зд?  Добрае  i цалкам
правiльнае апiсанне чагосьцi падобнага вы  знойдзеце  e Хвелькi  з Рукшэнiц,
незаконна  забытага  нашага  паэта. Божа, якiя  гэта былi  вазкi!  Старыя, з
пакарабачанай скурай,  зусiм  без  рысор,  з  коламi e сажань  вышынею,  але
абавязкова з лекаем на запятках (у "лекаяe" былi чорныя ад зямлi рукi). Якiя
гэта  былi конi! Расiнант  здаeся  б побач з iмi  Буцэфалам.  Хударлявыя,  з
нiжняй губой, адвiслай, як чапяля, са  з'едзенымi  зубамi.  Вупраж  амаль  з
вяровак, затое  там-сям на ей блiшчаць залатыя  бляшкi, якiя перакачавалi са
збруi "залатога веку".
     "Што  гэта робiцца на свеце, людзi  добрыя? Калiсьцi адзiн пан  ехаe на
шасцi конях, а зараз шэсць паноe на адным канi".
     Увесь  працэс  панскага  разарэння  e  адной  гэтай iранiчнай  народнай
прымаeцы.
     Берман-Гацэвiч  стаяe  за  маей  спiною  i адпускаe iранiчна-далiкатныя
заeвагi наконт тых, хто прыбываe.
     -- Гляньце,  якая свiрэпа  (свiрэпаю  e беларускай  мове ХVI  стагоддзя
называлi  клячу). На  ей, напэeна, хтосьцi  з  Сасаe ездзie: заслужаны баявы
конь...  А  гэта паненка,  бачыце,  як апранулася: проста як фэст на святога
Антонiя. А вось, бачыце, цыганы.
     "Цыганамi"  ен назваe  сапраeды  дзieную кампанiю.  На  звычайным  возе
пад'ехаe  да  пад'езда самы  дзieны хаeрус,  якi мне даводзiлася бачыць. Тут
былi i  паны,  i паненкi, чалавек дзевяць,  апранутыя  страката  i  бедна. I
сядзелi яны на возе  густа, як цыганы. I полаг быe  на  чатырох палках, як у
цыган. Не хапала толькi сабакi, якi б бег  пад коламi. Гэта быe заняпалы род
Грыцкевiчавых, якiя  качавалi  з аднаго балю на другi i так, галоeным чынам,
харчавалiся. Яны  былi  дальнiмi сваякамi  Яноeскiх.  I гэта  былi  нашчадкi
"барвянага eладара"! Божа, за што караеш!!!
     Пасля прыехала нейкая пажылая дама e вельмi багатым колiшнiм аксамiтным
уборы,  зараз даволi  паношаным,  у суправаджэннi худога, як бiзун, маладога
чалавека з яeна халуйскiм тварам. Бiзун пяшчотна прыцiскаe яе локцiк.
     Яна надушылася такой дрэннай парфумай, што Берман пачаe чхаць, калi яна
eвайшла e залу.  А мне  здалося, што  замест яе нехта  eнес у  пакой вялiкую
торбу  з удодамi i пакiнуe яе тут на радасць  акружаючым.  Размаeляла дама з
самым сапраeдным французскiм  пранонсам, якi, як вядома, захаваeся  на зямлi
толькi e двух мясцiнах: у салонах Парыжа i e засценку Кабыляны пад Воршай.
     I  другiя асобы  былi  дзieныя.  Патрапаныя цi  занадта гладкiя  твары,
прагныя вочы,  вочы замучаныя, вочы благальныя, вочы з вар'яцiнкай. У аднаго
франта  вочы  былi вялiзныя  i пукатыя,  як  у саламандры  падземных азер. Я
глядзеe на цырымонiю знаемства (некаторыя з гэтых блiзкiх суседзяe нiколi не
бачылiся i, напэeна, не пабачацца больш -- стары палац, можа, упершыню за 18
год бачыe такi наплыe гасцей). З-за дзвярэй гукi дрэнна даляталi да мяне, бо
e зале eжо  дудзела аркестра з васьмi заслужаных iнвалiдаe Палтаeскай бiтвы.
Я  бачыe замасленыя  твары,  якiя  галантна  eсмiхалiся, бачыe  вусны,  якiя
цягнулiся да рукi гаспадынi.  Калi  яны нахiлялiся,  святло падала зверху, i
насы  здавалiся  надзiва доeгiмi, а раты праваленымi. Яны  бязгучна  дрыгалi
нагамi,  схiлялiся,  бязгучна  гаварылi,  i   e  iх  вырасталi  насы,  пасля
eсмiхалiся i адплывалi далей, а на iх месца плылi eсе новыя, новыя.
     Гэта было -- як у жахлiвым сне.
     Яны выскалялiся,  як выхадцы  з магiлы, цалавалi руку (i мне здавалася,
што яны смокчуць з яе кроe), бязгучна адплывалi далей. А яна, такая чыстая e
сваiм  белым  адкрытым плаццi, толькi чырванела часам  спiною,  калi занадта
палка прыпадаe  да  яе  рукi  якi-небудзь  наваяeлены  донжуан  у абцягненых
панталонах.  Гэтыя  пацалункi,  як  мне здавалася,  пэцкалi  яе руку чымсьцi
лiпучым i нячыстым.
     I толькi  тут я зразумеe, якая яна, уласна кажучы, самотная не толькi e
сваiм доме, але i сярод гэтай хеeры.
     "Што гэта мне нагадвае? -- падумаe я. -- Ага,  пушкiнская Тацяна  сярод
пачвар у шалашы. Абклалi небараку, як лань пад час палявання".
     Тут амаль што  не было чыстых позiркаe, але затое якiя  былi прозвiшчы!
Мне  eсе  здавалася,  што  я  сяджу  e  архiвах  i  чытаю  старажытныя  акты
якога-небудзь Пiнскага копнага суда.
     -- Пан Сава Матфеевiч Стахоeскi з сынамi, -- агалошваe лекай.
     -- Панi Агата Юр'еeна Фалендыш-Хобалева з мужам i сябрам дома.
     -- Пан Якуб Барбарэ-Гарабурда.
     -- Пан Мацей Мустафавiч Асановiч.
     -- Панi Ганна Аeрамовiч-Басяцкая з дачкою.
     А Берман стаяe за  маей спiною i адпускаe заeвагi. Ён упершыню за гэтыя
днi спадабаeся мне, столькi  злосцi было  e яго выказваннях, такiмi палючымi
вачыма сустракаe ен кожнага новага госця, i асаблiва маладых.
     Але вось у вачах  яго  прамiльгнула  нешта  такое незразумелае,  што  я
мiмаволi  глянуe  у той бок, i...  вочы мае палезлi  на  лоб,  такое дзieнае
вiдовiшча  я  пабачыe. У  залу  на сходах кацieся чалавек, менавiта кацieся,
iначай  гэта нельга  было  назваць.  Быe  гэты чалавек  пад  сажань  ростам,
прыблiзна як  я,  але  e ягоную вопратку eлезла б трое  Андрэяe  Беларэцкiх.
Агромнiсты  жывот, ногi e  сцегнах,  як кумпякi,  нязмерна  шырокiя  грудзi,
далонi,  як  цэбры. Рэдка  здаралася  мне  бачыць такога волата.  Але  самае
дзieнае было не гэта.  На чалавеку была вопратка, якую зараз  можна пабачыць
толькi e  музеi:  чырвоныя  боты  на  высокiх  абцасах з  падкоeкамi  (такiя
празывалiся e нашых продкаe кабцямi), абцягнутыя порткi з каразеi -- тонкага
сукна. Жупан на грудзях i жываце -- жупан  з  вiшневага  з золатам  сукна --
вось-вось пагражаe луснуць.  Паверх яго чалавек нацягнуe  чугу,  старажытную
беларускую верхнюю вопратку. Чуга  вiсела  вольна,  прыгожымi складкамi, уся
пералiвалася зяленымi,  залатымi  i  чорнымi вiзерункамi  i была  перавязана
амаль пад пахамi турэцкiм пасам вяселкавых колераe.
     I  над усiм гэтым  сядзела  дзieна  маленькая для  гэтай тушы галава са
шчокамi такiмi надутымi, быццам гэты чалавек вось-вось збiраeся пырснуць  са
смеху. Доeгiя шэрыя  валасы ззаду рабiлi галаву правiльна круглай, маленькiя
шэрыя вочкi смяялiся, сiвыя вусы вiселi да сярэдзiны грудзей. Вонкавы выгляд
у чалавека быe самы мiрны, i толькi  на левай руцэ вiсеe  карбач --  плецены
кароткi  бiзун са срэбным  дротам ля  канца. Словам,  сабакар, правiнцыяльны
мядзведзь, весялун i п'янiца -- гэта адразу было бачна.
     Яшчэ  ля  дзвярэй ен  зарагатаe  такiм густым  i вяселым  басам,  што я
мiмаволi eсмiхнуeся. Ён  iшоe,  i  людзi  расступалiся  перад iм,  адказвалi
такiмi  вяселымi  eсмешкамi, якiя  толькi  маглi  з'явiцца  на гэтых  кiслых
тварах, тварах людзей з касты, якая выраджаецца. Чалавека, вiдаць, любiлi.
