyczce
Niemiec w formie nie budzcej sprzeciwu, oraz przestrzeganie umaw
gospodarczych zawartych z Niemcami.
Schulenburg
103. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 14 czerwca 1941 - 1.30 Otrzymany 14 czerwca 1941 - 8.00
Nr 1368 z dn. 13 czerwca 1941 r.
Komisarz ludowy Mootow przed chwil wrczy mi nastpujcy tekst
komunikatu TASS, kto'ry dzi wieczorem bdzie nadany w radiu i opublikowany
jutro w gazetach:
„Jeszcze przed przyjazdem ambasadora angielskiego w ZSRR p.
Crippsa do Londynu, szczegalnie zas po jego przybyciu, w prasie angielskiej
i w ogale zagranicznej zaczto rozdmuchiwa pogoski o „bliskiej
wojnie midzy ZSRR a Niemcami". Wedug tych pogosek:
Niemcy rzekomo wysuny wobec ZSRR roszczenia natury
terytorialnej i ekonomicznej i obecnie tocz si rokowania
midzy Niemcami a ZSRR w sprawie zawarcia nowego cilej
szego porozumienia midzy nimi;
ZSRR jakoby odrzuci te roszczenia, w zwizku z tym
Niemcy zaczy koncentrowa swe wojska przy granicy ZSRR w
celu napadu;
301
3. Zwizek Radziecki z kolei zacz niby usilnie si przygotowywa do
wojny z Niemcami i skupia swe wojska przy granicy tych ostatnich.
Pomimo oczywistej bezsensownoci tych pogosek koa odpowiedzialne w
Moskwie uwaay za konieczne wobec uporczywego rozdmuchiwania tych pogosek
upowani TASS do zakomunikowania, e pogoski te s nieudolnie sklecon
propagand wrogich si wobec ZSRR i Niemiec zainteresowanych w dalszym
rozprzestrzenieniu i rozptaniu wojny.
TASS owiadcza, e:
1. Niemcy nie wystpiy wobec ZSRR z adnym roszczeniem
i nie proponuj jakiego nowego, cilejszego porozumienia,
zatem nie mogo by rozmaw na ten temat;
2. wedug danych ZSRR Niemcy take konsekwentnie
przestrzegaj warunkaw paktu radziecko-niemieckiego o
nieagresji, tak samo jak Zwizek Radziecki; wobec tego -
zdaniem ka radzieckich - pogoski o zamiarze Niemiec
zerwania paktu i dokonania napadu na ZSRR pozbaw-ione s
wszelkich podstaw, odbywajce si zas ostatnio przerzucanie
wojsk niemieckich, ktdre zwolniy si po operacjach na Baka
nach, do wschodnich i panocno-wschodnich regionaw Niemiec
zwizane jest, naley przypuszcza, z innymi motywami, kto're
nie maj nic wspalnego ze stosunkami radziecko-niemieckimi;
3. ZSRR - jak wynika to z jego polityki pokojowej - prze
strzega i zamierza przestrzega warunkaw paktu radzie
cko-niemieckiego o nieagresji, wobec tego pogoski o tym, e
ZSRR przygotowuje si do wojny z Niemcami, s kamliwe i
prowokacyjne;
4. przeprowadzane obecnie letnie wiczenia rezerwistaw
Armii Czerwonej i przewidziane manewry maj na celu wycz
nie szkolenie rezerwistaw oraz sprawdzenie pracy aparatu
kolejowego, przeprowadzane jak wiadomo co roku, wobec tego
przedstawianie tych przedsiwzi Armii Czerwonej jako
wrogich Niemcom jest niedorzecznoci,".
Schulenburg
302
104. RIBBENTROP DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO NA WGRZECH
Telegram
Wenecja, 15 czerwca 1941 - 21.40 Otrzymany w Berlinie 15 czerwca 1941 -
22.15 Przekazany do Budapesztu 15 czerwca, nr 1021
Dzia szyfraw Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Budapeszt
Nr 552 z dn. 15 czerwca
Tajemnica pastwowa!
Posowi1 do rk wasnych!
Prosz poinformowa Prezydenta2 wgierskiego o tym co
nastpuje:
Ze wzgldu na wielk koncentracj wojsk rosyjskich przy wschodniej
granicy niemieckiej Fiihrer prawdopodobnie bdzie zmuszony najpaniej na
pocztku lipca wyjani stosunki niemiecko-rosyjskie i postawi yr zwizku z
tym okres'lone wymagania. Poniewa trudno jest przewidzie wyniki tych
pertraktacji, rzd niemiecki uwaa, e Wgry musz poczyni kroki ku
zapewnieniu bezpieczestwa swych granic.
Polecenie to nosi cise poufny charakter. Prosz wskaza na ten fakt
Prezydentowi wgierskiemu.
Ribbentrop
1 Dr Otto von Erdmannsdorff. - Przyp. red. wyd. niem.
a Laslo von Bardossi. -- Przyp. red. wyd. niem.
105. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 21 czerwca 1941 r.
Pilne!
Tajemnica pastwowa!
Przez radio!
Ambasadorowi do rk wasnych!
1. Po otrzymaniu tego telegramu wszystkie zaszyfrowane materiay naley
zniszczy. Radio naley wyczy.
303
2. Prosz natychmiast poinformowa pana Mootowa o tym, e macie dla
niego piln wiadomo i e dlatego chcielibycie go odwiedzie. Potem prosz
zoy panu Mootowowi nastpujce owiadczenie:
„Radziecki pose penomocny w Berlinie otrzymuje w tej chwili od
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy memorandum ze szczegaowym wyliczeniem
faktaw, ktare zwize s zsumowane poniej:
I. Rzd Rzeszy w 1939 roku po odrzuceniu powanych prze
szkad, bdcych wynikiem sprzecznoci miedzy socjalizmem
narodowym a bolszewizmem, prabowa doj do wzajemnego
porozumienia z Rosj Radzieck. Wedug umaw z dn. 23
sierpnia i 28 wrzenia 1939 r. rzd Rzeszy zmieni orientacj
swej polityki wobec ZSRR i odtd zajmowa wzgldem ZSRR
przyjacielsk pozycj. Ta polityka dobrej woli przyniosa
Zwizkowi Radzieckiemu ogromne korzyci w dziedzinie
polityki zagranicznej.
Dlatego rzd Rzeszy uwaa, e ma prawo przypuszcza, i odtd oba
narody szanujc nawzajem systemy pastwowe i nie ingerujc w sprawy
wewntrzne innej strony, bd miay dobre, trwae stosunki dobrego
ssiedztwa. Niestety, wkratce stao si rzecz oczywist, e rzd Rzeszy
zupenie si pomyli w swych przypuszczeniach.
Wkro'tce po zawarciu ukado'w niemiecko-rosyjskich
Komintern z udziaem oficjalnych przedstawicieli radzieckich
popierajcych go wznowi" sw wywrotow dziaalno przeciw
Niemcom. Na wielk skal uprawiano otwarty sabota, terror i
zwizane z przygotowaniem wojny szpiegostwo polityczne i
gospodarcze. We wszystkich krajach graniczcych z Niemcami i
na terenach okupowanych przez wojska niemieckie popierano
nastroje antyniemieckie, praby zas Niemiec zaprowadzi stay
porzdek w Europie wywoyway opo'r. Radziecki naczelnik
sztabu1 zaproponowa Jugosawii bro przeciwko Niemcom, o
czym s'wiadcz dokumenty znalezione w Belgradzie. Deklaracje
zoone przez ZSRR w zwizku z zawarciem ukadaw z Niem
cami dotyczcych planaw wspapracy okazuj si przemyla
nym wprowadzeniem w bd i oszustwem, natomiast zawarcie
ukadaw - manewrem taktycznym w celu zawarcia korzystnych
dla Rosji porozumie. Zasad przewodni pozostawao przenik
nicie do krajaw niebolszewickich w celu ich demoralizacji i
zdruzgotania w odpowiednim czasie.
W sferze dyplomatycznej i wojennej stao si rzecz
oczywist, e ZSRR na przekar zoonym deklaracjom w
zakresie zawarcia umaw o tym, e nie pragnie bolszewizowa i
anektowa krajaw wchodzcych do jego sfery wpywaw, mia na
celu rozszerzenie swej potgi wojennej w kierunku zachodnim
wszdzie, gdzie to wydawao si moliwe, i dokonywa dalszej
bolszewizacji Europy. Dziaania ZSRR przeciw pastwom
304
nadbatyckim, Finlandii i Rumunii, gdzie roszczenia radzieckie
rozszerzyy si nawet na Bukowin, zademonstroway to dosc wyranie.
Okupacja i bolszewizacja przez Zwizek Radziecki udostpnionych mu sfer
wpywaw jest bezporednim pogwaceniem porozumie moskiewskich, chocia rzd
Rzeszy przez pewien czas patrzy na to przez palce.
IV. Zwizek Radziecki wyrazi protest i zacz intensywne
przygotowania wojenne we wszystkich sferach, gdy Niemcy z
pomoc Arbitrau Wiedeskiego z dn. 30 sierpnia 1940 r.
ureguloway kryzys w Europie Poudniowo-Wschodniej, ktary
by skutkiem dziaa ZSRR przeciw Rumunii. Nowe praby
Niemiec osignicia zrozumienia wzajemnego, ktare znalazy
odbicie w wymianie listaw midzy Ministrem spraw zagranicz
nych Rzeszy a panem Stalinem oraz w zaproszeniu pana
Mootowa do Berlina, doprowadziy jedynie do nowych da
ze strony Zwizku Radzieckiego, takich jak gwarancje radzie
ckie Bugarii, ustanowienie w Cieninach baz dla radzieckich
si ldowych i morskich, cakowite pochonicie Finlandii.
Niemcy nie mogy do tego dopuci. W przyszoci antyniemie-
ckie ukierunkowanie polityki ZSRR coraz bardziej si uwypuk
lao. Ostrzeenie wystosowane do Niemiec w zwizku z oku
pacj przez nie Bugarii i owiadczenie zoone Bugarii po
wkroczeniu wojsk niemieckich, wybitnie wrogie z natury, w
zwizku z tym byy tak samo znaczce jak i obietnice dane
przez Zwizek Radziecki-Turcji w marcu 1941 r. dotyczce
obrony zaplecza tureckiego w razie przystpienia Turcji do
wojny na Bakanach.
Po zawarciu ukadu radziecko-jugosowiaskiego o
przyjani z dn. 5/ kwietnia biecego roku, ktary umocni
zaplecze spiskowcaw belgradzkich, ZSRR przyczy si do
wspalnego frontu angielsko-jugosowiaskiego skierowanego
przeciw Niemcom. Jednoczenie ZSRR prabowa zbliy si z
Rumuni po to, by skoni ten kraj do zerwania z Niemcami.
