---------------------------------------------------------------------
     У.ШыцЁк. "У час не вярнулЁся", "Мастацкая лЁтаратура", МЁнск, 1975
     OCR & SpellCheck: Zmiy (zmiy@inbox.ru), 20 лЁпеня 2003 года
     ---------------------------------------------------------------------

     Пройдзе час,  з  зямных касмадрома? возьмуць старт вялЁзныя зоркалёты Ё
накЁруюцца да далёкЁх галактык.
     Магчыма,  гэта адбудзецца ?жо ?  наступным стагоддзЁ,  магчыма,  значна
пазней.  Але  наша  мара не  хоча чакаць,  мы  ?жо  цяпер хочам ведаць,  што
напаткае бясстрашных астралётчыка? у  бясконцай прасторы.  Аб  Ёх  прыгодах,
лёсе Ё знаходках расказваецца ? гэтым зборнЁку фантастычных апавядання?.


     Школа стаяла на высокЁм пясчаным беразе вялЁкага возера.  А вакол шуме?
прыгожы парк.  ЛЁпы, клёны, ясенЁ былЁ акуратна падстрыжаны. Садо?нЁк каза?,
што менавЁта ? гэтым Ё ёсць прыгажосць.
     А я,  калЁ глядзе? на пасыпаныя жо?тым пяском сцежкЁ Ё яркЁя, як агонь,
клумбы,  успамЁна? карцЁну,  што вЁсела ? школьным вестыбюлЁ.  Прыгожая, яна
?сё ж  нЁколЁ нЁ  ?  кога не выклЁкала жадання пабываць на той палянцы,  што
раптам адкрылася сярод лесу, цЁ акунуць руку ? серабрысты крынЁчны ручаёк.
     КарцЁна ёсць карцЁна, у ёй не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так Ё з
паркам.  У  сваёй падстрыжанай прыгажосцЁ ён страцЁ? гало?нае.  Нам чамусьцЁ
больш падаба?ся востра? на  возеры.  Лес  там захава?ся ?  сваЁм першабытным
выглядзе.  Кусты былЁ густыя, як зараснЁкЁ ? джунглях. Непрыбраныя вываратнЁ
нагадвалЁ ? па?змроку сЁлуэты нейкЁх дагЁстарычных жывёлЁн.
     Кожны клас ме? на востраве свой улюбёны куток.  Там збЁралЁся,  гулялЁ,
марылЁ,  спрачалЁся.  Нашым месцам была абкружаная густым арэшнЁкам палянка,
пасярэдзЁне якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельмЁ старая, бо, нават
пабра?шыся за рукЁ ?пяцёх, мы ледзь маглЁ абхапЁць яе ствол. Метры за два ад
зямлЁ  ва  ?се  бакЁ  адыходзЁлЁ  то?стыя  галЁны.  Мы  любЁлЁ  сядзець  тут
надвячоркам, схаваныя змрокам Ё гушчаром ад усяго свету.
     Хлопцы з Ёншых класа? прыходзЁлЁ на востра? са сваЁмЁ наста?нЁкамЁ.  Мы
ж  амаль за?сёды адны.  Не  таму,  што не  любЁлЁ свайго наста?нЁка.  Ён бы?
добры,  ласкавы. Але часам ён не разуме? або не хаце? разумець нас. Мы, як Ё
?се ? нашай школе,  трызнЁлЁ аб космасе. ВыхавацелЁ астатнЁх груп расказвалЁ
дзецям  пра  падарожжы да  планет  Ё  зорак,  вазЁлЁ  Ёх  на  касмадромы,  а
адпра?ляючыся на  экскурсЁЁ ?  А?стралЁю цЁ  на Вогненную Зямлю,  абавязкова
заказвалЁ месцы на ракетаплане. Ад нашага ж наста?нЁка мы чамусьцЁ нЁколЁ не
чулЁ  нЁ  слова пра  самыя цЁкавыя палёты.  Нават калЁ  ?  час  аднаго ?рока
прыйшло паведамленне,  што вяртаецца экспедыцыя з Тау КЁта, ён, як звычайна,
не пракаменцЁрава? навЁну.
     Уся  Зямля  радавалася,   Ё  толькЁ  ён  адзЁн,  здавалася,  застава?ся
абыякавым.  Гэта нас здзЁ?ляла Ё,  што казаць,  кры?дзЁла.  Бо мы паважалЁ Ё
любЁлЁ свайго наста?нЁка.  Ён бы? уважлЁвы да кожнага з нас, расказва? многа
цЁкавага.  А веда? ён столькЁ, колькЁ, як нам часам думалася, на ЗямлЁ больш
не  можа  ведаць нЁхто.  Але  абыякавасць да  космасу мы  не  маглЁ дараваць
нЁкому. ? ? нас з'явЁлася ад наста?нЁка таямнЁца...