     "Нарэшце хоць адзiн прадстаeнiк старога добрага веку, -- падумаe я.  --
Не  вырадак, не вар'ят,  якi можа пайсцi на  гераiзм, i на злачынства. Добры
просты волат. I як ен сакавiта, прыгожа гаворыць па-беларуску!"
     Не  здзieляйцеся  апошняй  думцы.  Хоць  сярод   дробнай  шляхты   тады
размаeлялi па-беларуску, шляхта таго парадку, да якога, вiдаць, належаe гэты
пан, мовы не ведала: сярод гасцей не больш як якi дзесятак размаeляe на мове
Марцiнкевiча i Каратынскага, астатнiя на дзieнай сумесi  польскiх, расейскiх
i беларускiх слоe.
     А гэты размаeляe як якая-небудзь вясковая бабуля-свацця. Трапныя словы,
жарты, прымаeкi так i сыпалiся з яго языка,  пакуль ен праходзie ад  дзвярэй
да  верхняй  залы. Прызнаюся,  ен адразу вельмi падкупie мяне  гэтым. Ён быe
такi каларытны,  што я не адразу заeважыe яго спадарожнiка, хоць ен  таксама
быe варты  eвагi.  Уявiце  сабе  маладога  чалавека, высокага, вельмi  добра
складзенага, апранутага  па апошняй  модзе, рэдкай  у гэтай глушы. Ён быe бы
зусiм  прыгожы,  каб  не  надзвычайная  бледнасць   твару,   хударлявага,  з
праваленымi  шчокамi,  i каб не выраз  нейкай невытлумачальнай  зласлiвасцi,
якая  не сыходзiла з яго  вуснаe. Найбольш  вартымi  eвагi на гэтым  жоeчным
прыгожым  твары  былi вялiкiя  чорныя  вочы  з  вадкiм  бляскам,  але  такiя
безжыццевыя,  што  рабiлася нiякава. Напэeна, менавiта такiя былi  e Лазара,
калi ен уваскрэснуe, але захаваe у вачах успамiны.
     Мiж тым  волат дайшоe да лекая,  якi, падслепаваты i глухi, не заeважыe
гасцей, i  раптоeна  таргануe  яго  за плячо.  Той драмаe  на нагах, але тут
раптам  усхапieся, i, разгледзеeшы  гасцей,  заeсмiхаeся  на  поeны  рот,  i
гаркнуe:
     -- Вельмiшаноeны пан-айцец Грынь Дубатоeк! Пан Алесь Варона!
     -- Вечар добры,  панове,  -- заракатаe Дубатоeк. -- Што гэта вы сумныя,
як  мышы пад шапкай? Нiчога, мы  зараз вас узвесялiм. Бачыш, Варона, паненкi
якiя! Зарана я, браце, нарадзieся. У-ух, прыгажунечкi-красулечкi!
     Ён прайшоe праз натоeп (Варона спынieся ля нейкай паненкi) i наблiзieся
да Надзеi Яноeскай. Вочы яго сталi маленькiмi i запраменiлiся смехам.
     -- Дзень-вечар добры, донечка! -- I гучна цмокнуe яе e лоб, як стрэлie.
Пасля адступie. -- А якая ж ты e мяне стала зграбная, прыгожая!  Ляжаць усей
Беларусi ля тваiх ножак. I  няхай на мне на тым  свеце Люцыпар смалу возiць,
калi я, стары  грахаводнiк, праз месяц не буду пiць на тваiм вяселлi гарэлку
з твайго туфлiка. Толькi нешта вочкi сумненькiя. Нiчога, зараз развесялю.
     I ен з чароeнай мядзведжай грацыяй крутануeся на абцасах.
     -- Антон, душа цемная! Грышка, Пятрусь! Халера вас там схапiла, цi што?
     З'явiлiся  Антон,  Грышка  i  Пятрусь,  згiнаючыся пад  цяжарам  нейкiх
вялiзных пакункаe.
     -- Ну,  разявакi-салапякi,  кладзiце eсе да ног  гаспадынi. Разгортвай!
Э-э, пэцкаль, у цябе што, рукi са... спiны растуць. Трымай, донька.
     Перад Яноeскай ляжаe на падлозе вялiзны пушысты кiлiм.
     --  Трымай,  доня.  Дзедаeскi яшчэ, але  зусiм  неeжываны. Пакладзеш  у
спальнi. У цябе там дзьме, а ногi ва eсiх Яноeскiх былi нямоцныя. Будзе табе
цепла.  Дарэмна ты  eсе ж,  Надзейка, да  мяне не пераехала  два гады  таму.
Умаляe яе -- не згадзiлася. Ну, добра, зараз позна eжо, вялiкая стала. I мне
лягчэй будзе, хай яго да д'ябла, гэтае апякунства.
     -- Прабачце,  дзядзечка,  --  цiха  сказала Яноeская,  кранутая  eвагай
апекуна. -- Вы ведаеце, я хацела быць тут, дзе бацька... бацька.
     --  Ну-ну-ну,  --  няeмела сказаe Дубатоeк. -- Пакiнь. Я  i сам да цябе
амаль не  ездзie,  ведаe,  што  будзеш хвалявацца. Сябры мы  былi з Раманам.
Нiчога, донька, мы, вядома, людзi зямныя,  хварэем на абжорства, п'яныя, але
ж Бог павiнен разбiрацца e  душах. А  калi  ен разбiраецца,  дык Раман  хоць
мiнаe  часцей  царкву,  а  не  карчму, даeно eжо  на  небе  анелаe слухае ды
глядзiць у вочы сваей  небарацы жонцы,  а  маей  стрыечнай сястры. Бог -- ен
таксама  не  дурань.  Галоeнае  --  сумленне,  а дзiрка e роце,  куды  чарка
просiцца, апошняя справа.  I глядзяць яны з неба на цябе,  i не шкадуе мацi,
што  смерцю сваей  дала табе  жыцце: бач, якая ты  каралеeна стала. Хутка  i
замуж, з рук апекуна на ласкавыя ды моцныя рукi мужа. Думаеш?
     -- Раней не думала, цяпер не ведаю, -- раптам сказала панi Яноeская.
     -- Ну-ну, --  пасур'езнеe Дубатоeк.  -- Але...  абы чалавек  добры.  Не
спяшайся вельмi. А зараз трымай яшчэ. Вось тут стары наш убор, сапраeдны, не
якая-небудзь  падробка. Пасля пойдзеш пераапранешся перад танцамi. Няма чаго
гэту сучасную свiрапяцiцу насiць.
     --  Ён наeрад цi падыдзе, сапсуе  выгляд,  -- лiслiва  пад'ехала нейкая
дробная шляхцянка.
     -- А ты маeчы, каханая. Я ведаю, што раблю, -- буркнуe Дубатоeк. -- Ну,
Надзейка,  i нарэшце вось яшчэ апошняе. Доeга  я думаe, цi  падараваць гэта,
але  карыстацца  чужым  дабром  не прывык. Гэта  твае, а  сярод гэтых  тваiх
партрэтаe няма аднаго. Не павiнен шэраг продкаe перарывацца. Ты сама ведаеш,
бо ты старажытнейшага амаль ва eсей губернi роду.
     На падлозе, вызвалены ад легкай белай тканi, стаяe вельмi стары партрэт
такой  незвычайнай, вiдаць, iтальянскай  работы, якой  амаль  не знойдзеш  у
беларускай iканаграфii пачатку  ХVII  стагоддзя. Не было пляскатай  сцяны за
спiною, не  вiсеe на ей герб.  Было акно, адчыненае на вячэрнiя балоты,  быe
змрочны дзень над  iмi, i  быe мужчына, якi  сядзеe спiною  да eсяго гэтага.
Няпэeнае  блакiтна-шэрае  святло  лiлося  на  яго хударлявы  твар,  на моцна
сплеценыя пальцы рук, на чорную з золатам вопратку.
     I твар гэтага мужчыны быe жывейшы, нiж у жывога, i такi дзieны, жорсткi
i змрочны, што  можна было спалохацца. Ценi ляглi e  вачанiцах, i здавалася,
нават жылка калацiлася на  павеках. I e iм было радавое падабенства з тварам
гаспадынi, але eсе тое, што было e Яноeскай прыемна i люба, тут было агiдна.
Вераломства, розум, хваравiтая вар'яцiнка  чыталiся e гэтым ганарлiвым роце,
уладнасць да  закасцянеласцi,  непамяркоeнасць  да фанатызму, жорсткасць  да
садызму. Я  зрабie два крокi eбок -- вялiзныя, усе да дна разумеючыя e тваей
душы вочы пасунулiся за мною i зноe глядзелi мне e твар. Нехта eздыхнуe.