Jedynie szybkie zwycistwa niemieckie doprowadziy do
upadku planaw angielsko-rosyjskich wystpienia przeciw
wojskom niemieckim w Rumunii i Bugarii.
Polityce tej towarzyszya stale wzrastajca koncentracja
wojsk rosyjskich, ktare byy na caym froncie od Morza
Batyckiego do Czarnego, strona niemiecka dopiero nieco
paz'niej powzia przeciw temu rodki odwetowe. Od pocztku
tego roku nasila si groba bezporednio dla terytorium Rzeszy.
Otrzymane kilka dni temu komunikaty nie budz wtpliwoci
co do agresywnego charakteru tych koncentracji wojsk rosyj
skich i uzupeniaj obraz nadzwyczaj napitej sytuacji wojen
nej. W dodatku z Anglii nadchodz doniesienia, e prowadzi si
rozmowy z ambasadorem Crippsem o cilejszej wspapracy
politycznej i wojennej midzy Angli i Zwizkiem Radzieckim.
Podsumowujc powysze wypowiedzi, rzd Rzeszy owiadcza, e rzd
radziecki wbrew powzitym zobowizaniom:
305
nie tylko kontynuowa, lecz take wzmag swe praby
nadwerenia Niemiec i Europy;
w coraz wikszym stopniu prowadzi polityk antyniemie-
ck;
skupi na granicy niemieckiej wszystkie swe wojska w
penym pogotowiu bojowym. Zatem, rzd radziecki pogwaci
ukady z Niemcami i zamierza atakowa Niemcy od zaplecza,
podczas gdy one walcz o swe istnienie. Dlatego Fiihref
rozkaza niemieckim siom zbrojnym przeciwstawi si tej
grobie wszystkimi rodkami, jakimi dysponuj".
Koniec deklaracji.
Prosz nie wdawa si w adne omawienie tego komunikatu.
Odpowiedzialno za bezpieczestwo wspapracownikaw ambasady [niemieckiej]
spoczywa na rzdzie Rosji Radzieckiej.
Ribbentrop
1 Genera G. Zukow. - Przyp. red. wyd. niem.
106. LIST HITLERA DO MUSSOLINIEGO
21 czerwca 1941 r.
Duce!
Pisze, do Was list w chwili, gdy trwajce miesicami cikie
rozmylania, a take wieczne nerwowe wyczekiwanie zakoczyy si podjciem
najtrudniejszej w mym yciu decyzji. Uwaam, e nie mam prawa duej
tolerowa sytuacji po zreferowaniu mi ostatniego pooenia w Rosji, a take
po zapoznaniu si z wieloma innymi doniesieniami. Przede wszystkim uwaam,
e nie ma ju innej drogi do usunicia tego niebezpieczestwa. Dalsze
wyczekiwanie doprowadzi do fatalnych skutkaw najpo'z'niej w tym lub
nastpnym roku.
Sytuacja. Anglia przegraa t wojn. Z rozpacz toncego chwyta si
brzytwy, ktara vi jej oczach moe suy desk ratunku. Co prawda, niekto're
jej nadzieje i rachuby nie s pozbawione pewnej logiki. Anglia dotychczas
stale prowadzia swe wojny z pomoc krajaw kontynentalnych. Po zniszczeniu
Francji - w ogale po zlikwidowaniu wszystkich ich pozycji
zachodnioeuropejskich - brytyjscy podegacze do wojny kieruj swaj wzrok
tdy, kdy prabowali rozpoczs' wojn: na Zwizek Radziecki.
306
Oba pastwa - Rosja Radziecka i Anglia - w jednakowym stopniu s
zainteresowane w ulegej rozpadowi, osabionej drug wojn Europie. Poza
tymi pastwami w pozie podegacza i osoby wyczekujcej stoi Zwizek
Panocnoamerykaski. Po zlikwidowaniu Polski w Zwizku Radzieckim ujawnia
si konsekwetny kierunek, ktary - rozsdnie i ostronie, lecz nieustannie -
wraca do starej tendencji bolszewickiej rozszerzenia pastwa radzieckiego.
Przewlekanie wojny niezbdne do urzeczywistnienia tych celo'w przewiduje si
osign poprzez zwizanie si niemieckich na Wschodzie, by dowadztwo
niemieckie nie mogo si zdecydowa na wielk ofensyw na Zachodzie,
szczegalnie w powietrzu. Mo'wiem ju Warn niedawno, Duce, e eksperyment z
Kret, kto'ry si uda, udowodni, i w razie przeprowadzenia znacznie
wikszej operacji przeciw Anglii rzecz niezbdn jest wykorzystanie
rzeczywicie wszystkich co do ostatniego samolotaw. W tej decydujcej walce
moe si zdarzy, e ostateczne zwycistwo zostanie odniesione dziki
przewadze zaledwie kilku eskadr. Ani przez chwil si nie zawaham na ten
krok, jeli - nie mawic o innych przesankach - bd zabezpieczony przed
nieoczekiwanym napadem ze Wschodu lub nawet przed grob takiej agresji.
Rosjanie dysponuj ogromnymi siami - kazaem generaowi Jodowi, by
przekaza Waszemu attache u nas, generaowi Marasowi, ostatni map
pooenia. Waciwie na naszych granicach znajduj si wszystkie obecne
wojska rosyjskie. Z nastaniem ciepej pogody w wielu miejscowociach
prowadzi si prace obronne. Jeli okolicznoci zmusz mi do rzucenia
przeciw Anglii lotnictwa niemieckiego, zaistnieje groba, e Rosja ze swej
strony zacznie wywiera presj na poudniu i panocy, przed ktar bd
zmuszony cofa si w milczeniu z tego powodu, e nie bd dysponowa
przewag w powietrzu. Wawczas nie magbym rozpocz natarcia dywizjami,
ktare si znajduj na Wschodzie, przeciwko umocnieniom obronnym Rosjan bez
dostatecznego poparcia lotnictwa. Jeli nadal znosi to niebezpieczestwo,
wypadnie chyba stracie cay rok 1941 i sytuacja ogalna przy tym ani troch
si nie zmieni. Odwrotnie, Anglia jeszcze bardziej bdzie si sprzeciwia
zawarciu pokoju, poniewa nadal bdzie liczy na partnera rosyjskiego. W
dodatku nadzieja ta naturalnie zacznie wzrasta w miar wzmacniania si
pogotowia bojowego rosyjskich si zbrojnych. Za tym wszystkim jeszcze si
kryj amerykaskie dostawy masowe materiaaw wojennych, ktarych si
spodziewa od 1942 r.
Nie mawic ju o tym, Duce, trudno przypuszcza, by nam udzielono
takiego czasu. Albowiem przy tak gigantycznym skoncentrowaniu si z obu
stron - bybym ze swej strony zmuszony kierowa na granic wschodni coraz
wicej si pancernych i zwraci uwag Finlandii oraz Rumunii na
307
niebezpieczestwo - istnieje moliwo, e w pewnej chwili dziaa same
zaczn, strzela. Moje cofnicie si przyniosoby wielk utrat prestiu.
Byoby to szczegalnie przykre, uwzgldniajc moliwy wpyw na Japoni.
Dlatego po dugich rozwaaniach doszedem do wniosku, e lepiej bdzie
rozerwa t ptl, zanim sama si nie zacinie. Uwaam, Duce, e tym
wys'wiadcz w tym roku bodaje najwiksz usug, jaka w ogale jest moliwa
w sprawie naszego wspalnego prowadzenia wojny.
Zatem, moja ocena sytuacji ogalnej sprowadza si do:
1. Francja nadal pozostaje niepewna. Nie ma pewnych
gwarancji tego, e Afryka Panocna nie okae si wkratce we
wrogim obozie.
2. Duce, jeli mie na wzgldzie kolonie w Afryce Panocnej,
to bodaje do wiosny s one poza wszelkim niebezpiecze
stwem. Przypuszczam, e Anglicy swym ostatnim natarciem
chcieli zdeblokowa Tobruk. Nie sdz, by w najbliszym
czasie byli w stanie to powtarzy.
3. Hiszpania si waha i - obawiam - dopiero wawczas
przejdzie na nasz stron, gdy bdzie rozstrzygnity wynik
caej wojny.
Opar francuski w Syrii chyba nie potrwa dugo - z nasz
lub bez naszej pomocy.
O natarciu na Egipt do jesieni w ogale nie moe by mowy.
Jednak uwzgldniajc sytuacj ogaln, uwaam za rzecz
niezbdn, by pomyle o koncentracji w Trypolisie zdolnych
do walki si, ktare w razie potrzeby, mona bdzie rzuci na
Zachad. Ma si rozumie, Duce, e o tych rozwaaniach naley
na razie zachowa milczenie, gdy w przeciwnym wypadku nie
bdziemy mogli ywi nadziei na to, e Francja zezwoli na
przewaz broni przez swe porty.
Nie ma ranicy, czy Ameryka przystpi do wojny czy nie,
poniewa popiera ju naszych wrogaw ze wszelkich si, ktare
potrafi zmobilizowa.
Sytuacja w samej Anglii jest za, stale si pogarsza zaopat
rzenie w ywno i surowce. Wola do walki krzepi si w istocie
rzeczy tylko nadziejami, ktare s oparte wycznie na dwo'ch
czynnikach: Rosji i Ameryce. Nie mamy moliwoci usunicia
Ameryki, lecz wykluczenie Rosji jest w naszej mocy. Zlikwido
wanie Rosji bdzie jednoczes'nie oznaczao ogromne ulenie
sytuacji Japonii w Azji Wschodniej, co umoliwi z pomoc
ingerencji japoskiej znaczne utrudnienie dziaa Ameryka
naw.
Jak ju wspomniaem, zdecydowaem si w tych warunkach pooy kres
obudnej grze Kremla. Uwaam, tzn. jestem pewien, e Finlandia a take
Rumunia wezm udzia w tej walce, kto'ra w kocu wyzwoli Europ na
przyszo od wielkiego niebezpieczestwa. Genera Marat zakomunikowa, e
Wy,
308
Duce, take wystawicie co najmniej korpus. Duce, jeeli macie taki
zamiar - ma si rozumie odbieram go z wdzicznym sercem - to na jego
realizacj bdzie do czasu, gdy na tej ogromnej arenie dziaa wojennych
nie mona bdzie zacz ofensywy wszdzie i w tym samym czasie. Duce,
decydujcej pomocy moecie udzieli tym, e zwikszycie swe siy w Afryce
Panocnej - jeli to. moliwe - z perspektyw ofensywy od Trypolisu na
zachad; e nastpnie zaczniecie tworzy zgrupowania wojsk, niech nawet
niewielkie, ktare w razie zerwania przez Francj umowy, natychmiast potrafi
wkroczy do niej razem z nami i wreszcie wzmoeniem w,ojny powietrznej oraz
w miar moliwoci podwodnej na Morzu radziemnym.