     ЦЁ веда? наста?нЁк пра яе?  Напэ?на.  Ён разуме? нас лепш за нас самЁх.
Мы часам забывалЁ,  што яму ?жо недзе пад дзевяноста - такЁ ён бы? выдумшчык
Ё  завадатар.  ТолькЁ быццам знарок не хаце? за?важаць нашы касмЁчныя мары Ё
планы.  КалЁ нават на ?роках здаралася праходзЁць тэмы, звязаныя з гЁсторыяй
асваення космасу, ён абавязкова кЁда? фразу:
     - Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
     - Навошта наста?нЁк нас палохае? - больш за ?сЁх абура?ся Сашка Шарай.
     РазважлЁвы МЁшка Патупчык супакойва? яго:
     - Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
     Мы згаджалЁся з МЁшкам. Адкуль было нашаму наста?нЁку ведаць, што такое
палёт да зорак,  калЁ ён зусЁм зямны чалавек.  Ну хто яшчэ ? наш час, акрамя
нашага наста?нЁка, мог узяць кЁёк Ё пайсцЁ на цэлы дзень у стэп? Ён клЁка? Ё
нас  з  сабой.  Аднаго  разу  мы  было  пайшлЁ.  ?  што  ?бачылЁ?  Бясконцае
аднастайнае поле,  на  якЁм  каласЁлася аксамЁтная пшанЁца,  Ё  жаваранка? у
небе.  Што тут незвычайнага?  ТолькЁ наш наста?нЁк захапля?ся ?сЁм гэтым. Ён
спыня?ся на  якЁм-небудзь пагорку,  падставЁ?шы твар  сонцу,  Ё  слуха?,  як
шапацела збажына,  як аднекуль з  сЁняй безданЁ неба лЁлася жа?руковая песня
вясны  Ё  цяпла.  Твар  наста?нЁка нЁбы  памаладзе?,  Ё  на  вуснах  блукала
трапяткая даверлЁвая ?смешка.  А мы сумавалЁ.  ? дадому вярнулЁся стомленыя,
ма?клЁвыя.  Наста?нЁк паглядзе? на  нас  з  нейкЁм жалем  Ё,  развЁтваючыся,
уздыхну?.
     Не?забаве надышлЁ экзамены.  Мова Ё фЁзЁка,  лЁтаратура Ё матэматыка...
Наста?нЁк бы? увесь час з намЁ,  дапамага? нам, Ё мы зно? здзЁ?лялЁся, як ён
многа ведае.
     А  потым бы? экзамен па  гЁсторыЁ.  Каб зрабЁць наста?нЁку прыемнае,  я
вырашы? напЁсаць пра  старажытную Русь,  пра  гарачыя бойкЁ нашых продка? са
стэпавымЁ качэ?нЁкамЁ.  Мне хацелася, каб наста?нЁк убачы? любы свайму сэрцу
шырокЁ стэп, по?ны сонца Ё прасторы.
     Сачыненне, вЁдаць, спадабалася наста?нЁку. Ён слуха?, заплюшчы?шы вочы,
кЁва? часам,  нЁбы ?  знак згоды,  галавой,  а калЁ я скончы? чытаць,  ён не
ста?, як рабЁ? гэта часта, дапа?няць. Ён не пахвалЁ? мяне, не ? яго правЁлах
было   хвалЁць  чалавека,   якЁ   выкана?  свой   абавязак.   Ступень  сваёй
задаволенасцЁ ён  выказва? толькЁ адзнакамЁ.  Мне  вышэйшы бал не  паставЁ?.
Чаму?  Нешта, вЁдаць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому,
што было "не так".
     Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачу?, аб чым расказвае Сашка. А
прыслуха?шыся,  абуры?ся.  Яшчэ загадзя мы  дамовЁлЁся не закранаць у  сваЁх
работах таго, што мае дачыненне да касмЁчных палёта?. ? раптам Сашка парушы?
дагавор.  Навошта  гэты  выклЁк  наста?нЁку?  ВЁдаць,  пра  гэта  падумалЁ Ё
астатнЁя хлопцы.  Бо ?  класе ?сталявалася незвычайная цЁшыня.  Я не адрыва?