     -- Раман Стары, -- прыглушана адказаe Дубатоeк, але я сам зразумеe ужо,
хто гэта такi, так правiльна я яго eявie па  словах легенды. Я  здагадваeся,
што гэта вiноeнiк радавога праклену яшчэ i таму, што твар гаспадынi няeлоeна
збялеe i яна ледзь прыкметна хiснулася.
     Невядома, чым  скончылася б гэтая  нямая сцэна, але тут  нехта моeчкi i
непачцiва штурхнуe мяне  e грудзi. Я пахiснуeся.  Гэта Варона прабieся  праз
натоeп i, iмкнучыся прайсцi да гаспадынi, адштурхнуe  мяне. Ён спакойна iшоe
далей, не папрасieшы прабачэння, нават не павярнуeшыся e мой бок,  быццам на
маiм месцы стаяe нежывы прадмет.
     Я паходзie  са  звычайных iнтэлiгентаe,  якiя выслужвалi з пакалення  e
пакаленне  асабiстае  шляхецтва, былi  вучонымi,  iнжынерамi --  плебеямi  з
пункту гледжання гэтага пыхатага шляхцюка, у  якога продак  быe даездчыкам у
багатага  магната-забойцы. Мне  часта  даводзiлася абараняць  сваю  годнасць
перад такiмi, i зараз увесь мой "плебейскi" гонар устаe на дыбкi.
     -- Пане, --  голасна сказаe я. -- Вы лiчыце, што гэта годна сапраeднага
дваранiна -- штурхнуць чалавека i не папрасiць у яго прабачэння?
     Ён павярнуeся:
     -- Вы мне гэта?
     -- Вам, -- спакойна адказаe я. -- Сапраeдны шляхцiц -- гэта джэнтльмен.
     Ён падышоe да мяне i з цiкаeнасцю пачаe разглядаць.
     --  Гм, --  спакойна сказаe  ен. --  Хто ж  гэта будзе вучыць  шляхцiца
правiлам далiкатнасцi?
     -- Не ведаю, -- спакойна i з'едлiва  адазваeся я. -- Ва eсякiм разе, не
вы. Неадукаваны ксендз не павiнен вучыць iншых лацiне.
     Я праз яго плячо  бачыe твар  Надзеi Яноeскай i з радасцю заeважыe, што
наша сварка адцягнула яе eвагу ад партрэта. Фарба з'явiлася на яе аблiччы, а
e вачах штосьцi падобнае на трывогу i жах.
     -- Выбiрайце выразы, -- працадзie Варона.
     -- Чаму? I,  галоeнае,  з кiм? Далiкатны  чалавек ведае, што e кампанii
ветлiвых трэба быць  ветлiвым, а e  кампанii грубiянаe вышэйшая далiкатнасць
-- плацiць iм той самай манетай.
     Вiдаць, Варона  не звык  атрымлiваць адпор ва eсей  ваколiцы.  Я  ведаe
такiх ганарыстых iндыкоe. Ён  здзiвieся,  але пасля павярнуeся, кiнуe позiрк
на гаспадыню, зноe павярнуeся да мяне, i e вачах яго плесканулася каламутная
ярасць.
     -- А вы ведаеце, з кiм размаeляеце?
     -- З кiм? З Панам Богам?
     Я пабачыe,  як поруч з гаспадыняй з'явieся  зацiкаeлены твар Дубатоeка.
Варона пачынаe кiпець.
     -- Вы размаeляеце са мною, з чалавекам, якi звык  драць за  вушы розных
парвеню.
     --  А вы не спыталi, можа, нейкiя там парвеню часам могуць самi надраць
вушы? I не падыходзьце, iначай, папярэджваю вас, нiводзiн шляхцiц не атрымае
такой абразы дзеяннем, як вы ад мяне.
     -- Хамская бойка на кулакi! -- выбухнуe ен.
     --  Што зробiш? --  халодна  заeважыe  я.  --  Мне здаралася сустракаць
дваран, на якiх iншае не дзейнiчала. Яны  не былi  хамамi, iхнiя продкi былi
заслужанымi псарамi, даездчыкамi, альфонсамi ва eдовых магнатак.
     Я перахапie яго руку i трымаe ля яго бока як абцугамi.
     -- Ну...
     -- Ах ты! -- працадзie ен.
     --  Панове,  панове,  супакойцеся! -- з невымоeнай трывогай  выкрыкнула
Яноeская. -- Пан Беларэцкi, не трэба, не трэба! Пан Варона, саромцеся!
     Твар яе быe такi благальны.
     Вiдаць, i Дубатоeк зразумеe, што час умяшацца. Ён падышоe, стаe мiж нас
i паклаe на плячо Вароны цяжкую руку. Твар яго налieся крывей.
     --  Шчанюк!  --  выкрыкнуe ен. -- I гэта беларус, гэта жыхар  яноeскага
наваколля, гэта шляхцiц?! Так абразiць госця! Сорам маей сiвiзне. Ты што, не
бачыш, з кiм завеeся? Гэта табе не нашы блазны з курынымi душонкамi, гэта не
кураня, гэта -- мужчына. I ен табе хутка абарве вусы. Вы дваранiн, судар?
     -- Дваранiн.
     -- Ну, вось бачыш, пан шляхцiц. Калi табе трэба будзе з iм паразмаeляць
-- вы  знойдзеце  агульную  мову. Гэта  шляхцiц, i  добры шляхцiц, хоць бы i
продкам  у  сябры  --  не  раeня  сучасным  смаркачам.  Прасi  прабачэння  e
гаспадынi. Чуеш?
     Варону як падмянiлi. Ён прамармытаe нейкiя словы i адышоe з  Дубатоeкам
убок. Я застаeся з гаспадыняй.
     --  Божа мой,  пане Андрэй,  я так  спалохалася  за  вас. Не варта вам,
такому добраму чалавеку, заводзiцца з iм.
     Я eзвеe  вочы.  Дубатоeк стаяe убаку  i з цiкавасцю пераводзie позiрк з
мяне на панi Яноeскую.
     -- Надзея Раманаeна,  -- з нечаканай цеплынею сказаe я. -- Я вельмi вам
удзячны,  вы  вельмi добры  i  шчыры чалавек,  i вашу  турботу за мяне, вашу
прыязь я запамятаю  надоeга. Што зробiш, мая  гордасць -- мае  адзiнае, я не
даю нiкому наступiць сабе на нагу.
     --  Вось бачыце, --  апусцiла яна вочы. -- Вы зусiм  не такi.  Многiя з
гэтых радавiтых людзей паступiлiся б. Вiдаць, сапраeдны шляхцiц тут -- вы, а
яны  толькi прыкiдваюцца... Але запамятайце, я  вельмi  баюся за  вас.  Гэта
небяспечны чалавек, чалавек з жахлiвай рэпутацыяй.
     --  Ведаю, --  жартаeлiва  адказаe я.  -- Гэта тутэйшы  "зубр",  помесь
Наздрова...
     -- Не жартуйце. Гэта вядомы e нас скандалiст  i брэцер. На яго сумленнi
сем забiтых  на  дуэлi... I, магчыма, гэта горш для вас, што я стаю поруч  з
вамi. Разумееце?
     Мне зусiм  не  падабаeся гэты маленькi гномiк жаночага полу  з вялiкiмi
сумнымi вачыма, я не  цiкавieся,  якiя адносiны iснавалi памiж iм i Варонай,
быe Варона  eздыхальнiкам або  адрынутым паклоннiкам,  але  за дабро плацяць
уважлiвасцю. Яна была такая мiлая e сваей турбоце за мяне, што я (баюся, што
вочы e мяне  былi сапраeды больш мяккiмi, нiж трэба) узяe яе  ручку i паднес
да вуснаe.
     -- Дзякую, панi гаспадыня.
     Яна не eзяла рукi, i яе празрыстыя нежывыя пальчыкi ледзь устрапянулiся
пад маiмi вуснамi. Словам, усе гэта надта нагадвала  сентыментальны  i трохi
бульварны раман з жыцця вялiкага свету.
     Аркестра iнвалiдаe зайграла  вальс "Мiньен",  i адразу iлюзiя "вялiкага
свету" знiкла. Аркестры адпавядалi  eборы, уборам адпавядалi танцы. Цымбалы,
дуда,  нешта падобнае да  тамбурына,  стары  гудок i  чатыры скрыпкi.  Сярод
скрыпачоe быe адзiн цыган i адзiн  яeрэй, скрыпка якога eвесь час намагалася
замест вядомых  мелодый iграць надта сумнае, а калi  збiвалася на весялосць,
то eсе выйгравала нешта падобнае на "Сямера на скрыпцы". I танцы, якiя даeно
выйшлi  з  моды  паeсюль:  "Шаконь",  "Па-дэ-дэ", нават "Лябедзiк"  --  гэта
манерная беларуская  пародыя на  менуэт. Добра  яшчэ,  што  я eсе гэта  eмеe
танцаваць, бо любie народныя i старадаeнiя танцы.
     -- Дазвольце запрасiць вас, панi Надзея, на вальс.
     Яна павагалася трохi, нясмела прыeзняла на мяне пушыстыя вейкi.