Co si tyczy ochrony terytoriaw na Zachodzie - od Norwegii do Francji
wcznie - tam, jeli bra pod uwag wojska ldowe, jestemy do silni, by
byskawicznie zareagowa na kad niespodziank. Odnonie wojny powietrznej
przeciw Anglii -przez pewien czas przytrzymywa7 si obrony. Nie
oznacza to, e nie jestes'my w stanie odpiera naloty brytyjskie na Niemcy.
Odwrotnie, mamy moliwo, jeli zajdzie potrzeba jak i wczeniej zadawa
bezlitosne uderzenia bombowe metropolii brytyjskiej. Nasze obronne lotnictwo
myliwskie rawnie jest do silne. Dysponujemy najlepszymi jakie mamy
eskadrami.
Duce, jeli chodzi o walk na Wschodzie, to stanowczo bdzie trudna.
Jednak ani na chwil nie wtpi w jej wielki sukces. Przede wszystkim mam
nadziej, e w wyniku uda nam si na duszy czas zapewni ogaln baz
ywnos'ciow na Ukrainie. Bdzie ona dostawc tych zasobaw, ktare by / moe
bd potrzebne nam w przyszoci. Omielam si doda, e - jeli mona teraz
sdzi - tegoroczne plony w Niemczech przewiduje si dobre; Zupenie jest
rzecz dopuszczaln, e Rosja sprabuje zniszczy rumuskie rada ropy
naftowej. Stworzylimy obron, ktara - mam nadziej - zachowa nas od tego.
Zadanie naszych armii polega na jak najszybszym usuniciu tej groby.
Duce, jeli dopiero teraz skierowuj ten list, to tylko dlatego, e
ostateczna decyzja zostanie podjta dopiero dzi o godz. 7 wieczorem.
Dlatego prosz serdecznie nikogo nie informowa o tym, szczegalnie Waszego
ambasadora w Moskwie, gdy nie ma absolutnej pewnoci, e nasze zakodowane
doniesienia nie zostan rozszyfrowane. Rozkazaem zakomunikowa memu
wasnemu ambasadorowi o podjtych decyzjach dopiero w ostatniej chwili.
Materia, ktary stopniowo zamierzam opublikowa, jest tak obszerny, e
s'wiat zdziwi si bardziej naszej wielkiej cierpliwoci ni naszej decyzji,
jeli nie naley ona do wrogo usposobionej wobec nas czci spoeczestwa,
dla ktarej argumenty zawczasu nie maj adnego znaczenia.
Duce, cokolwiek by si stao, krok ten nie pogorszy naszej sytuacji,
moe j tylko poprawi. Gdybym nawet by zmuszony
309
przed kocem tego roku pozostawi w Rosji 60 lub 70 dywizji, bdzie to
jednak tylko cz tych si, ktare teraz musz stale trzyma na granicy
wschodniej. Niech tylko Anglia sprabuje nie wycign wnioskaw z tych
gronych faktaw, w ktarych obliczu stanie. Po (zwolnieniu swego zaplecza
zdoamy z potrajn si uderzy w przeciwnika celem jego zniszczenia. Co
zaley od nas, Niemcaw, bdzie - omielam si Was, Duce, zapewni -
zrobione.
O wszystkich Waszych yczeniach, rozwaaniach i pomocy, ktarej Wy,
Duce, potraficie mi udzieli w przyszej operacji, prosz donie mi
osobicie albo uzgodni te kwestie przez Wasze organy wojenne z moim
dowadztwem naczelnym.
Na zakoczenie pragnbym Warn powiedzie jeszcze jedno. Czuj si
wewntrznie znowu wolny, gdy doszedem do takiej decyzji. Wspapraca ze
Zwizkiem Radzieckim czsto mi ciya pomimo szczerego denia do
osignicia ostatecznego odprenia. Albowiem wydawao mi si to zerwaniem z
cat moj przeszoci, moim wiatopogldem i mymi poprze.dnimi
zobowizaniami. Jestem szczliwy, e pozbyem si tego moralnego
brzemienia.
cz serdeczne i koleeskie pozdrowienia.
Do Jego wysokos'ci
szefa kralewskiego rzdu woskiego
Benito Mussoliniego, Rzym
107. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Memorandum
Berlin, 21 czerwca 1941 r.
Sekretarz stanu
Wydzia polityczny, nr 411
Rosyjski pose penomocny, ktary dzi chcia odwiedzi Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy i zamiast tego by odesany do mnie, zoy mi wizyt
dzi wieczorem o 21.30 i wrczy zaczon tu not werbaln. W nocie
przypomina si o skardze rzdu rosyjskiego z dn. 21 kwietnia biecego
roku1 z powodu 80 wypadkaw zalatywania samolotaw niemieckich na
terytorium radzieckie wiosn tego roku. W nocie si mawi, e byo jeszcze
180 podobnych zalatywa, przeciwko kto'rym
310
radziecka stra pogranicza zgaszaa w kadym wypadku protest
przedstawicielom niemieckim na granicy. Mimo to zdarzenia te przybray
charakter systematyczny i zamierzony.
Na zakoczenie w nocie werbalnej wyraa si przekonanie, e rzd
niemiecki poczyni kroki celem pooenia kresu tym naruszeniom granicznym.
Odpowiedziaem radzieckiemu posowi penomocnemu co nastpuje. Poniewa
nie znam szczegaaw i midzy innymi nie jestem zorientowany w protestach na
granicy, o ktarych rzekomo powiadomiono wadze miejscowe, bd zmuszony do
przekazania noty werbalnej kompetentnym instancjom. Nie chc wyprzedza
odpowiedzi rzdu niemieckiego. Pragnbym na razie owiadczy, e odwrotnie
byem informowany o licznych naruszeniach granicy niemieckiej przez samoloty
radzieckie; dlatego powad do niezadowolenia daje nie rzd niemiecki, lecz
rosyjski.
Gdy pan Dekanozow prabowa kontynuowa rozmow, powiedziaem mu, e
poniewa jestem innego ni on zdania i naley czeka na odpowied mego
rzdu, lepiej bdzie nie porusza gbiej tej kwestii. Odpowiedzi udzieli
si paz'niej.
Pose si zgodzi i odszed.
Poniewa w danej chwili nie tyo na miejscu tumacza niemieckiego,
poprosiem radc von Grundherra, by by obecny podczas rozmowy jako
s'wiadek.
Niniejsze memorandum przedstawia si do rozpatrzenia Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy.
von Weizsacker
1 Patrz dokument nr 96. - Przyp. J. F.
108. NOTA WERBALNA POSELSTWA ZSRR DO RZDU NIEMIECKIEGO
Berlin, 21 czerwca 1941 r. Przekad [na jzyk niemiecki]
Poselstwo Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Niemczech Nr
013166
Nota werbalna
Poselstwo Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Niemczech ma
zaszczyt na zlecenie Rzdu Radzieckiego owiadczy co nastpuje:
311
Komisariat Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR zawiadomi not werbaln, z
dn. 21 kwietnia ambasad niemieck w Moskwie o naruszeniach granicy Zwizku
Socjalistycznych Republik Radzieckich przez samoloty niemieckie; w okresie
od 27 marca do 18 kwietnia biecego roku byo 80 takich wypadkaw
zarejestrowanych przez radzieck stra pogranicza. Dotychczas nie otrzymano
odpowiedzi rzdu niemieckiego na wyej wymienion not. Ponadto Rzd
Radziecki musi owiadczy, e samoloty niemieckie nie tylko nie zaprzestay
narusze granicy radzieckiej w cigu ostatnich dwo'ch miesicy, a mianowicie
od 19 kwietnia biecego roku do 19 czerwca biecego roku wcznie, lecz
stay si one czstsze i przybray charakter systematyczny. W cigu tego
okresu ich liczba wyniosa sto osiemdziesit, przy czym o kadym z nich
radziecka stra pogranicza wystosowywaa protest do przedstawicieli
niemieckich na granicy. Systematyczny charakter tych letaw oraz fakt, e w
kilku wypadkach samoloty niemieckie wtargay si do granic ZSRR na 100-150 i
wicej kilometraw, wykluczaj moliwo tego, e naruszenia byy
przypadkowe.
Rzd Radziecki, zwracajc uwag Rzdu Niemieckiego na podobn sytuacj,
oczekuje od Rzdu Niemieckiego podjcia s'rodkdw celem zaprzestania narusze
granicy radzieckiej przez samoloty niemieckie.
109. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 czerwca 1941 - 1.17 Otrzymany 22 czerwca 1941 - 2.30
Pilne!
Nr 1424 z dn. 21 czerwca 1941 r.
Tajne!
Mootow wezwa mi tego wieczora do siebie o 9.30 Po tym, gdy
przypomnia o rzekomo powtarzajcych si naruszeniach granicy przez samoloty
niemieckie i zaznaczy, e Dekanozow otrzyma z tego powodu wskazo'wk o
odwiedzeniu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, Mootow os'wiadczy co
nastpuje:
Istnieje szereg wskazawek dotyczcych tego, e rzd niemiecki jest
niezadowolony z rzdu radzieckiego. Kr nawet pogoski, e zblia si
wojna midzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim. Opieraj si one na fakcie, e
dotychcas ze strony
312
Niemiec nie byo jeszcze reakcji na komunikat TASS z dn. la czerwca; i
nie by nawet opublikowany w Niemczech. Rzd radziecki nie jest w stanie
zrozumie przyczyn niezadowolenia Niemiec. Jeli za przyczyn niezadowolenia
posuya kwestia jugosowiaska, to on - Mootow - jest przekonany, e w
swych poprzednich owiadczeniach ju j wyjani, poza tym nie jest zbyt
aktualna. [Mootow] byby wdziczny, gdybym potrafi mu wyjani, co
doprowadzio do obecnego stanu rzeczy w stosunkach niemiecko-radzieckich.
Odrzekem, e nie mog mu da odpowiedzi na to pytanie, gdy nie
dysponuj informacj dotyczc tej sprawy; jednak przeka jego komunikat do
Berlina.