позЁрку ад  наста?нЁка,  шука? на яго твары кры?ду,  абурэнне цЁ што-небудзь
такое яшчэ.  ? не знаходзЁ?. Ён Ё Сашку слуха?, як няда?на мяне, - уважлЁва,
засяроджана.
     Сашка бы? разумны хлопец.  Я  слуха? Ё  дума?,  дзе ён назбЁра? столькЁ
звестак?  Але самае гало?нае нас чакала, аказваецца, наперадзе. Сашка? голас
раптам зазвЁне?, як струна, якая вось-вось парвецца:
     - У жыццЁ было нямала выпадка?, калЁ космас пакара?ся юным!
     Гэта было прыгожа сказана. Але ? мяне асабЁста не было ?пэ?ненасцЁ, што
так здаралася на самай справе.  Як нЁ кажыце,  а ? космас адпра?ляюць толькЁ
дарослых.  Бо  трэба  спачатку школу  скончыць,  Ё  спецыяльнасць набыць,  Ё
падрыхто?ку прайсцЁ.  ЦЁ ж мала гадо? на гэта пойдзе? Канечне, Ё мне Ё Сашку
не хочацца чакаць,  пакуль мы вырасцем. Гэта ж калЁ яшчэ будзе!.. Аднак ёсць
на свеце рэчы,  якЁя,  на жаль,  ад нас не залежаць.  ? я падума?, што Сашка
дарэмна зрабЁ? гэты свой выпад.
     А  Сашка падышо? да  наста?нЁкавага стала Ё  нацЁсну? кнопку.  На вокны
апусцЁлЁся чорныя шторы. У класе на секунду стала цёмна. Мы не паспелЁ нават
крыкнуць Сашку,  каб ён не дурэ?, як засвяцЁ?ся экран. На гэтым экране кожны
вучань можа пЁсаць, чарцЁць схемы, застаючыся за сваёй партай.
     Я  падума?,  што Сашка вернецца зараз да  сваёй парты Ё  намалюе нейкую
Ёлюстрацыю да даклада.  Але я памылЁ?ся. Сашка мЁну? сваю парту Ё падышо? да
праекцыйнага апарата, нешта ?ставЁ? туды, пакруцЁ?, Ё экран ажы?. Мы ?бачылЁ
рубку касмЁчнага карабля,  цэнтральны пульт,  над  якЁм схЁлЁ?ся пажылы сЁвы
чалавек, а побач з Ём стая?... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадо?
дзесяць або адзЁнаццаць.
     З   нашых   грудзей  вырва?ся  дружны  ?здых  захаплення  Ё,   напэ?на,
зайздрасцЁ.  Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвалЁся нават
марыць уголас, калЁ збЁралЁся каля сваёй таполЁ.
     - ЦЁшэй вы!  -  крыкну? Сашка. Ён назва? экспедыцыю, зорку, ля якой яна
пабывала,  год, калЁ вярнулася на Зямлю. Напэ?на, гэта былЁ цЁкавыя звесткЁ.
Але для мяне Ёх  у  той час быццам не Ёснавала.  Я  не мог адарваць вачэй ад
маленькага касмана?та.  Я  ?явЁ? сябе на яго месцы,  Ё  ?  грудзях зрабЁлася
горача.
     Праз Ёмгненне я адчу?, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбора?, на
экранах свецяцца чужыя зоркЁ,  у тэлескоп,  напэ?на, можна ?бачыць Ё планеты
гэтых зорак.  А  хлопчык нЁбы нЁчога гэтага не  за?важае.  Ён пазЁрае некуды
?бок, Ё ?ся яго фЁгура выказвае пакорлЁвую цярплЁвасць. Можа, ён хворы?
     Тым  часам Сашка скончы? сваё  выступленне.  Ён  зно? падышо? да  стала
наста?нЁка,  нацЁсну? кнопку.  Шторы папа?злЁ ?верх.  У клас хлынула вясёлае
сонечнае святло.
     - Ты больш нЁчога не дабавЁш, Саша? - спакойна, як за?сёды, калЁ мы, на
яго думку, сказалЁ не ?сё, што павЁнны былЁ сказаць, спыта? наста?нЁк.
     - Было  мала  часу,  каб  дакапацца ?  архЁве да  далейшых падзей.  Але
?пэ?нены,  што  хлопчык,  калЁ вырас,  ста? славутым касмана?там,  лепшым за
Ёншых. У яго ж такая практыка!
     Мы чакалЁ,  што наста?нЁк зараз паставЁць адзнаку Ё выклЁча наступнага.
Мы памылЁлЁся.