     -- Калiсьцi мяне вучылi. Напэeна, я забылася. Але...
     I яна паклала руку, паклала неяк няeпэeнена, няемка, нiжэй майго пляча.
Я спачатку  думаe, што  мы  будзем  пасмешышчам  для eсяе  залы,  але  хутка
супакоieся.  Я  нiколi  не  бачыe большай  легкасцi  e  танцах,  нiж у гэтай
дзяeчыны.  Яна  не танцавала,  яна летала  e  паветры,  i я амаль нес яе над
падлогай.  I легка было, бо e  ей, як  мне  здавалася, не  было больш за 125
фунтаe.  Прыблiзна  на сярэдзiне  танца я заeважыe,  як  твар  яе,  да  таго
засяроджаны i няпэeны, стаe раптам простым i вельмi мiлым. Вочы заiскрылiся,
нiжняя губка трошкi выдалася наперад.
     Пасля  танцавалi яшчэ. Яна дзieна пажвавела,  паружавела i такое ззянне
маладосцi, ап'янення, радасцi з'явiлася на яе твары, што мне стала цепла  на
сэрцы.
     "Вось я,  -- як быццам  казала яе  душа  праз вочы,  вялiкiя,  чорныя i
блiскучыя, -- вось яна я. Вы думалi, што мяне няма, а я тут, а я тут. Хоць у
адзiн  гэты кароткi  вечар я паказалася вам, i вы здзiвiлiся. Вы лiчылi мяне
нежывой, бледнай, бяскроeнай, як парастак вяргiнi e падполлi, але вы вынеслi
мяне  на  свет, я так вам  усiм удзячна, вы  такiя  добрыя. Бачыце, i  жывая
зелень  з'явiлася  e маей сцяблiне, i хутка, калi будзе прыпякаць сонейка, я
пакажу eсяму свету цудоeную ружовую кветку сваю. Толькi не  трэба,  не трэба
мяне адносiць зноe у падпол".
     Незвычайны быe выраз радасцi  i  адчування паeнацэннасцi e яе  вачах. Я
таксама захапieся iм, i вочы мае, напэeна,  таксама заблiшчалi. Толькi краем
вока бачыe я навакольнае.
     I раптам ваверка  зноe схавалася e дупло, радасць  знiкла з яе вачэй, i
той самы  жах пасялieся  за веямi: Варона даваe указаннi  двум лекаям,  якiя
вешалi над камiнам партрэт Рамана Старога.
     Музыка змоeкла. Да нас наблiжаeся Дубатоeк, чырвоны i вяселы.
     -- Надзеечка, прыгажунька ты мая. Дазвольце старому хрэну лапэтку.
     Ён цяжка eпаe на калена i, смеючыся, пацалаваe яе руку.
     А яшчэ праз хвiлiну казаe зусiм iншым тонам:
     -- Правiла  яноeскага наваколля такое, што трэба  агаласiць  апякунскую
справаздачу адразу, як толькi апякаемай споeнiцца васемнаццаць год,  гадзiна
e гадзiну.
     Ён  выцягнуe  з  кiшэнi  вялiзную   срэбную  з  сiняй  эмаллю  цыбулiну
гадзiннiка i, зрабieшыся афiцыйным i падцягнутым, агаласie:
     -- Сем гадзiн. Мы iдзем агалошваць  справаздачу.  Пайду я, а за другога
апекуна, пана Калатэчу-Казлоeскага,  якi жыве e губернi i  па хваробе не мог
прыехаць, пойдуць па даверу пан Сава-Стахоeскi i пан  Алесь Варона. Патрэбен
яшчэ  нехта  са  староннiх.  Ну... (вочы  яго дапытлiва затрымалiся на  маей
асобе), ну, хоць вы.  Вы яшчэ чалавек малады, жыць  будзеце  доeга i зможаце
потым засведчыць,  што eсе тут рабiлася шчыра, па старых звычаях  i сумленню
чалавечаму. Панi Яноeская -- з намi.
     Наша  нарада  адбывалася  нядоeга.  Спачатку прачыталi вопiс  маемасцi,
рухомай i нерухомай, якая засталася па тэстаменту ад бацькi. Выявiлася,  што
гэта галоeным чынам  палац з абсталяваннем i парк, маярат, з якога  нiводная
рэч не павiнна знiкнуць i якi павiнен "у велькшай славе  падтрымлiваць гонар
роду".
     "Добры гонар, -- падумаe я. -- Гонар здохнуць з голаду e багатым доме".
     Дубатоeк давеe, што нерухомая маемасць збераглася непарушна.
     Пасля  выявiлася, што па субстытуцыi  старэйшай  i адзiнай  наследнiцай
з'яeляецца панi Надзея Яноeская.
     Перайшлi  да  прыбыткаe.  Дубатоeк паведамie,  што  невялiчкi  капiтал,
змешчаны Раманам Яноeскiм у  дзвюх банкiрскiх канторах  пад восем  працэнтаe
без  права чапаць  асноeны  капiтал, дае зараз  ад  ста  пяцiдзесяцi да  ста
сямiдзесяцi  рублеe  штомесячна.  Гэты  прыбытак  нават павялiчыeся  дбаннем
апекуна,  мала  гэтага, атрымалася прыбаeка да асноeнага капiталу  e дзвесце
восемдзесят  пяць  рублеe,  якiя,  пры  жаданнi,  могуць   пайсцi  на  пасаг
спадчыннiцы.
     Усе  пакруцiлi   галовамi.  Прыбыткi   былi   мiзэрнымi,  асаблiва  пры
неабходнасцi падтрымлiваць парадак.
     -- А як плацiць слугам? -- спытаe я.
     --  Iм выдзелена e  тэстаменце частка спадчыны,  бо  яны --  неад'емная
частка маярату.
     --  Я   прасie  бы  пана  Дубатоeка   растлумачыць  мне,  як  справа  з
заарандаванай зямлею  пры маентку Балотныя Ялiны? --  спытаe Сава-Стахоeскi,
маленькi хударлявы чалавечак з такiмi вострымi каленямi, што яны, здавалася,
вось-вось прарэжуць яго светлыя штонiкi. Ён, вiдаць заeжды трохi пiкiраваeся
з Дубатоeкам i даe яму зараз нейкае з'едлiвае пытанне. Але той не знiякавеe.
Ён выцягнуe вялiкiя срэбныя акуляры, хустку, якую расклаe на  каленях, пасля
ключ i толькi пасля гэтага  клапцiк паперы.  Акуляры ен, аднак,  не надзеe i
пачаe чытаць:
     -- "У прадзеда панi  Яноeскай было дзесяць тысяч дзесяцiн добрай ворнай
зямлi, не лiчачы  лесу".  У панi Яноeскай,  як  гэта  вам, напэeна,  вядома,
шаноeны  пан Стахоeскi,  50 дзесяцiн ворнай зямлi,  значна спустошанай. У яе
таксама есць  парк, якi не дае нi  шэлега, i  пушча, якая практычна  таксама
маярат,  бо гэта запаветны лес. Скажам прама, мы  маглi  б  паступiцца гэтым
правiлам, але,  па-першае, доступ у гэту  пушчу  для дрывасекаe немагчымы па
прычыне навакольнай дрыгвы. А па-другое, цi разумна гэта?  У Яноeскай могуць
быць дзецi. Што  рабiць iм  на 50  дзесяцiнах беднай зямлi? Тады  род  зусiм
занепадзе. Вядома, панi зараз дарослая, яна сама можа...
     -- Я згодна  з вамi, дзядзька, --  саромеючыся да слез,  сказала Надзея
Раманаeна. -- Няхай пушча стаiць. Я  рада,  што да яе толькi  сцежкi, i то e
сухмень. Шкода зводзiць такi лес. Пушчы -- гэта божыя сады.
     -- Дык вось, --  казаe далей апякун,  --  акрамя  гэтага, панi належыць
амаль усе яноeскае наваколле, але гэта дрыгва, тарфяныя балоты i пустэчы, на
якiх не расце нiчога, акрамя верасу. На гэтай зямлi не жывуць колькi сягае e
гады  памяць чалавечая. Значыцца, возьмем толькi 50 дзесяцiн, якiя здаюцца e
арэнду за другi  сноп. Зямля  няeгноеная,  вырошчваюць  на ей толькi жыта, i
гэта дае  трыццаць,  сама больш  сорак пудоe з  дзеснцiны. Кошт  жыта  -- 50
капеек пуд,  значыцца -- дзесяцiна  дае  даход у дзесяць  рублеe на  год, i,
значыцца,  з усей  зямлi  500  рублеe у  год.  Вось i  eсе.  Гэтыя грошы  не
затрымлiваюцца, можаце мяне праверыць, пан Стахоeскi.