Schulenburg
110. ZAPIS ROZMOWY MIDZY RIBBENTROPEM I AMBASADOREM RADZIECKIM W
BERLINIE DEKANOZOWEM
22 czerwca 1941 r. o godzinie 4 rano Kancelaria Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy
Minister spraw zagranicznych Rzeszy rozpocz rozmow od uwagi, e
wrogi stosunek rzdu radzieckiego wobec Niemiec i powana groba, ktar
Niemcy upatruj w koncentracji wojsk [rosyjskich] na wschodniej granicy
Niemiec, zmusiy Rzesz do powzicia wojennych rodkaw zaradczych. Dekanozow
znajdzie szczegaowe przedstawienie motywaw objaniajcych pozycj niemieck
w memorandum, ktare wrcza mu Minister spraw zagranicznych Rzeszy. Minister
spraw zagranicznych Rzeszy doda, e bardzo go martwi taki rozwaj stosunkaw
niemiecko-radzieckich, poniewa w szczegalnoci bardzo si stara sprzyja
nawizaniu lepszych stosunkaw midzy dwoma krajami. Jednak niestety si
okazao, e sprzecznoci ideologiczne midzy dwoma krajami stay si
silniejsze ni dyktuje zdrowy rozsdek. Dlatego on, Minister spraw
zagranicznych porzuci swe nadzieje. Minister spraw zagranicznych Rzeszy
powiedzia na zakoczenie, e nic nie moe doda do swych uwag.
Dekanozow odpowiedzia, e prosi o spotkanie z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy, gdy chcia mu zada w imieniu rzdu radzieckiego
kilka pyta, ktare jego zdaniem wymagaj wyjanienia.
313
Minister spraw zagranicznych Rzeszy odrzek na to, e nic wicej nie
moe doda do tego, co ju owiadczyf. Mia nadziej, e oba pastwa znajd
sposo'b utrzymania wzajemnych rozsdnych stosunkaw. Dozna rozczarowania do
swej nadziei z przyczyn szczegaowo przedstawionych w memorandum, kto're
przed chwil wrczy. Wrog polityk rzdu radzieckiego wobec Niemiec, ktara
osigna punkt kulminacyjny po zawafciu paktu z Jugosawi, podczas
konfliktu niemiecko-jugosowia-skiego, mona byo obserwowa w cigu roku.
W chwili, gdy Niemcy s wcignite do walki nie na ycie, lecz na mier,
pozycja Rosji Radzieckiej - a mianowicie: skoncentrowanie rosyjskich si
zbrojnych na samej granicy - stanowi tak powan grob dla Rzeszy, e
Fuhrer zdecydowa powzi wojenne rodki zaradcze. Zatem, polityka
kompromisaw midzy dwoma krajami okazaa si bezowocna. Nie jest to jednak w
adnej mierze wina rzdu Rzeszy, ktary cile przestrzega ukadu
niemiecko-rosyjskiego. Raczej czy" si to z wrog pozycj Rosji
Radzieckiej wobec Niemiec. Od dzisiejszego ranka Niemcy pod wpywem powanej
groby o charakterze politycznym i wojennym, ktara pochodzi od Rosji
Radzieckiej, przedsibior odpowiednie przeciwdziaania wojenne. Minister
spraw zagranicznych Rzeszy ubolewa, e nie moe nic doda do swych uwag,
zwaszcza dlatego, e sam doszed do wniosku, e pomimo powanych wysikaw
nie osign sukcesaw w uksztatowaniu rozsdnych stosunkaw midzy dwoma
krajami.
Dekanozow kratko odpowiedzia, e ze swej strony rawnie ubolewa nad
takim rozwojem wydarze opartym na zupenie mylnej pozycji rzdu
niemieckiego; uwzgldniajc sytuacj, nie moe nic doda, pracz tego, e
status ambasady rosyjskiej naley uzgodni z kompetentnymi wadzami
niemieckimi.
Nastpnie opuci Ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Radca Schmidt
314
Fotokopia dokumentu nr 110
Z WYSTPIENIA W. MOOTOWA W RADIU. 22 CZERWCA 1941 R.
23 czerwca 1941 r.
Obywatele i obywatelki Zwizku Radzieckiego!
Rzd radziecki i jego szef tow. Stalin polecili mi owiadczy co
nastpuje:
Dzi o godzinie 4 nad ranem wojska niemieckie napady na nasz kraj bez
zgaszania jakichkolwiek roszcze i wypowiedzenia wojny. Zaatakowaty nasze
granice w wielu miejscowociach i podday bombardowaniu ze swych samolotaw
nasze miasta -- ytomierz, Kijaw, Sewastopol, Kowno i wiele innych, przy
czym zostato zabitych i rannych ponad dwiecie osab. Naloto'w wrogich
samolotaw i obstrzau artyleryjskiego dokonano take z terenaw rumuskich i
fiskich.
Ten niesychany napad na nasz kraj jest bezprzykadnym wia-roomstwem w
dziejach cywilizowanych narodaw. Dokonano napadu na nasz kraj pomimo tego,
e midzy ZSRR a Niemcami by zawarty ukad o nieagresji i rzd radziecki
sumiennie wykonywa wszystkie jego warunki. Napadu dokonano na nasz kraj
pomimo tego, e w cigu caego czasu trwania tego ukadu rzd niemiecki nie
mag zgosi wobec ZSRR adnej pretensji dotyczcej przestrzegania ukadu.
Caa odpowiedzialno za ten zbrodniczy napad na Zwizek Radziecki
cakowicie spada na niemieckich przywadcaw faszystowskich.
Ju po dokonanym napadzie ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg o
godzinie 5 minut 30 rano zoy mnie, jako Komisarzowi ludowemu spraw
zagranicznych, owiadczenie w imieniu swego rzdu o tym, e rzd niemiecki
zdecydowa wyda wojn ZSRR w zwizku ze skoncentrowaniem jednostek Armii
Czerwonej przy wschodniej granicy niemieckiej.
W odpowiedzi owiadczyem w imieniu rzdu radzieckiego, e rzd
niemiecki do ostatniej chwili nie zgasza adnych roszcze rzdowi
radzieckiemu, i Niemcy napady na ZSRR pomimo pokojowej pozycji Zwizku
Radzieckiego i e tym samym Niemcy faszystowskie s stron napadajc.
Na zlecenie rzdu Zwizku Radzieckiego musz take owiadczy, e nasze
wojska i nasze lotnictwo w adnym punkcie nie naruszyy granic i dlatego
zoone dzi' rano przez radio rumuskie owiadczenie, e jakoby lotnictwo
radzieckie ostrzelao lotniska rumuskie, jest kompletnym kamstwem i
prowokacj. Takim samym kamstwem i prowokacj jest dzisiejsza deklaracja
Hitlera, kto'ry prabuje wsteczn dat, skleci materia oskarajcy w spra-
316
wie nieprzestrzegania przez Zwizek Radziecki paktu
radziecko-niemieckiego.
Teraz, gdy napad na Zwizek Radziecki jest faktem dokonanym, rzd
radziecki wyda naszym wojskom rozkaz -- odeprze zbo'jecki napad i wypdzi
wojska niemieckie z terytorium naszej ojczyzny.
Wojn t narzuci)' nam nie nardd niemiecki, nie robotnicy, chtopi i
inteligencja niemiecka, ktarych cierpienia dobrze rozumiemy, lecz klika
krwioerczych przywadcaw Niemiec, ktarzy ujarzmili Francuzaw, Czechaw,
Polakaw, Serbaw, Norwegi, Belgi, Dani, Holandi, Grecj i inne narody...
Obywatele i obywatelki Zwizku Radzieckiego, rzd nawouje do wikszego
zespolenia swych szeregaw woka naszej stawnej partii bolszewickiej, woka
rzdu radzieckiego, woka naszego wielkiego wodza tow. Stalina.
Nasza sprawa jest suszna. Wrag zostanie rozbity. Zwycistwo bdzie
nasze.
DODATEK
Z referatu N. Chruszczowa na zamknitym posiedzeniu
XX Zjazdu KPZR
Luty 1956 r.
STALIN I WOJNA
Skupienie wadzy w rkach jednego czowieka -- Stalina -- doprowadzio
do powanych skutkaw podczas Wielkiej Wojny Narodowej.
GdybysYny wzili nasze liczne powies'ci, filmy oraz historyczne
„prace naukowe", to zgodnie z nimi rola Stalina w Wojnie Narodowej
jest cakiem nieprawdopodobna. Stalin rzekomo wszystko przewidzia. Armia
Radziecka na podstawie planu strategicznego, opracowanego przez Stalina na
dugo przed tym, zastosowaa taktyk tak zwanej „obrony aktywnej",
tzn. taktyk, kto'ra pozwolia Niemcom doj do Moskwy i Stalingradu.
Stosujc tak, taktyk, Armia Radziecka jakoby jedynie dziki geniuszowi
Stalina przesza do natarcia i zamaa opo'r wroga. Zwycistwo histotyczne
odniesione przez siy zbrojne Kraju Rad, przez nasz bohaterski narad w
takich powieciach, filmach i „pracach naukowych" cakowicie si
przypisuje geniuszowi strategicznemu Stalina.
Powinnis'my uwanie przeanalizowa t spraw dlatego, e ma ogromne
znaczenie nie tylko z punktu historycznego, lecz take
polityczno-wychowawczego i praktycznego.
Jak byo w rzeczywistoci? Przed wojn caa nasza prasa oraz praca
polityczno-wychowawcza wyraniay si chepliw tonacj: jeli wrag wkroczy
na wit, ziemi radzieck, to kady cios odwzajemnimy potrajnym ciosem,
bdziemy bic wroga na jego terytorium i wygramy wojn bez wikszych strat.
Jednak te deklaratywne owiadczenia nie byy poparte konkretnymi faktami,
ktare w rzeczywistoci by gwarantoway nietykalno naszych granic.
Podczas wojny i po wojnie Stalin wysun tez, e ta tragedia, ktar
przey nasz narad w pierwszym okresie wojny, bya wynikiem
„nieoczekiwanego" napadu Niemiec na Zwizek Radziecki. Ale,
towarzysze, to nie jest zgodne z prawd. Hitler, gdy tylko doszed do wadzy
w Niemczech, postawi sobie za zadanie zniszczenie komunizmu. Faszys'ci
mawili o tym otwarcie, nie uk-
W 1959 r. referat zosta wydany w postaci broszury nakadem 1 milion
egzemplarzy. Jednake natychmiast cay nakad zostaf zniszczony. Jedynie
niewielka jego czesc sprzedano na Zachodzie.
318
rywajc swych planaw. Tworzyli ranorodne pakty i bloki, by osign
ten cel agresywny. Na przykad osawion o Berlin-- Rzym--Tokio. Liczne
fakty z okresu przedwojennego dobitnie wskazuj na to, e Hitler si
szykowa na caego, by rozpocz wojn przeciwko pastwu radzieckiemu i e
skupia przy granicach radzieckich ogromne formacje wojskowe, w tym
pancerne.