     Наста?нЁк нечакана папрасЁ?:
     - Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямнЁ? клас.
     На экране зно? з'явЁлася рубка зоркалёта, штурман Ё хлопчык.
     НейкЁ час  наста?нЁк ма?ча?.  А  калЁ загавары?,  у  класе адразу стала
цЁха, аж да звону ? вушах.
     - У той час,  калЁ хлопчык пача? помнЁць сябе,  -  гавары? наста?нЁк, -
"Алтай" вярта?ся ?  Сонечную сЁстэму.  Да  дому заставалася шэсць незалежных
гадо?.  Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - нЁбы музыка. Яны ж ужываюцца
толькЁ  ?  прасторы,  дзе  вакол  гараць незнаёмыя зоркЁ,  Ёснуюць невядомыя
планеты,  дзе можна чакаць сустрэчы з чужымЁ цывЁлЁзацыямЁ. Усё гэта Ёснуе Ё
для  касмана?та?.  Але  для  Ёх  акрамя гэтага яшчэ ёсць Ё  час.  Той  самы,
незалежны,  у  адной назве якога крыецца ?сё.  Яго нельга нЁ  паскорыць,  нЁ
замарудзЁць. Ён такЁ, якЁ ёсць.
     Гэта  ведалЁ дарослыя.  А  хлопчыку тады было яшчэ ?сё  ро?на.  Яму  на
караблЁ было цЁкава ?сё:  Ё як самЁ па сабе адчыняюцца дзверы,  варта толькЁ
падысцЁ да Ёх,  Ё як робат-нянька ходзЁць за Ём следам, не даючы забрацца па
лесвЁцы ? машынную частку,  Ё многае Ёншае. Хлопчык нарадзЁ?ся на караблЁ. У
яго было шмат цацак:  яму Ёх рабЁлЁ Ё дарослыя, Ё робат. ЦацкЁ былЁ працягам
карабельнага жыцця.  Гэта былЁ маленькЁя ракеты,  усюдыходы, робаты Ё многае
Ёншае,  што,  толькЁ  большага памеру,  знаходзЁлася ?  карыстаннЁ дарослых.
Хлопчык не здзЁ?ля?ся.  Ён лЁчы?,  што так Ё павЁнна быць. Дарослыя большыя,
таму ? Ёх Ё цацкЁ большыя. Ён толькЁ часам пыта?ся, чаму дарослых на караблЁ
многа, а ён за?сёды адзЁн.
     Нарэшце (а  здарылася гэта  пасля  до?гай дыскусЁЁ дарослых,  пра  гэта
хлопчык даведа?ся значна пазней) яму паказалЁ фЁльмы аб ЗямлЁ.
     У першы раз родная планета не ?разЁла яго. Ён глядзе? спакойна, а пасля
спыта?:  "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркалёце бы? такЁ куток, дзе раслЁ
сапра?дныя  дрэвы.   Яму  нЁчога  не  тлумачылЁ,  толькЁ  фЁльма?  больш  не
паказвалЁ.
     А яму чамусьцЁ вельмЁ захацелася паглядзець хоць яшчэ адзЁн такЁ фЁльм.
? аднойчы,  падгавары?шы робата,  хлопчык пайшо? у бЁблЁятэку. Робату гэтага
не забаранЁлЁ, не ?вялЁ ? праграму, Ё ён хутка знайшо? нейкЁ фЁльм, зняты на
ЗямлЁ.
     Хлопчык  зно?  убачы?  тое,  што  ён  лЁчы?  вялЁкЁм  дэндрарыем.  "Для
дарослых",  -  падума? ён, уражаны памерамЁ. ? тут жа схамяну?ся: сярод дрэ?
Ёшо? такЁ ж хлопчык,  як ён, а мо Ё яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дзЁ?на
Ё  чамусьцЁ выклЁкала незразумелае жаданне некуды пабегчы.  Хлопчык заста?ся
на месцы,  ён веда?,  што адсюль можна пабегчы толькЁ ? дэндрарый.  А гэтага
яму не хацелася зараз. Ён упершыню падума?, што дэндрарый - тая ж цацка, але
для дарослых.
     Пакуль  ён  так  разважа?,  дзяцей на  экране пабольшала.  Яны  бегалЁ,
скакалЁ, лавЁлЁ адно аднаго. ? смяялЁся - гучна, весела, як нЁхто не смяя?ся
на зоркалёце.  Хлопчык пераста? глядзець на экран Ё сказа? робату:  "Хачу да
дзяцей". На караблЁ больш дзяцей не было, Ё робат павё? хлопчыка да бацькЁ.