     Я пахiтаe галавою.  Гаспадыня  вялiкага маентка атрымлiвала трохi больш
двухсот рублеe прыбытку e месяц. А сярэднi чыноeнiк атрымлiваe 125 рублеe. У
Яноeскай  было дзе жыць i было што есцi, але гэта была непрыхаваная  галеча,
галеча без прасвятлення. Я, галяк, вучоны i журналiст,  аeтар  чатырох кнiг,
меe рублеe  чатырыста e месяц. I мне  не трэба было рамантаваць гэтую прорву
--  палац,  рабiць падарункi слугам, трымаць  у адносным парадку парк. Я быe
поруч з ею Крэз.
     Мне было шкада яе, гэтага дзiценка, на плечы якога eпаe такi непасiльны
цяжар.
     -- Вы вельмi небагаты чалавек, -- сумна  сказаe Дубатоeк. -- На руках у
вас, уласна кажучы, застаюцца пасля eсiх выдаткаe капейкi.
     I ен кiнуe  позiрк  у мой бок, вельмi выразны i шматзначны позiрк,  але
мой твар не выразie нiчога. Ды i сапраeды, якое гэта мела дачыненне да мяне?
     Дакументы  перадалi  новай  гаспадынi.  Дубатоeк  абяцаe  даць   загады
Берману,  пасля пацалаваe  Яноeскую e лоб  i выйшаe. Мы eсе таксама выйшлi e
залу, дзе публiка паспела eжо замарыцца ад танцаe.
     Дубатоeк  адразу зноe  выклiкаe выбух запалу, уздыму i весялосцi. Я  не
eмеe скакаць нейкага мясцовага танца, i таму Яноeскую  адразу памчаe Варона.
Пасля  яна кудысьцi  знiкла. Я глядзеe  на  танцы,  калi  раптам адчуe  нечы
позiрк. Непадалек ад мяне стаяe танклявы, але, вiдаць, моцны малады чалавек,
белавалосы,  з  вельмi  прыемным  i  шчырым  тварам,  апрануты сцiпла, але з
падкрэсленай акуратнасцю.
     Я  не  бачыe,  адкуль  ен  з'явieся,  але  ен  адразу  спадабаeся  мне,
спадабалася нават  мяккая аскетычнасць у прыгожым  вялiкiм роце  i  разумных
карых  вачах.  Я  eсмiхнуeся  яму, i  ен, як быццам  толькi i  чакаe гэтага,
падышоe да мяне вялiкiмi i плаeнымi крокамi, працягнуe мне руку:
     --  Прабачце,  я   без   цырымонiй,  Андрэй  Свецiловiч.  Даeно   жадаe
пазнаемiцца з вамi. Я студэнт... былы  студэнт Кiеeскага eнiверсiтэта. Зараз
мяне выключылi... за eдзел у студэнцкiх хваляваннях.
     Я  таксама адрэкамендаваeся. Ён усмiхнуeся шырокай  белазубай усмешкаю,
такой яснай i добрай, што твар адразу зрабieся гожым:
     --  Я ведаю,  я  чытаe  вашы зборнiкi.  Не  палiчыце за  камплiмент, я,
наогул, не аматар гэтага,  але вы мне  сталi пасля iх вельмi сiмпатычным. Вы
займаецеся такой карыснай i патрэбнай справай i добра разумееце свае задачы.
Я мяркую па вашых прадмовах.
     Мы разгаварылiся i разам адышлi да акна e дальнiм кутку залы. Я спытаe,
як ен трапie да Балотных Ялiн. Ён засмяяeся:
     --  Я  далекi  сваяк Надзеi Раманаeны. Вельмi далекi. Уласна кажучы, ад
усяго кораня Яноeскiх зараз засталiся на зямлi  толькi яна ды я, па  жаночай
лiнii.  Здаецца,  такая-сякая кропля  крывi  гэтых былых дэйноeскiх князькоe
цячэ  яшчэ  i   e  жылах   Гарабурды,  але  яго  сваяцтва,  як   i  сваяцтва
Грыцкевiчавых,  не  даказаe  бы нiводны  знаeца  геральдыкi...  Гэта  проста
радавое паданне. А сапраeдная Яноeская толькi адна яна.
     Твар яго памякчэe, стаe задумлiвым.
     -- I наогул, усе гэта глупства. Усе гэтыя геральдычныя казусы, князькi,
магнацкiя  маяраты.  Каб была  мая воля, я б выпусцie з жылаe магнацкую сваю
кроe.  Гэта толькi прычына для вялiкiх пакут сумлення. Мне здаецца, гэта i e
Надзеi Раманаeны так.
     -- А мне сказалi, што Надзея Раманаeна адзiная з Яноeскiх.
     --  Вядома,  так.  Я  вельмi  далекi сваяк,  i  да таго ж  мяне  лiчылi
памершым. Я не наведваeся e Балотныя  Ялiны  пяць год, а  зараз мне дваццаць
тры. Бацька адаслаe мяне адсюль,  бо я e васемнаццаць год памiраe ад кахання
да  трынаццацiгадовай дзяeчыны.  Уласна  кажучы,  гэта  нiчога,  варта  было
пачакаць два гады, але бацька верыe у старажытную сiлу праклену.
     -- Ну i як, дапамагла вам высылка? -- спытаe я.
     -- Анi на шэлег. Мала таго, дзвюх сустрэч было дастаткова, каб я адчуe,
што старое абажанне перарасло e каханне.
     -- I як глядзiць на гэта Надзея Раманаeна?
     Ён пачырванеe так, што e яго нават слезы навярнулiся на вочы.
     -- О!.. Вы  здагадалiся! Я вельмi прашу  вас маeчаць пра гэта! Справа e
тым, што я не ведаю яшчэ.  Ды гэта не так важлiва,  паверце... паверце  мне.
Мне  гэта  не  важлiва.  Мне  проста добра  з  ею, i  нават калi  яна  будзе
раeнадушнай  да мяне, мне,  паверце,  будзе таксама шчасна  i хораша жыць на
зямлi: яна ж  будзе iснаваць на ей таксама. Яна незвычайны чалавек. Вакол яе
такое бруднае свiнства, непрыхаванае рабства, а яна такая чыстая i добрая.
     Я eсмiхнуeся ад раптоeнага замiлавання да гэтага хлапчука  з  добрым  i
ясным тварам, а ен, вiдаць, палiчыe усмешку за кпiн.
     --  Ну вось, вы eсмiхаецеся  таксама, як  нябожчык  бацька, як дзядзька
Дубатоeк. Сорамна вам...
     -- Я i не думаю смяяцца, пан Андрэй. Мне проста добра чуць ад вас такiя
словы. Вы чысты i харошы чалавек. Толькi  не трэба вам  камусьцi яшчэ казаць
пра гэта. Вось вы тут вымавiлi iмя Дубатоeка.
     --  Дзякуй вам  за добрае слова. Але няeжо  вы думалi, што  я  камусьцi
казаe пра гэта, што я такi нягоднiк? Вы  ж  здагадалiся. I дзядзька Дубатоeк
таксама чамусьцi здагадаeся.
     -- Добра, што здагадаeся Дубатоeк, а не  Алесь Варона, -- сказаe  я. --
Iначай  справа  скончылася б  дрэнна  для кагосьцi  з вас. Дубатоeк  -- гэта
нiчога. Ён  апякун, яму цiкава, каб Надзея Раманаeна знайшла добрага мужа. I
ен,  мне здаецца, добры чалавек,  нiкому  не  скажа, як i я. Але  вам  трэба
наогул маeчаць пра гэта.
     --  Гэта праeда, --  вiнавата сказаe  ен. -- Я i не  падумаe, што нават
маленькi намек шкодны для гаспадынi. I праeда ваша, якi добры, шчыры чалавек
Дубатоeк! Сапраeдны стары пан-рубака,  просты i патрыярхальны! I такi шчыры,
такi  вяселы!  I так ен любiць людзей i нiкому пе перашкаджае жыць!  А  мова
ягоная?! Я як пачуe, дык мяне  быццам па  сэрцы цеплай рукой нехта гладзiць.
Ах, якi добры, добры чалавек!
     Нават вочы  яго eвiльготнiлiся, так ен любie Дубатоeка. I я таксама быe
шмат у чым з iм згодзен.
     -- Вы ведаеце зараз, пан Беларэцкi, а  больш  не будзе  ведаць нiхто. Я
разумею,  я  не буду  кампраметаваць яе.  I наогул я буду  маeчаць.  Вось вы
танцуеце з  ей, а  мне  радасна.  Размаeляе яна з iншым -- мне  радасна. Хай
толькi ей будзе шчасце. Але я вам шчыра  кажу. -- Голас яго eзмацнеe, а твар
стаe як у юнака Давiда, якi выходзiць  на бой з Галiяфам. -- Калi я  буду за
трыдзевяць краiн i сэрцам пачую, што яе нехта збiраецца крыeдзiць, я прылячу
адтуль i, хоць бы  гэта  быe сам Бог, разаб'ю яму галаву, кусаць буду, бiцца
да  апошняга, каб пасля толькi  прыпаeзцi да яе  ног i здохнуць там. Паверце
мне. Здалек -- i заeжды з ею.