Obecnie zostay opublikowane dokumenty, z ktarych wynika, e ju 3
kwietnia 1941 r. Churchill uprzedza przez ambasadora angielskiego w ZSRR
Crippsa osobicie Stalina o tym, e Niemcy rozpoczli przegrupowanie swych
si zbrojnych celem napadu na Zwizek Radziecki.
Samo przez sig rozumie, i Churchill zrobi to nie z pobudek
przyjacielskich do narodu radzieckiego. Czyni to w swych celach
imperialistycznych -- doprowadzi Niemcy i ZSRR do krwawej wojny i tym samym
umocni pooenie Imperium Brytyjskiego.
Jednak Churchill w swych pamitnikach przekonuje, e si stara
„ostrzec Stalina i zwraci jego uwag na groce niebezpieczestwo".
Churchill uparcie podkrela to w swych telegramach z dn. 18 kwietnia i
nastpnych dni. Jednake Stalin nie zwraci adnej uwagi na te ostrzeenia.
Co wicej, Stalin wyda rozporzdzenie nie zwraca uwagi na podobn
informacj, by nie sprowokowa pocztku dziaa wojennych.
Powinnis'my owiadczy, e informacja o przygotowywanym napadzie
zbrojnym Niemiec na Zwizek Radziecki nadchodzia take z naszych wasnych
rade wojskowych i dyplomatycznych. Poniewa kierownictwo byo nastawione
przeciwko podobnej informacji, odsyano j z uczuciem obawy i sytuacj w
niej oceniano do powcigliwie.
Tak na przykad w doniesieniu, ktare radziecki attache wojskowy kapitan
Woroncow wysa 6 maja 1941 r. z Berlina, owiadczano co nastpuje:
„Obywatel radziecki Bozer ... donias zastpcy attache marynarki
wojennej, e zgodnie z informacj otrzyman od pewnego oficera niemieckiego,
ktary pracuje w kwaterze osobistej Hitlera, 14 maja Niemcy si szykuj do
napadu na Zwizek Radziecki od strony Finlandii, krajaw nadbatyckich i
otwy. Jednoczenie si dokona zmasowanych nalotaw powietrznych na Moskw i
Leningrad, a take wysadzi si, desant na miasta graniczne..."
22 maja 1941 roku zastpca attache wojskowego w Berlinie-- Chopaw -- w
swym referacie zakomunikowa, e „...natarcie armii niemieckiej
wyznaczono na dzie 15 czerwca, jednak jest moliwe, e nastpi w pierwszych
dniach czerwca..."
W depeszy nadanej z naszej ambasady w Londynie z dat 18 czerwca 1941
roku mawio si:
319
„Cripps jest gboko przekonany o nieuniknionoci konfliktu
zbrojnego midzy Niemcami i ZSRR, ktary si zacznie nie paniej jak w
poowie czerwca. Wedug Crippsa, Niemcy ju skoncentrowali 147 dywizji
(wcznie z siami powietrznymi i jednostkami pomocniczymi) wzdu granic
radzieckich..."
Pomimo tych wyjtkowo powanych ostrzee nie poczyniono niezbdnych
krokaw w celu odpowiedniego przygotowania naszego kraju do obrony i
zapobieenia niespodziewanemu napadowi.
Czy mielimy czas na takie przygotowanie i moliwos'ci do tego? Tak,
mielimy. Nasz przemys by dostatecznie rozwinity, by zaopatrzy armi
radzieck we wszystkie niezbdne rzeczy. Dobitnie wiadczy o tym fakt, e
chocia w pierwszych latach wojny stracilimy prawie poow naszego
przemysu, a take wane obwody przemysowe i rolnicze w wyniku okupacji
Ukrainy, Kaukazu Panocnego i innych zachodnich regionaw kraju, pastwo
radzieckie potrafio jednak zorganizowa produkcj amunicji we wschodnich
regionach, ustawiajc tam wyposaenie przywiezione z zachodnich regionaw
przemysowych, i wyposay nasze wojsko we wszystko niezbdne do
rozgromienia wroga.
Nasze straty podczas wojny byyby znacznie mniejsze, gdyby nasz
przemys zosta w por i w odpowiedni sposab zmobilizowany do pracy na
potrzeby armii. Jednak takiej mobilizacji nie rozpoczto na czas. I ju w
pierwszych dniach wojny stao si rzecz, oczywist, e nasza armia bya le
uzbrojona, e brakowao nam artylerii, czogaw i samolotaw, by odrzuci
wroga.
Nauka i technika radziecka stworzyy wietne modele czogaw i dzia
artyleryjskich jeszcze przed pocztkiem wojny. Jednake produkcja masowa
tych rodzajaw broni nie bya zorganizowana w por i faktycznie zaczlimy
odnowienie naszego uzbrojenia dopiero w przededniu wojny. W wyniku przed
napadem wroga na ziemi radzieck nie mielimy ani starego sprztu, z
ktarego nie korzystano wicej w przemyle obronnym, ani nowego, ktary
dopiero zamierzalimy zainstalowa w zakadach wojskowych. Szczegalnie le
wyglday sprawy z artyleri; nie bya take zorganizowana produkcja
amunicji przeciwpancernej. Wyjanio si, e wiele umocnionych regionaw byfo
niezdolnych do obrony, gdy stare rodzaje uzbrojenia wycofano, nowej za
broni jeszcze nie otrzymano.
Niestety, dotyczyo to nie tylko czogaw, artylerii i samolotaw. Na
poczjtku wojny nie mielimy nawet dostatecznej liczby karabinaw, by uzbroi
zmobilizowany narad. Pamitam, jak w owych dniach zatelefonowaem z Kijowa
do towarzysza Malenkowa i powiedziaem mu: „Duo jest ochotnikaw,
kto'rzy chc wstpi do wojska i daj broni. Powinnicie dac' nam bro".
Malenkow odpowiedzia mi: „Nie moemy dac wam broni. Wy-
320
syiamy wszystkie karabiny do Leningradu, musicie uzbraja. si sami".
{Poruszenie na sali)
Taka bya sytuacja z uzbrojeniem.
W zwizku z tym nie mona zapomnie na przykad nastpujcego faktu.
Niedugo przed napadem armii hitlerowskiej na Zwizek Radziecki Kirponos,
ktdry wawczas by dowadc, kijowskiego specjalnego okrgu wojskowego
(paniej zosta zabity na froncie), pisa do Stalina, e armie niemieckie
stoj nad Bugiem i e prawdopodobnie w najbliszej przyszoci przejd do
natarcia. Zgodnie z tym Kirponos proponowa stworzy potn obron,
ewakuowa okoo 800.000 osab z regionaw granicznych, a take zbudowa szereg
orodkaw obronnych, w tym rowy przeciwczogowe, okopy itp.
Moskwa na to odpowiedziaa, e rozpoczcie takich przedsiwzi byoby
prowokacj, e nie naley zaczyna jakichkolwiek przygotowawczych prac
obronnych wzdu granic, by nie da Niemcom adnego powodu do wszczcia
dziaa wojennych. W wyniku tego nasze granice okazay si niedostatecznie
przygotowane do odparcia napaci wroga.
Gdy armie faszystowskie rzeczywicie wtargny na terytorium radzieckie
i zaczy si dziaania wojenne, Moskwa wydaa rozkaz, by nie otwiera
ognia. Dlaczego? Dlatego, i Stalin nie zwaajc na oczywiste fakty myla,
e wojna jeszcze si nie zacza, e wszystko to byo dziaaniem
prowokacyjnym ze strony kilku niezdyscyplinowanych jednostek armii
niemieckiej i e dziaania odwetowe mogyby posuy powodem do rozpoczcia
wojny przez Niemcy.
Znany jest rawnie nastpujcy fakt. W przeddzie wtargnicia armii
hitlerowskiej na tereny Zwizku Radzieckiego pewien obywatel niemiecki
przekroczy granic, i owiadczy, e armie niemieckie otrzymay rozkaz
rozpoczcia dziaa wojennych przeciw Zwizkowi Radzieckiemu w nocy na 21
czerwca, o godzinie 3.
0 tym natychmiast zakomunikowano Stalinowi, jednake on i
na to nie zwraci adnej uwagi.
Jak widzicie, ignorowane byy wszystkie ostrzeenia niektarych dowadcaw
wojskowych, doniesienia zbiegaw z armii nieprzyjaciela
1 nawet otwarte wrogie dziaania przeciwnika. Czy moe suy to
przykadem czujnos'ci przywo'dcy partii i gowy pastwa w takim
szczegalnie wanym momencie historycznym?
Jakie wic byy skutki tego beztroskiego stosunku, ignorowania
oczywistych faktaw? Wynik by taki, e ju w pierwszych godzinach i dniach
wojny wrag zniszczy w naszych obwodach przygranicznych wiksz cz
naszych si powietrznych artylerii i innego wyposaenia wojennego;
zlikwidowa znaczn liczb naszej kadry wojskowej i zdezorganizowa nasze
kierownictwo
321
wojskowe. Wskutek tego nie moglimy zapobiec posuwaniu si przeciwnika
w gb kraju.
Bardzo bolesne konsekwencje, szczegalnie na pocztku wojny, przynioso
zlikwidowanie przez Stalina wielu osab z korpusu oficerskiego armii oraz
pracownikaw politycznych w latach 1937--41. Powodem byy jego podejrzliwo
i oszczercze oskarenia. W tym okresie represje byy zastosowane wobec
okrelonych warstw kadry wojskowej, zaczynajc dosownie od dowadcaw
kompanii oraz batalionaw i koczc na przywadcach wyszych formacji
wojskowych. W tym czasie prawie cakowicie zostaa zlikwidowana kierownicza
kadra wojskowa, ktara zdobya dos'wiadczenie wojenne w Hiszpanii i na
Dalekim Wschodzie.
Prowadzona na szerok skal polityka represji przeciwko kadrze
wojskowej doprowadzia take do upadku karnoci wojskowej, gdy w cigu
kilku lat oficerom ranych stopni i nawet onierzom bdcym czonkami
organizacji partyjnej i komsomolskiej wpajano koniecznos'
„demaskowania" swych naczelnikaw jako skrytych wrogaw. (Poruszenie na
sali.) Rzecz naturaln jest, e w pierwszym okresie wojny negatywnie to si
odbio na stanie karnos'ci wojskowej.