     Бацька ?важлЁва выслуха? яго блытаны расказ пра фЁльм, потым пакла? яму
на галаву вялЁкую Ё  цёплую руку Ё неяк цераз сЁлу сказа?:  "Засталося шэсць
незалежных гадо?. Тады..." Ён не растлумачы?, што будзе тады.
     ?  хлопчык спыта?:  "А калЁ будзе гэта тады?" Бацька мо?чкЁ павё? яго ?
каюту,  паваражы? над электроннай машынай,  Ё  з  яе выпа?зла белая стужка з
мноствам чорненькЁх рысачак.  Бацька пакорпа?ся ?  сваЁх  кЁшэнях,  потым  у
шуфлядцы Ё  нарэшце знайшо? маленькую палачку.  Гэтай палачкай ён  зрабЁ? на
стужцы з першай рысачкЁ крыжык Ё адда? яе сыну.  "Кожны дзень,  -  пача? бы?
ён,  але ?спомнЁ?шы,  што хлопчык не ?я?ляе сабе дзень,  паправЁ?ся: - Кожны
раз,  як  прагучыць вялЁкая сЁрэна,  будзеш  ставЁць тут  адзЁн  крыжык.  Як
паставЁш усе,  тады мы прыляцЁм на Зямлю,  Ё ты пойдзеш да дзяцей".  Ён яшчэ
раз пагладзЁ? сына па галаве Ё выйша?.
     А хлопчык пача? разглядаць стужку.  Ён хутка наставЁ? бы на ёй крыжыка?
Ё  пабег бы на Зямлю ?  вялЁкЁ дэндрарый.  Але бацька загада? чакаць сЁгналу
сЁрэны.  Хлопчык веда?,  што  старэйшых трэба  слухацца.  Ён  толькЁ аднойчы
паставЁ? лЁшнЁ крыжык. Усе астатнЁя разы рабЁ?, як каза? бацька, хаця ?рэшце
яму ?жо надакучыла чакаць.
     Рысачак заставалася так многа,  што ён не мог Ёх нават пералЁчыць Ё  не
веры?,  што Ёх калЁсьцЁ не стане. РысачкЁ снЁлЁся яму, калЁ ён кла?ся спаць.
?,  уста?шы,  клЁка? робата Ё адпра?ля?ся ? бЁблЁятэку. Цяпер там бы? толькЁ
адзЁн фЁльм, той самы, што ён глядзе? некалЁ самавольна. Але Ёншага хлопчыку
Ё  не  трэба  было.  Ён  мог  Ё  гэты  глядзець многа раз  запар,  кожны раз
знаходзячы нешта новае, жаданае Ё цЁкавае...
     Наста?нЁк змо?к.  У  блакЁтным па?змроку мы  бачылЁ толькЁ яго постаць,
высокую, шыракаплечую, Ё гордую галаву з пасЁвелымЁ валасамЁ.
     Ма?чалЁ Ё мы, захопленыя расказам, здзЁ?леныя тым, што, аказваецца, наш
наста?нЁк ведае Ё гэтую не любЁмую Ём тэму. Нарэшце МЁшка парушы? цЁшыню:
     - Ён потым сустрэ?ся з дзецьмЁ?
     Наста?нЁк павярну?ся да экрана,  Ё  мы ?бачылЁ,  як ён пакЁва? галавой.
Потым пачулЁ:
     - Зоркалёт вярну?ся пазней.  Была  аварыя.  А  хлопчык...  Ён  тады ?жо
вырас.
     Нам стала шкада хлопчыка, якЁ нЁ разу не пагуля? са сваЁмЁ равеснЁкамЁ.
АдзЁн Сашка сказа?:
     - Ну Ё што? Затое яму лягчэй было вярнуцца ? космас.
     - Ён заста?ся на ЗямлЁ,  -  адказа? наста?нЁк.  ? мне здалося,  што яго
голас задрыжа?. Але мне гэта, напэ?на, толькЁ здалося. Праз момант наста?нЁк
дада?: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудо?ную, цудо?ную Зямлю!
     - А той хлопчык, - вырвалася ? мяне, - дзе ён зараз?
     ФЁранкЁ папа?злЁ ?верх.  Зно? стала светла.  Наста?нЁк стая? за сталом,
пазЁраючы вышэй нашых гало?. ? мне здалося... Мне здалося, што наш наста?нЁк
вельмЁ падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... Ё на самога хлопчыка...

Популярность: 35, Last-modified: Sun, 26 Oct 2003 09:53:16 GmT