     Гледзячы на яго  твар, я  разумеe, чаму баяцца eладу маючыя  такiх вось
стройных,  чыстых  i сумленных юнакоe. У iх, вядома,  шырокiя вочы, дзiцячая
eсмешка,  юнацкiя  слабыя  рукi,  шыя  ганарлiвая  i   стройная,  белая,  як
мармуровая,  як быццам  назнарок створана для сякеры ката, але e iх  яшчэ  i
непрымiручасць,  сумленне  да  канца нават у дробязях,  няeменне  лiчыцца  з
перавагаю  чужой  грубай сiлы  i  фанатычная вернасць праeдзе. У  жыццi  яны
нявопытныя, даверлiвыя дзецi да сiвых валос,  у  служэннi праeдзе -- горкiя,
iранiчныя,  адданыя да канца, мудрыя i нязломныя. А дрэнь баiцца такiх нават
тады,  калi яны  яшчэ  не  пачыналi  дзейнiчаць,  i,  кiруючыся  iнстынктам,
уласцiвым поганi, цкуе iх заeседы. Дрэнь ведае, што яны -- самая найвялiкшая
небяспека для яе iснавання.
     Я зразумеe, што  дай такому e  рукi  пiсталет, i ен,  усе  з той  самай
шчырай белазубай усмешкаю, падыдзе  да  тырана, усадзiць  у яго кулю i пасля
спакойна  скажа  смерцi:  "Хадзi  сюды".  I  ен вытрымае  найбольшыя  пакуты
спакойна i, калi не памрэ e турме ад прагi волi, спакойна пойдзе на эшафот.
     I  такi  невыказны давер  выклiкаe у  мяне гэты  чалавек, што рукi нашы
сустрэлiся, i я eсмiхнуeся яму, як другу.
     -- За што вас выключылi, пан Свецiловiч?
     --  Ат,  глупства!  Пачалося  з ушанавання  памяцi  Шаeчэнкi. Студэнты,
вядома, былi  аднымi  з  першых. Нам  прыгразiлi, што ва eнiверсiтэт увядуць
палiцыю. -- Ён аж  пачырванеe.  --  Ну, мы пачалi крычаць. А я  крыкнуe, што
калi  яны толькi пасмеюць  зрабiць  гэта са святымi  нашымi  мурамi, дык  мы
крывею змыем з iх  ганьбу. I першая  куля будзе таму,  хто дасць такi загад.
Пасля мы высыпалi з  будынка, пачаeся шум, i мяне схапiлi. А калi  e палiцыi
спыталi пра нацыянальнасць, дык я адказаe: "Пiшы: украiнец".
     -- Добра сказана.
     -- Я ведаю, гэта вельмi неасцярожна для тых, хто eзяeся змагацца.
     --  Не, гэта добра i для iх. Адзiн такi адказ варты  дзесятка  куль.  I
гэта азначае,  што супраць агульнага ворага -- усе.  I  няма  нiякай рознiцы
памiж беларусам i eкраiнцам, калi над спiною вiсiць бiзун.
     Мы моeчкi  глядзелi на танцуючых аж датуль, пакуль рот  Свецiловiча  не
перасмыкнула.
     --  Танцуюць.  Чорт iх ведае што такое. Паноптыкум нейкi...  дапатопныя
яшчары. У  профiль  не  твары, а звярыныя морды. Мазгоe  -- з  напарстак,  а
скiвiцы,  як у  дыназаeра, на  семсот  зубоe.  I сукнi  са шлепамi.  I гэтыя
страшныя твары вырадкаe... Усе ж такi няшчасны мы народ, пан Беларэцкi.
     -- Чаму?
     -- У нас нiколi не было сапраeдных уладароe думак.
     -- Можа, гэта i лепш, -- сказаe я.
     --  I eсе ж непрытульны мы  народ... I гэты ганебны гандаль радзiмай на
працягу  сямi  стагоддзяe.   Спачатку  Лiтве*,  пасля,  ледзь  народ  паспеe
асiмiляваць яе, палякам, усiм, каму не  лянота, каму хочацца, забыeшы гонар,
забыeшы сумленне.
     <e>* Тут адлюстроeваецца мiф пра "заваеву" беларускiх земляe племем лiтва.
(Заeв. рэдактара)</e>
     На нас пачалi аглядацца танцуючыя.
     --  Бачыце, аглядаюцца. Калi  чалавек крычыць --  iм не падабаецца. Яны
тут  усе --  адно  кодла. Топчуць маленькiх,  выракаюцца  сумлення, прадаюць
багатым дзядам дзяeчат. Вось бачыце гэтага  Саву-Стахоeскага:  я  б каня  не
паставie з iм у адной стайнi, баючыся  за конскую мараль. А  гэта  Хобалева,
павятовая Месалiна.  I  гэты,  Асановiч, звеe у  магiлу прыгонную  дзяeчыну.
Зараз  у  яго няма  на  гэта права, але  ен  усе адно распуснiчае. Няшчасная
Беларусь! Добры, памяркоeны, рамантычны  народ  у  руках такой  поскудзi.  I
пакуль гэты народ будзе дурнем,  так будзе заeседы.  Аддае  чужынцам  лепшых
сваiх сыноe, лепшых  паэтаe, дзетак сваiх наракае чужынцамi, прарокаe сваiх,
быццам вельмi багаты. А сваiх герояe аддае на прэнг, а сам сядзiць  у клетцы
над  мiскай з бульбай  ды  бручкай i  лыпае  вачыма. Дорага  б  я  даe  таму
чалавеку,  якi скiне нарэшце з шыi народа eсiх гэтых гнiлых шляхцюкоe, тупых
Homo  Novus'аe,  пыхатых  выскачак,  прадажных  журналiстаe  i  зробiць  яго
гаспадаром уласнага лесу. Усю кроe аддаe бы.
     Вiдаць,  пачуццi  мае  абвастрылiся: я  eсе  адчуваe  на  спiне чыйсьцi
позiрк. Калi Свецiловiч скончыe -- я павярнуeся i... стаe ашаломлены. Надзея
Яноeская стаяла i слухала нас. Але  гэта была  не яна, гэта была мара, лясны
дух, казачная здань. Яна была e сярэдневяковай  жаночай вопратцы:  сукня, на
якую  пайшло  пяцьдзесят  локцяe залацiстага варшанскага атласа,  паверх  яе
другая, белая  з блакiтнымi,  адлiваючымi  срэбрам,  разводамi  i шматлiкiмi
разрузамi  на  рукавах  i падоле.  Стан,  сцiснуты  e снуроeку, быe перавiты
тонкiм залацiстым снурам,  якi  падаe  амаль да зямлi  двума  кутасамi. А на
плячах  быe  тонкi  рубок з  белага табiну.  Валасы  былi  eзяты  e  сетку i
eпрыгожаны шлягавым вянком, старажытным  жаночым уборам, якi трохi  нагадваe
караблiк, зроблены са срэбных нiцей. З абодвух рагоe гэтага караблiка звiсаe
да зямлi тонкi белы вэлюм.
     Гэта была каралеeна-лебедзь, уладарка бурштынавага палаца, словам, чорт
ведае што, толькi не даeняе брыдкае качане. Я сам пабачыe, як вочы Дубатоeка
вырачылiся  i нiжняя скiвiца  адвiсла: ен, вiдаць,  i сам не  чакаe  такога.
Вiскнула скрыпка. Стала цiшыня.
     А яна iшла проста да мяне.
     Гэта даволi нязручны eбор, i звычайна ен  псуе нязвыклую да яго жанчыну
-- скоeвае яе  рухi,  робiць  цяжкай i мехаватай, але  гэтая несла  яго,  як
каралева, быццам усе жыцце толькi яго  i насiла: горда адкiнуeшы галаву, яна
плыла  паважна,  жаноцкi. I лукава,  i  ганарлiва eсмiхалiся з-пад вэлюму яе
вялiкiя вочы, абуджаныя пачуццем уласнай прыгажосцi.
     Дубатоeк аж рохкнуe  ад здзieлення i пайшоe да яе, усе паскараючы крок.
З  незразумелым  выразам болю e вачах узяe яе твар  у  далонi i пацалаваe  у
лоб,буркнуeшы нешта накшталт "такую прыгажосць!..".
     А пасля вусны яго зноe расплылiся eсмешкаю:
     --  Каралева!  Прыгажуня  мая! Дачакалiся, святыя балеснiчкi! Яноeская,
Яноeская да мезенца!!! Дазволь, донечка, ножку.
     I гэты вялiзны  мехаваты чалавек,  крэкчучы,  распасцерся на  падлозе i
дакрануeся  вуснамi  да  наска  яе   маленькiх  туфлiкаe.  Пасля  eзняeся  i
зарагатаe:
     -- Ну, доня, трэба табе з такiм капiталам сядзець цiхутка, як мыш, а то
яшчэ eкрадуць.
     I раптам падмiргнуe:
     -- А што,  каб нам  старыною трахнуць, як ты  яшчэ  дзяeчынкай са  мною
скакала? Падаруй старому бабру адзiн танец, а там хоць i памiраць.
     Белая каралева працягнула яму руку.