Jak wiecie, przed wojn mymy posiadali znakomite kadry wojskowe, ktare
niewtpliwie byy oddane partii i ojczynie. Wystarczy powiedzie, e ci,
ktarym si udao przey pomimo okrutnych tortur, jakim byli poddawani w
wizieniach, od pierwszych dni wojny wykazali si jako prawdziwi patrioci i
bohatersko walczyli ku chwale ojczyzny. Mam na myli takich towarzyszy, jak
Rokossowski (ktary -- jak wiecie -- by aresztowany i siedzia w wizieniu),
Gorbatow, Mereckow (ktary jest delegatem na obecnym zjedzie), Podias
(wietny dowadca, poleg na froncie) i wielu, wielu innych. Jednake wielu
podobnych dowadcaw zgino w obozach i wizieniach, wojsko nie ujrzao ich
wicej.
Wszystko to doprowadzio do sytuacji, jaka istniaa na pocztku wojny i
stanowia ogromne zagroenie dla naszej ojczyzny.
Byoby niesusznie zapomina, e po pierwszych powanych
niepowodzeniach i klskach na froncie Stalin myla, i nadszed kres. W
jednym ze swych przemawie wygoszonych w owych dniach powiedzia:
„Wszystko, co stworzy Lenin, stracilimy na zawsze".
Po tym w cigu dugiego czasu Stalin faktycznie nie dowodzi
dziaaniami wojennymi, zaprzesta w ogale wszelkiej dziaalnoci. Do
aktywnego kierownictwa powraci dopiero wtedy, gdy kilku czonkaw Biura
Politycznego odwiedzio go i powiedziao, e naley niezwocznie poczyni
okrelone kroki, by polepszy sytuacj na froncie.
Dlatego grone niebezpieczestwo, jakie zawiso nad nasz ojczyzn w
pierwszym okresie wojny, w zasadzie naley zaliczy
322
na koszt niewaciwych metod kierownictwa Stalina pastwem i parti.
Mawimy jednak nie tylko o pocztkowym momencie wojny, ktary doprowadzi
do powanej dezorganizacji naszej armii i wyrzdzi ogromne straty. Nawet po
rozpoczciu wojny nerwowo i histeria wykazane przez Stalina oraz wtrcanie
si do kierownictwa dziaaniami wojennymi wyrzdziy naszej armii powane
szkody.
Stalin by daleki od zrozumienia rozwijajcych si na froncie
rzeczywistych dziaa. I to jest rzecz zrozumia, jeli uwzgldni, ze w
cigu caej Wojny Narodowej ani razu nie zwiedzi adnego odcinka frontu,
ani jednego wyzwolonego miasta, z wyjtkiem kratkiej przejadki szos
moajsk, gdy na froncie zapanowaa niezachwiana sytuacja. Temu wypadkowi
powicone zostay liczne utwory literackie obfitujce w przerone wymysy i
mnastwo obrazaw.
Stalin jednoczenie wtrca si do przeprowadzanych operacji wojskowych
i wydawa rozkazy, ktare nie uwzgldniay rzeczywistego stanu rzeczy na
danym odcinku frontu i ktare nie mogy doprowadzi do niczego innego, procz
ogromnych strat w ludziach.
Przy tej okazji pozwol sobie na przytoczenie jednego
charakterystycznego faktu ukazujcego, jak Stalin dowodzi operacjami
wojskowymi na froncie. Na tym zjedzie jest obecny marszaek Bagramian,
ktary swego czasu kierowa opracowaniem operacji w sztabie Frontu
Poudniowo-Zachodniego. Moe potwierdzi to, co powiem.
Kiedy w 1942 roku w okolicach Charkowa wytworzya si nadzwyczaj
powana sytuacja dla naszej armii, zdecydowalimy susznie, by nie
przeprowadza operacji, ktarej celem byo okrenie Charkowa, gdy
rzeczywista sytuacja w owym czasie bya taka, i kontynuowanie tej akcji
grozioby zgubnymi skutkami dla naszej armii.
Zawiadomilimy o tym Stalina, przekonujc, e powstaa sytuacja wymaga
rewizji planaw operacyjnych, by wrag nie mia moliwoci zniszczenia
znacznego zgrupowania naszych wojsk.
Na przekar zdrowemu rozsdkowi Stalin odrzuci nasz propozycj i wyda
rozkaz kontynuowania okrenia Charkowa pomimo, e w tym czasie licznym
zgrupowaniom naszych wojsk grozio okrenie i zniszczenie.
Zatelefonowaem do Wasilewskiego i poprosiem go:
„Aleksandrze Michajowiczu, we map (Wasilewski jest tu obecny)
i poka towarzyszowi Stalinowi sytuacj, jaka si wytworzya". Naley
zaznaczy, e Stalin opracowywa operacje na globusie. (Oywienie na sali).
Tak, towarzysze, zazwyczaj bra globus i ledzi na nim lini frontu.
Powiedziaem tow. Wasilewskiemu: „Poka mu sytuacj na mapie; w takich
warunkach nie moemy
323
kontynuowa' zamierzonej operacji. Naley zmieni star decyzj dla
dobra sprawy".
Wasalewski odrzek mi, e Stalin zbada ju t spraw i e on, "7ski,
odmawia powtarnej rozmowy ze Stalinem na ten temat, poniewa ten ostatni nie
yczy sobie adnych sporaw z po-1 tej operacji.
mojej rozmowie z Wasilewskim zadzwoniem do Stalina "a
tnisko. Stalin jednak si nie zgosi, do telefonu podszed
>w. Powiedziaem towarzyszowi Malenkowowi, e dzwo-
. -• z frontu i pragnbym porozmawia osobicie ze Stalinem.
, i .'akomunikowa mi przez Malenkowa, e musz rozmawia
nkowem. Owiadczyem powtarnie, e chc przekaza oso-
Stalinowi o gronej dla nas sytuacji na froncie. Jednake
nie wzi suchawki i znowu owiadczy, e powinienem
lawiac z nim przez Malenkowa, chocia w tym czasie by w
'oci paru krokaw od telefonu.
Gdy Stalin „wysucha" w taki sposad naszej proby, powiedzia:
„Zostawi wszystko tak, jak jest!"
I co si wydarzyo w wyniku tego? Czegomy i oczekiwali. Niemcy
okryli zgrupowanie naszych wojsk, wskutek czego stracilis'my setki tysicy
naszych onierzy. Oto mamy przykad „geniuszu" wojennego Stalina; oto
ile to nas kosztowao! (Poruszenie na sali.) Pewnego razu po zakoczeniu
wojny, podczas spotkania Stalina' ; czonkami Biura Politycznego, Anastaz
Mikojan zauway, i izczow prawdopodobnie mia racj, gdy telefonowa w
spra-peracji charkowskiej, i e daremnie jego propozycja nie przyjta.
mylibycie, w jaki sza wpad Stalin! Jak mona byo przy-, e on,
Stalin, nie mia racji! Przecie jest „geniuszem", -sas' nie moe si
myli! Kady moe si myli, lecz Stalin ' e nigdy nie popenia bdaw, e
zawsze mia racj. Nigdy •i nie przyznawa, e popeni jaki bd,
wielki lub may, e popeni ich cay szereg, zarawno w kwestiach teore-h
jak te w dziaalnoci praktycznej. Po zakoczeniu tego rrawdopodobnie
bdziemy inaczej ocenia wiele operacji mych oraz przedstawia je w
prawdziwym wietle. Taktyka, na ktarej prowadzeniu nalega Stalin, nie
znajcy podstaw kierownictwa operacjami bojowymi, kosztowaa nas wiele krwi,
dopaki wreszcie nie udao si powstrzyma nieprzyjaciela i i sej do
ofensywy.
Woj! !">wi wiedz, e Stelin ju przed koncern 1941 roku
zamiast przeprowadzenia wielkich manewraw operatywnych, z ktarych pomoc, --
obchodzp przeciwnika od strony flankaw -- mona byo si przedrze na jego
tyy, da stale atakaw czoowych i zdobycia jednej miejscowoci po
drugiej. Taktyka ta kosztowaa nas wiele strat, zanim naszym generaom, na
ktarych barkach
324
spoczywa cay ciar prowadzenia wojny, nie udao si zmieni
sytuacji. Przeszli do bardziej gitkich operacji manewrowych, co natychmiast
doprowadzio do powanych i pozytywnych dla nas zmian na froncie.
Tym bardziej haniebny jest ten fakt, e po naszym wielkim zwycistwie
nad wrogiem, ktare wymagao od nas tylu ofiar, Stalin zaczaj ponia wielu
dowadcaw, ktarzy si przyczynili do zwycistwa nad wrogiem. Wyklucza bowiem
wszelk, moliwo tego, e zasugi frontowe mogy byc przypisane komu
innemu pracz niego samego.
Stalin by bardzo zainteresowany ocen, towarzysza ukowa jako dowadcy
wojskowego. Czsto mi pyta, jakiego jestem zdania o Zukowie. Powiedziaem
mu wawczas: „Znam ukowa dawno. To dobry genera i dobry dowo'dca".
Po wojnie Stalin zacz ples'c rane gupstwa o Zukowie, midzy innymi
powiedzia co nastpuje: „Chwaliliscie ukowa, ale na to nie
zasuguje". Mawi, e przed kad, operacj, ukaw bra gar ziemi, wcha"
i mawi: „Moemy zaczyna ofensyw" lub odwrotnie: „Zaplanowana
operacja nie moe byc przeprowadzona". Wawczas mu odpowiedziaem:
„Towarzyszu Stalinie, nie wiem, kto to wymyli, ale to nieprawda".
Moliwe, e Stalin wymyla takie rzeczy, by pomniejszy rol i
zdolnoci wojskowe marszaka ukowa.
Stalin w zwizku z tym bardzo energicznie popularyzowa siebie jako
wielkiego wodza. Przeronymi sposobami si stara zaszczepi narodowi myl o
tym, e wszystkie zwycistwa, jakie kraj .radziecki odnias podczas Wielkiej
Wojny Narodowej, zostay odniesione dziki odwadze, dzielnos'ci oraz
genialnos'ci wycznie Stalina. Podobnie, jak Kuzma Kriuczkow przebija pik
siedem osab. (Poruszenie na sali.)
Wemy na przykad nasze filmy historyczne i wojenne, a take niektare
utwory literackie. Mdli od nich. Prawdziwym ich celem jest rozwijanie tematu
wychwalania Stalina jako geniusza wojskowego. Przypomnijmy sobie film
„Upadek Berlina". Osob, dziaajc tam jest tylko Stalin. Wydaje
rozkazy w sali, gdzie stoi duo pustych krzese i tylko jeden czowiek
podchodzi do niego i o czym melduje -- to Poskriobyszew, jego wierny
giermek. (miech na sali.)