     -- Гэй, лябедзiкi! -- крыкнуe  iнвалiдам Дубатоeк. --  Давайце спачатку
нашага  "Ветрыку" кругi з два,  а потым, з майго месца, -- ведаеце, якое? --
пераходзьце на мазура!
     I сакрэтна звярнуeся да мяне:
     -- Усiм добрыя нашы танцы, але такога агнявога, як польскi мазур, няма.
"Лявонiха" --  толькi яна i магла б паспрачацца, але  для  яе трэба некалькi
пар,  а гэтыя бабздыры i слiнцяйчыкi хiба могуць? Тут трэба балетнымi нагамi
валодаць, вось як у мяне.
     I зарагатаe. А я з жахам глядзеe  на яго ногi-шынкi  i думаe:  "Што  ен
зробiць з добрага танца?!"
     Мiж тым усе адышлi eбок, расчысцiлi месца. Я чуe галасы:
     -- Сам... Сам будзе скакаць.
     Я не пайшоe ад гэтай прафанацыi далей толькi таму, што жадаe паглядзець
на забыты танец,  пра якi я толькi аднойчы  чуe i якi, як кажуць, быe вельмi
распаeсюджаны год восемдзесят таму.
     Вялiзная  туша  Дубатоeка  выпрасталася,  ен  хмыкнуe i  eзяe  Яноeскую
шчопанню зверху за празрыстую кiсць левай рукi.
     З першымi  ж тактамi "Ветрыку"  ен  стукнуe абцасамi  i пайшоe  трайным
крокам, то з  правай, то з левай нагi.  I яго туша рухалася  нечакана легка,
спачатку прыстукваючы абцасамi пасля кожных трох крокаe, а пасля проста так,
на  цыпках. А поруч з iм  плыла яна,  проста  плыла e  паветры,  залацiстая,
белая, блакiтная, як райская птушка, i вэлюм яе вieся e паветры.
     Пасля   яны  круцiлiся,  плылi,  то  зблiжаючыся,  то  аддаляючыся,  то
перасякаючы адзiн аднаму шлях. Не, гэта не была прафанацыя, як не з'яeляецца
прафанацыяй танец  старога  нацяжэлага  танцора,  якi  быe  калiсьцi вялiкiм
майстрам. Гэта  быe сапраeды  "Ветрык", якi паступова пераходзie  у буру,  i
вось ужо толькi круцieся e паветры вэлюм, мiльгацелi ногi... I раптам музыкi
раeнулi  мазура.  Гэта  быe  не цалкам мазур,  гэта была  нейкая спрадвечная
мясцовая  варыяцыя на яго тэму, якая  eключала e  сябе элементы  таго самага
"Ветрыку".
     I  тут  туша  памчалася наперад, загрукала  абцасамi,  па-кацячы  мякка
пачала заносiцца e паветра, стукаючы e iм нагой аб нагу. А  поруч плыла яна,
легкая, усмешлiвая, вялiкасная.
     Гэта  было сапраeднае дзiва,  нябачаны цуд: два  чалавекi e старажытных
вопратках стваралi перад намi гэтую казку.
     Зрабieшы круг, Дубатоeк падвеe Яноeскую да мяне. Ён быe чырвоны як рак.
     --  Замарыла   яна  мяне...  "Вы,  дзядзечка,  як  малады".  Ма-ала-ды,
ма-ла-ды!  Не,  няма  чаго казаць,  з'ездзieся конь. Пашлюць  мяне хутка  да
Абрама па пiва. Вам, маладыя, жыць, вам песнi спяваць, скокi скакаць. Скачы,
хлопча.
     Зноe пачалiся танцы. Свецiловiч танцаваць  не любie.  Варона дзьмуeся i
таксама не падыходзie, i  мне давялося  танцаваць з ею да самай вячэры. I як
яна танцавала! Я мiмаволi заглядзеeся на гэты дзiцячы  твар, якi раптам стаe
такiм жвавым i прыемна  хiтраватым. Мы танцавалi,  i нам усе  было  мала, мы
мчалiся па зале, плылi e паветры, сцены круцiлiся вакол, i на iх нельга было
нiчога  заeважыць. Напэeна, i яна адчувала тое самае, што  я, а  мае пачуцце
можна параeнаць толькi  з тымi  снамi, якiя часам  бываюць  у  юнацтве: табе
снiцца, што ты танцуеш, i нязначае  шчасце ахапляе сэрца.  Бачыe я толькi яе
ружовы закiнуты твар, галаву, якая злегку пахiствалася e такт музыцы.
     Пайшлi вячэраць. Калi я веe  яе e  сталовую,  мне здалося, што  я чую e
кутку залы нейкае шыпенне. Я глянуe туды, у змрок, пабачыe нечыя вочы -- там
сядзелi старыя панны -- i пайшоe далей. I  выразна  пачуe, адышоeшы, як сухi
голас сказаe:
     --  Весялiцца,  як перад пагiбеллю.  Награшылi,  прагнявiлi Бога i яшчэ
весяляцца.  Кляты  род...  Нiчога,  хутка  прыйдзе  дзiкае  паляванне... Ач,
бессаромнiца,  цэлы  вечар  з  гэтым  чужынцам,  з бязбожнiкам.  Сябра  сабе
знайшла...  Нiчога,  пабажуся, што i  на яе кароль Стах паeстане. Пачынаюцца
цемныя ночы.
     Гэтыя  халодныя  словы  напоeнiлi мяне трывогай.  Сапраeды, я паеду  i,
магчыма, пазбаeлю  гэту дзяeчыну магчымасцi выйсцi  замуж. Нашто я з ею цэлы
вечар? Што я раблю? Я ж зусiм, зусiм не кахаю яе i нiколi не буду кахаць, бо
ведаю свае  сэрца. I я цверда вырашыe не  танцаваць больш з ею i не  сядзець
поруч  за  сталом.  I  наогул, трэба  ехаць.  Хопiць гэтай  панска-шляхецкай
iдылii,  хутчэй да  простых людзей, да  працы. Я пасадзie яе  i  стаe поруч,
цверда  намерваючыся спаймаць  Свецiловiча i пасадзiць  з  ею.  Але eсе  мае
намеры расплылiся дымам. Свецiловiч  як увайшоe, так i  сеe у канцы стала. А
Дубатоeк шчыльна сеe справа ад гаспадынi i буркнуe:
     -- Што стаiш? Сядай, браце.
     I калi я сеe, дадаe:
     -- Добры з цябе шляхцiц  бы атрымаeся год сто таму.  Рукi моцныя,  вочы
сталевыя. I сабою гожы. Толькi цiкава мне ведаць, цi сур'езны ты чалавек? Цi
не шалыган ты часам?
     I  я быe  вымушаны сядзець поруч з  гаспадыняй: служыць  ей, дакранацца
рукою да яе рукi, часам датыкацца каленам да яе калена. I добра  мне было, i
e той жа час злосць разбiрала на Дубатоeка. Сядзiць хмуры, як цмок, глядзiць
на мяне дапытлiва. На мужа сваей падапечнай прымервае, цi што?
     Хутка eсе развесялiлiся. Было шмат з'едзена  i яшчэ больш выпiта. Твары
пачырванелi, досцiпы сыпалiся градам.  А  Дубатоeк пie  i еe  больш за eсiх,
адпускаючы жарты, ад якiх усе за жываты бралiся.
     I злосць мая паступова прайшла. Я  нават быe удзячны  Дубатоeку, што ен
затрымаe мяне тут.
     А  пасля  зноe былi танцы, i толькi гадзiн  у  пяць  ночы  госцi пачалi
раз'язджацца. Дубатоeк ад'язджаe адным  з  апошнiх.  Праходзячы мiма  нас,ен
падышоe блiжэй i хрыпата сказаe:
     --  Вось што,  хлопча. Запрашаю цябе  да  мяне праз  дзень на  халастую
гулянку. А як ты, донька, можа, i ты паедзеш да нас, з пасербiцай пасядзiш?
     -- Не, дзядзечка, дзякую. Я застануся дома.
     Волат уздыхнуe:
     -- Губiш ты сябе, доня. Ну, добра.  А цябе чакаю.  Глядзi.  У мяне хата
без гэтых заморскiх жартаe, табе гэта цiкава.
     Мы развiталiся з iм, шчыра развiтаeся я з Свецiловiчам.
     Дом  пусцеe,  зацiхалi крокi,  ен зноe ставаe глухiм i нямым,  магчыма,
яшчэ на васемнаццаць год. Слугi хадзiлi i гасiлi свечкi. Яна знiкла, i, калi
я eвайшоe у залу, я пабачыe яе e яе казачным уборы ля палаючага камiна. Зноe
цемра  агарнула куты залы, у якой яшчэ, здавалася, жылi гукi музыкi  i смех.
Дом пачаe жыць звычайным жыццем -- цемным, глухiм i змрочным.
     Я  падышоe блiжэй  i раптам пабачыe  яе  бледны  твар,  на якiм  згаслi
апошнiя сляды радасцi. Вецер завыe у комiне.