Gdzie jest dowadztwo wojskowe? Gdzie Biuro Polityczne? Gdzie rzd? Co
oni robi, czym si zajmuj? O tym film nic nie mawi. Stalin dziaa za
wszystkich; z nikim si nie liczy, nikogo nie prosi
0 rad. Narodowi wszystko si przedstawia w faszywym wietle.
Dlaczego? Dlatego, by otoczy Stalina saw na przekar faktom
1 prawdzie historycznej.
Nasuwa si pytanie: Gdzie byli wojskowi, na ktarych barkach spocz-
cay ciar wojny? W filmie ich nie ma. Stalin nie zostawi im miejsca.
325
INDEKS NAZWISK, WYMIENIONYCH W ZBIORZE
Astachow G. -- radca posa penomocnego ZSRR w Niemczech.
Babarin J. -- zastpca radzieckiego przedstawiciela handlowego w
Berlinie.
Brauchitsch W. -- dowadca naczelny si ldowych Niemiec.
Chamberlain N. -- premier Wielkiej Brytanii.
Ciano G. - minister spraw zagranicznych Woch.
Frick W. -- minister spraw wewntrznych Niemiec.
Gorkin A. -- sekretarz Prezydium Rady Najwyszej ZSRR.
Goring H. -- dowadca naczelny si powietrznych i minister lotnictwa
Niemiec; penomocnik do spraw realizacji czteroletniego planu Niemiec.
Grzybowski W. - ambasador Polski w ZSRR.
Haus F. -- pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec.
Henderson N. -- ambasador W. Brytanii w Niemczech.
Hencke A. -- pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec.
Hewel W. -- stay penomocnik ministra spraw zagranicznych Niemiec przy
kanclerzu Rzeszy Niemieckiej.
Hilger G. -- radca ambasady niemieckiej w ZSRR.
Hitler A. -- kanclerz Rzeszy Niemieckiej; lider
Narodowo-Socjalistycz-nej Partii Robotniczej Niemiec (NSDAP).
Hudson R. -- minister handlu zagranicznego (zamorskiego) W. Brytanii.
Kalinin M. -- przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRR.
KordtE. -- radca kancelarii ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Kastring E. -- attache wojskowy Niemiec w ZSRR.
Litwinaw M. -- ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR do 3 maja 1939
r.
Mackensen G. -- ambasador Niemiec we Woszech.
Mieriekatow A. -- pose penomocny ZSRR w Niemczech od czerwca 1938 do
kwietnia 1939 r.
Mikojan A. -- ludowy komisarz handlu zagranicznego ZSRR; zastpca
przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR.
Mototow W. -- przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR;
rawnoczesYiie od 3 maja 1939 r. -- ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR.
Mussolini -- szef rzdu Woch faszystowskich.
Oszima H. -- ambasador Japonii w Niemczech, genera.
Potiomkin W. -- pierwszy zastpca ludowego komisarza spraw
zagranicznych.
Purkajew M. -- attache wojskowy ZSRR w Niemczech.
Ribbentrop J. von -- minister spraw zagranicznych Rzeszy od lutego 1938
r.
326
Rosso A. -- ambasador Woch w ZSRR.
Schnurre J. -- kierownik referatu wschodnioeuropejskiego wydziau
polityczno-ekonomicznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec.
Schulenburg F. von -- ambasador Niemiec w ZSRR.
Stalin J. - Sekretarz Generalny KC WKP(b).
Strang W. -- kierownik wydziau Europy rodkowej Ministerstwa Spraw
Zagranicznych W. Brytanii, przedstawiciel Anglii na
anglo-francusko-radzieckich rozmowach latem 1939r.
Szkwarcew A. -- pose penomocny ZSRR w Niemczech od wrzes'nia 1939 r.
Tippelskirch W. -- charge d'affaires ad interim Niemiec w Moskwie,
radca ambasady niemieckiej w ZSRR.
Weizsacker E. von -- sekretarz stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec od marca 1938 r.
Wiehl E. -- kierownik wydziau polityczno-ekonomicznego Ministerstwa
Spraw Zagranicznych Niemiec.
Woroszyfow K. -- ludowy komisarz obrony ZSRR.
TRESC
J. Stalin: Z referatu sprawozdawczego na XVIII Zjedzie WKP(b) 7
Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 17 kwiet
nia 1939 r 10
Niemiecki charge d'affaires ad interim w Moskwie do MSZ
Niemiec. 4 maja 1939 r 11
Memorandum MSZ Niemiec. 5 maja 1939 r 12
Aide memoire MSZ Niemiec. 17 maja 1939 r 13
List ambasadora niemieckiego w Moskwie do sekretarza
stanu MSZ Niemiec. 5 czerwca 1939 r 15
Memorandum MSZ Niemiec. 29 czerwca 1939 r 18
Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie
go w Moskwie. 30 czerwca 1939 r 19
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 22 lip
ca 1939 r s 19
Memorandum MSZ Niemiec. 27 lipca 1939 r 20
10. Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego
w Moskwie. 29 lipca 1939 r 24
Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie
go w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r 25
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r 26
MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego w Moskwie.
14 sierpnia 1939 r 28
327
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 14 sierpnia 1939 r 29
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 15 sier
pnia 1939 r 31
Memorandum ambasadora niemieckiego 16 sierpnia 1939 r. 32
Ambasador niemiecki w Moskwie do sekretarza stanu MSZ
Niemiec. 16 sierpnia 1939 r 36
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 16 sierpnia 1939 r 37
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18 sier
pnia 1939 r 38
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 18 sierpnia 1939 r 40
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 42
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 43
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 44
Porozumienie handlowo-kredytowe midzy ZSRR i Niemcami.
21 sierpnia 1939 r 46
W zwizku z radziecko-niemieckim porozumieniem handlowo-
kredytowym. 21 sierpnia 1939 r 46
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 20 sierpnia 1939r 48
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 21 sierpnia 1939 r 50
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 50
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 51
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 52
Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 22 sierpnia
1939 r 52
O stosunkach radziecko-niemieckich. 22 sierpnia 1939r 54
Penomocnictwa dla J. von Ribbentropa w sprawie za
warcia ukadu z ZSRR. 22 sierpnia 1939 r 55
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do MSZ Niemiec.
23 sierpnia 1939 r 55
32. Kancelaria ministra -- do Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy. 23 sierpnia 1939 r 56
Zawarcie niemiecko-radzieckiego ukadu o nieagresji. 24 sierpnia
1939 r 56
Ukad o nieagresji midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim.
24 sierpnia 1939 r 56
328
33. Tajny dodatkowy protoka. 23 sierpnia 1939 r 59
Radziecko-niemiecki ukad o nieagresji. 24 sierpnia 1939 r 60
Zapis rozmowy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy ze
Stalinem i Mootowem. 24 sierpnia 1939r 62
List Hitlera do Mussoliniego. 25 sierpnia 1939 r 66
36. List Mussoliniego do Hitlera. 25 sierpnia 1939 r 68
W. Mootow: O ratyfikacji radziecko-niemieckiego ukadu o
nieagresji. 31 sierpnia 1939 r 69
Historyczna sesja Rady Najwyszej ZSRR. 2 wrzenia 1939 r. . . . 73 O
ratyfikacji ukadu o nieagresji midzy ZSRR i Niemcami.
3 sierpnia 1939 r 73
Dziaania wojenne midzy Niemcami i Polsk,. 2 wrzenia
1939 r 74
Posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Wystpienie Hitlera.
Ratyfikacja radziecko-niemieckiego ukadu o nieagresji.
2 wrzenia 1939 r 74
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 3 wrzes'nia 1939r 77
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec.
5 wrzenia 1939 r 78
39. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec.
5 wrzenia 1939 r 78
Pose penomocny ZSRR w Berlinie u Hitlera. 6 wrzenia 1939 r. 79
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 6 wrze
nia 1939 r 80
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze
nia 1939 r 81
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 9wrzes'nia 1939r 81
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze
nia 1939 r 82
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 10 wrze
nia 1939 r 83
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 13 wrzenia 1939 r 84
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 14
wrzes'nia 1939 r 86
O przyczynach wewntrznych klski militarnej Polski. 14 wrze
nia 1939 r 86
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 15wrzes'nia 1939 r 88
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 16
wrzenia 1939 r 90
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 17
wrzenia 1939 r 91
Nota Rzdu ZSRR, wrczona ambasadorowi polskiemu w Mosk
wie 17 wrzenia 1939 r 92
329
Nota Rzdu ZSRR z 17 wrzenia 1939r 93
Przemawienie radiowe Przewodniczcego Rady Komisarzy Lu
dowych Mototowa. 17 wrzenia 1939 r 94
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18
wrzenia 1939 r , 96
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 19 wrzenia 1939 r 98
Komunikat niemiecko-radziecki. 18 wrzenia 1939r 98
Prasa niemiecka o dziaaniach rzdu radzieckiego. 20 wrzenia
1939 r 99
Prasa woska o posuwaniu si wojsk radzieckich. 20 wrzenia
1939 r 99
52. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 20
wrzenia 1939 r 100
Komunikat niemiecko-radziecki. 22wrzes'nia 1939r 100
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora'
niemieckiego w Moskwie. 23 wrzenia 1939 r m. 101
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 25
wrzenia 1939 r 102
Przybycie do Moskwy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
27 wrzenia 1939 r 102
Rozmowa W. Mototowa z J. von Ribbentropem. 28 wrzenia
1939 r 103
Komunikat operacyjny Sztabu Generalnego Robotniczo-Chops-
kiej Armii Czerwonej 27 wrzenia 1939 r 103
W sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego uktadu o przyja
ni i granicy midzy ZSRR i Niemcami 104
Niemiecko-radziecki ukad o przyjani i granicy. 29 wrzes'nia
1939r. 104
Protoka poufny. 28 wrzenia 1939 r , 105
Tajny dodatkowy protoka. 28 wrzenia 1939 r 106
57. Tajny dodatkowy protoko'. 28 wrzenia 1939r 106
Owiadczenie rzdaw radzieckiego i niemieckiego. 29 wrzenia
1939 r 108
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do Przewodnicz
cego RKL ZSRR. 28 wrzenia 1939 r 108
Rozkad drugiej wizyty Ribbentropa w Moskwie. 29 wrze
nia 1939 r 109
Owiadczenie Ministra Spraw Zagranicznych Niemiec. 30 wrze
nia 1939r 110
Prasa niemiecka o przyjciu Ribbentropa na Kremlu. 30 wrze
nia 1939 r 110
ZACZNIK
Z referatu W. Mototowa na posiedzeniu Rady Najwyszej ZSRR.
31 padziernika 1939 r 112
330
SOJUSZ STALINA Z HITLEREM
1. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie.
27 wrzenia 1939 r 121
2. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie.
27 wrzenia 1939 r 122
Ribbentrop do Mootowa. 28 wrzenia 1939 r 122
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 3 padzierni
ka 1939 r 123
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 4 padzierni
ka 1939 r 124
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 5 padzierni
ka 1939 r 125
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 5 padzierni
ka 1939 r 126
Z przemawienia Hitlera w Reichstagu. 6 padziernika 1939 r. 128
Z rozmowy Ribbentropa z korespondentem japoskim. 6 pa
dziernika 1939 r 129
Mototow do ambasadora Schulenburga. 8 padziernika
1939 r 130
Memorandum dr Schnurre, MSZ Niemiec. Padziernik
1939 r 130
Przyjcie przez Mofotowa przedstawicieli gospodarczych Niemiec.
9 padziernika 1939 r 132
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 9 padzier
nika 1939 r 132
Ambasador w Finlandii Blucher do MSZ Niemiec. 10 pa
dziernika 1939 r 133
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 padziernika
1939 r 134
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 padzierni
ka 1939 r .' 136
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 1 listopada
1939 r • .*. . 137
Z rozkazu Komisarza Ludowego Obrony ZSRR. 7 listopada
1939 r 137
Nota rzdu radzieckiego z powodu obstrzau prowokacyjnego
wojsk radzieckich przez oddziay wojsk fiskich. 26 listo
pada 1939 r 138
Nota Rzdu Fiskiego. 29 listopada 1939 r 140
Z przemawienia w radiu Przewodniczcego Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR W. Mootowa. 29 listopada 1939 r. 141 N. Chruszczow o
pocztku wojny fiskiej. Ze „Wspomnie" .... 143 O kamliwym
komunikacie agencji Havas. 30 listopada 1939 r. 145
Tworzenie Rzdu Ludowego Finlandii. 2 grudnia 1939 r 146
Nawizanie stosunkaw dyplomatycznych midzy Zwizkiem
Radzieckim i Demokratyczn Republik Finlandii. 2 grud
nia 1939 r i46
331
15. Sekretarz stanu Weizsacker do niemieckich misji dyploma
tycznych. 2 grudnia 1939 r 147
O zawarciu ukadu o pomocy wzajemnej i przyjani midzy
ZSRR a Demokratyczn Republik Finlandii. 3 grudnia
1939 r 148
W. Mototow przyj" posfa szwedzkiego p. Wintera. 5 grudnia
1939 r 148
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia
1939 r 149
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia
1939 r 149
Sekretarz stanu Weizsacker do ambasadora Schulenburga.
6 grudnia 1939 r 150
Ostatnia decyzja Ligi Narodaw. Komunikat TASS. 16 grudnia
1939 r 152
Telegram Hitlera do Stalina. Telegram Ribbentropa do Stalina.'
23 grudnia 1939 r _. 153
Telegramy Stalina do Hitlera i Ribbentropa. 25 grudnia 1939 r. 153
Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego midzy
Niemcami a ZSRR. 13 lutego 1940 r 154
19. Memorandum dr. Schnurre, MSZ Niemiec. 26 lutego 1940 r. 155
Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Mototowa wygto- •
szonego na posiedzeniu Rady Najwyszej ZSRR. 29 marca
1940 r 158
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 29 marca 1940 r. 161
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 30 marca 1940 r. 162
Kancelaria ministra do ambasadora Schulenburga. 3 kwiet
nia 1940 r 163
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 kwietnia
1940 r 164
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia
1940 r 165
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 11 kwietnia
1940 r 165
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 maja 1940 r. 167
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 10 maja 1940 r. 168
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 maja 1940 r. 170
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 4 czerwca
1940 r 171
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 czerwca
1940r 171
Memorandum MSZ Niemiec. 11 czerwca 1940r. ....... 172
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 czerwca
1940 r 174
MSZ Niemiec do Ribbentropa. 17 czerwca 1940 r 174
332
Sekretarz stanu Weizsacker do wszystkich misji dypi
tycznych Niemiec. 17 czerwca 1940 r 176
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 czerwca
1940 r 176
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 czerwca
1940r
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca
1940 r . . . 179
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca
1940 r 180
Memorandum Ribbentropa dla Hitlera. 24 czerwca 1940 r. 180
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 25 czerwi
1940 r 181
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 25 czs
1940r
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 czt
1940 r 183
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 czeswca
1940 r 185
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 es
1940 r . 186
Ribbentrop do radcy Schmidta. 27 czerwca 1940 r 186
Ambasador Schulenburg do sekretarza stanu Weizsac
11 lipca 1940 r 187
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 r. 189
Ambasador Schulemburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 f 190
Ambasador litewski do Ribbentropa. 21 lipca 1940 r. ... 191
Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r 193
Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r . 194
Pose otewski do Ribbentropa. 22 lipca 1940r 195
Memorandum MSZ Niemiec. 24 lipca 1940 r 196
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 lipca 19
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 2 sie,,
1940 r 197
Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Motovowa wygo
szonego na posiedzeniu Rady Najwyszej ZSRR 1 sierp
nia 1940 r 198
56. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 12 si>
1940r
Przybycie delegacji niemieckiej. 29 sierpnia 1940 r 200
57. MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 5 si
1940 r 201
Komunikat TASS. 7 wrzenia 1940 r 201
58. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 10 wi
1940 r
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 wrzenia
1940 r 202
Ribbentrop do charge' d'affaires Tippelskircha. 25 wrze
nia 1940 r 203
Charge d'affaires Tippelskirch do Ribbentropa. 27 wrze
nia 1940 r 205
Porozumienie berliskie o Pakcie Trzech. 30 wrzes'nia 1940 r. . . . 207
Komunikat o podpisaniu Porozumienia o komunikacji kolejo
wej midzy ZSRR i Niemcami. 5 paz'dziernika 1940 r 207
Przybycie wojsk niemieckich do Rumunii. 9 padziernika 1940 r. 208
Zdementowanie niemieckie 10 paz'dziernika 1940 r 208
PRZYJA NIE MA GRANIC
Ribbentrop do Stalina. 13 padziernika 1940r 209
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 padziernika
1940 r 216
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 padziernika
1940 r 217
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 padziernika
1940r 217
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 21 padziernika
1940 r 218
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 listopada
1940 r 219
Odjazd Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mofotowa
do Berlina. 11 listopada 1940 r 220
68. Zapis rozmowy Ribbentropa i Mofotowa. 12 listopada
1940 r 220
Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 12 listopada 194O.r. . . 230
Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 13 listopada 1940 r. . . 238
Zapis rozmowy kocowej Ribbentropa i Mototowa. 13 lis
topada 1940 r 250
Dodatek do rozmowy. Projekt porozumienia 257
Tajny Protoka" nr 2 do porozumienia zawartego midzy
Niemcami, Wtochami i Zwizkiem Radzieckim 260
Komunikat o negocjacjach W. Mo-lotowa z przywadcami rzdu
niemieckiego. 15 listopada 1940 r 261
Telegram okalnikowy sekretarza stanu Weizsackera. 15 lis
topada 1940 r 262
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 listopada
1940 r 262
334
ODWET SIEZBLIZA
Plan Barbarossa. Dyrektywa nr 21. 18 grudnia 1940 r 265
Ribbentrop do ambasadora niemieckiego w Japonii. 7
stycznia 1941 r 271
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 8 stycznia
1941 r 271
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 10 stycznia
1941 r 272
78. Tajny protoka. 10 stycznia 1941 r 273
Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego midzy
ZSRR a Niemcami. 11 stycznia 1941 r 274
Owiadczenie TASS. 13 stycznia 1941 r 274
Niemieckie Biuro Informacyjne o os'wiadczeniu TASS. 14 sty
cznia 1941 r 275
79. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 stycznia
1941 r 275
Sekretarz stanu Weizsacker do Ribbentropa. 17 stycznia
1941 r. . 277
Ribbentrop do sekretarza stanu Weizsackera. 21 stycznia
1941 r 278
Memorandum Weizsackera.22 stycznia 1941 r 280
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 stycznia
1941 r 281
MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 21 lutego
1941 r 282
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 27 lutego 1941 r. 283
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 28 lutego
1941 r 284
87. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 marca 1941 r. 285
Przyczenie si Bugarii do paktu trzech mocarstw. 3 marca
1941 r 286
Wkroczenie wojsk niemieckich do Bufgarii. 3 marca 1941 r 286
Memorandum MSZ Niemiec. 13 marca 1941 r 286
Memorandum MSZ Niemiec. 5 kwietnia 1941 r 287
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 6 kwietnia
1941 r 288
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 kwietnia
1941 r 289
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia
1941 r 290
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 kwietnia
1941 r 291
Zawarcie paktu o neutralnos'ci midzy ZSRR a Japoni. 14 kwiet
nia 1941 r 292
335
Charge' cTaffaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 15 kwiet
nia 1941 r 292
O przestrzeganiu Porozumienia Gospodarczego. 18 kwiet
nia 1941 r 293
Charge d'affaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 21 kwiet
nia 1941 r 294
Attache marynarki wojennej w Moskwie do dowadztwa
marynarki wojennej Niemiec. 24 kwietnia 1941 r 295
Wyldowanie wojsk niemieckich w Finlandii. 30 kwietnia 1941 r. 296
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 2 maja 1941 r. . 296
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 7 maja 1941 r. . 297
Memorandum MSZ Niemiec. 15 maja 1941 r 298
MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 14 maja
1941 r 300
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 maja 1941 r. 300
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 czerwca
1941 r 301
Ribbentrop do ambasadora niemieckiego na Wgrzech'15
czerwca 1941 r 303
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 21 czerwca
1941 r 303
List Hitlera do Mussoliniego. 21 czerwca 1941 r 306
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 21 czerwca
1941 r 310
Nota werbalna poselstwa ZSRR do rzdu niemieckiego.
21 czerwca 1941 r 311
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 21 czerwca
1941 r 312
Zapis rozmowy midzy Ribbentropem i ambasadorem
radzieckim w Berlinie Dekanozowem. 22 czerwca 1941 r. 313
111. Z wystpienia W. Mototowa w radiu. 22 czerwca 1941 r. ...316
DODATEK
Z referatu N. Chruszczowa na zamknitym posiedzeniu XX Zjaz
du KPZR. Luty 1956 r 318
Indeks nazwisk wymienionych w zbiorze 326
336
: 4, Last-modified: Mon, 04 Jul 2005 18:44:21 GmT