     -- Пан Беларэцкi,  --  сказала яна. -- Як глуха.  Я  адвыкла ад гэтага.
Пройдземся з вамi яшчэ адзiн вальс, перш чым назаeседы...
     Голас яе перасекся. Я  паклаe руку на яе стан, i мы, падпарадкоeваючыся
eнутранай музыцы, якая яшчэ гучала  e  нашых вушах,  паплылi па зале. Шоргат
нашых  ног глуха аддаваeся над столлю. Мне было чамусьцi нават страшна, нiбы
я  прысутнiчаe  на пахаваннi, а яна зноe  перажывала eвесь вечар.  Стан  яе,
тонкi i  гнуткi,  трошкi  хiстаeся пад маей  рукою,  веяe  яе  вэлюм,  жарам
успыхвала  сукня, калi  мы  траплялi e водблiск камiннага  полымя,  рабiлася
блакiтнай, калi  мы траплялi e цемру. Гэты старажытны eбор,  гэты вэлюм, якi
кранаeся часам майго твару, гэты стан пад маей рукою i задуменныя  апушчаныя
вочы, напэeна, нiколi не будуць забыты мной.
     I раптам яна прыткнулася лбом на iмгненне да майго пляча.
     -- Усе. Не магу больш. Даволi. Гэта eсе. Дзякуй вам... за eсе.
     Я паглядзеe на яе i пабачыe вочы, якiя блiшчалi ад нявыплаканых слез.
     Гэта  было сапраeды eсе. Яна пайшла e  свой пакой,  а я eсе  глядзеe на
маленькую фiгурку  e  старажытным убраннi, якая  iшла па  зале, губляючыся e
цемры пад позiркамi продкаe са сцяны.
     Я  забыeся e гэту  ноч  пагасiць свечку на столiку ля  акна i  ляжаe  у
шырокiм, як луг, ложку, ужо засынаючы, калi маю дрымоту перарвалi зноe крокi
e  калiдоры.  Ведаючы,  што зноe  нiкога не  заeважу, калi  выгляну, я ляжаe
спакойна.  Хутка  крокi  знiклi.  Я  пачаe  быe зноe  драмаць,  калi  раптам
страпянуeся.
     Праз шыбу глядзеe на мяне чалавечы твар.
     Чалавек быe сапраeды вельмi  маленькi (я бачыe  яго амаль па  пояс),  у
каптане з шырокiм каeняром. Гэта быe чалавек i eсе ж  нечалавечая iстота. Яе
галоeка была сцiснута  з бакоe i ненатуральна  выцягнута e  даeжыню,  рэдкiя
доeгiя валасы звiсалi з яе. Але самым  дзieным  быe твар Малога Чалавека. Ён
быe амаль такi зялены, як вопратка, рот вялiкi i без вуснаe, нос маленькi, а
нiжнiя  павекi былi непамерна вялiкiя, як у жабы. Я параeнаe  яго  з малпай,
але хутчэй гэта быe  твар сапраeднай жабы. I вочы, шырокiя, цемныя, глядзелi
на  мяне  з  тупой  злосцю  i яшчэ  чымсьцi  незразумелым.  Пасля  з'явiлася
ненатуральна  доeгая  зеленаватая  рука. Iстота  глуха  застагнала,  i  гэта
абудзiла мяне  ад  здранцвення.  Я кiнуeся  да акна  i заeважыe, што  Малога
Чалавека няма. Ён знiк.
     Я з трэскам  адчынie акно -- халоднае паветра лiнула e пакой. Высунуeшы
галаву, я глядзеe  на eсе бакi -- нiкога. Ён як выпарыeся. Скокнуць  унiз ен
не мог, у гэтым месцы пад двума паверхамi быe яшчэ трэцi (дом стаяe часткова
на  схiле), вокны справа i злева  былi зачынены, ды i карнiз быe такi вузкi,
што  па iм не прабегла б i мыш. Я  зачынie акно i задумаeся, упершыню eзяeшы
пад сумненне свае разумовыя здольнасцi.
     Што гэта  было? Я не верыe  нi e Бога, нi e зданi,  але жывым чалавекам
гэтая  iстота быць не  магла.  Ды  i скуль  яна  магла  з'явiцца, куды магла
знiкнуць? Дзе  магла  iснаваць? Нешта нядобрае i таемнае было e  гэтым доме.
Што  гэта  такое? Няeжо  сапраeды здань? ?се  мае выхаванне паeстала супраць
гэтага. А можа, я п'яны? Не, я амаль не пie. Ды i скуль з'явiлiся б зноe тыя
крокi, што зараз гучаць у калiдоры?  Цi гучалi яны тады, калi  я бачыe  твар
гэтай пачвары e акне.
     Цiкаeнасць  мая  дайшла  да мяжы  немагчымага. Не,  я не  паеду  адсюль
заeтра, як думаe, я павiнен разгадаць усе гэта. Жанчына, якая падаравала мне
сення яшчэ адзiн добры  eспамiн,  вар'яцее тут  ад жаху,  тут робiцца  нешта
несумяшчальнае з законамi  натуры, а я паеду? Але хто дапаможа мне? Хто? Хто
дапаможа мне e пошуках?  I  прыпомнiлiся мне словы Свецiловiча: "Прыпаeзу да
яе  ног  i  памру". Так, з  iм  я  i павiнен  сустрэцца.  Мы спаймаем  гэтую
поскудзь, а калi не -- я паверу e iснаванне зяленых зданяe i анелаe божых.


        Раздзел пяты

     Праз  дзень  я  падыходзie  да  дома  Дубатоeка.  Я  не жадаe iсцi, але
гаспадыня сказала: "Iдзiце, я загадваю. Мне не будзе тут страшна".
     I я пайшоe. Пайсцi мне давялося зусiм у  другi бок ад дома, па паeдневы
eсход.  Зарослая травою алея,  паабапал якой  стаяe змрочны,  як лес,  парк,
давяла  мяне  да агароджы.  У адным  месцы тут  не  было  прэнта (гэта  была
таямнiца Надзеi Яноeскай, якую яна мне выкрыла), i можна было пралезцi. Гэта
было добра, бо мне не давялося, такiм чынам, iсцi на поeнач, па той алеi, па
якой я прыехаe, абмiнаць увесь парк i толькi тады iсцi да  дома Дубатоeка. А
так я пралез  праз агароджу i выбраeся па  роeнае месца. Злева i наeпрост ад
мяне  былi  бязмежныя верасовыя пусткi з рэдкiмi  купамi дрэe, справа нейкiя
зарасцi, за iмi  поeная, як  вока,  рэчка, потым балотны  скарлючаны  лес, а
пасля,  вiдаць,  сапраeдная  i  безнадзейная  дрыгва.  Недзе  вельмi  далека
вiднелiся  за  верасовымi  пусткамi  верхавiны  дрэe,  вiдаць,  абсада  дома
Дубатоeка.
     Я павольна iшоe пусткаю, толькi часам трапляючы на  штосьцi падобнае да
сцежкi.  I хоць  асенняе поле было змрочным  i непрытульным, хоць двойчы над
маей  галавою  пралятаe  вялiзны  крук -- мне было тут легка пасля  Балотных
Ялiн. Тут было  eсе звычайным: iмхi на купiнах балотцаe,  сухi  верас  памiж
iмi, мышка-малютка, якая цягнула з высокага бадзяку белы пух, вiдаць, у свае
гняздо, гатуючыся на зiму.
     Я падышоe да  дома Дубатоeка  толькi e прысмерку,  калi  вокны яго былi
ярка  асветлены. Гэта быe самы  звычайны шляхецкi дом. Старажытнай пабудовы,
прысадзiсты,  з  вельмi маленькiмi  акенцамi,  ен быe  крыты  гонтай,  чыста
пабелены, меe ганак  з чатырма калонамi. Правiнцыяльны архiтэктар  не ведаe,
вiдаць, вядомага сакрэту, i таму калоны здавалiся трохi пукатымi eсярэдзiне,
як  бачонкi.  Акружала  дом старая абсада  з  жоeтых,  амаль  ужо  абляпаных
агромнiстых лiп.  За домам  вялiкi пераважна  фруктовы сад, за iм --  хустка
eзаранай зямлi.
     Я, вiдаць,  спазнieся, бо за вокнамi  eжо грымелi галасы. Сустрэлi мяне
горача i страсна.
     -- Бацюхны, свентыя пакутнiчкi! --  крычаe Дубатоeк. --  З'явieся-такi,
з'явieся,  блудны сын. За  стол яго, за стол. Антось, дзе ты там,  лабiдуда?
Разгонную госцю.  Прахлопалi, чэрцi,  нават не салютавалi яму, страмянной не
паднеслi. У, елупы...
     За сталом сядзела чалавек дзесяць, усе мужчыны. Знаемыя мне былi толькi
Свецiловiч,  Алесь  Варона i  Стахоeскi.  Амаль усе eжо былi даволi п'яныя i
разглядалi мяне чамусьцi  з павышанай  цiкаeнасцю.  Стол ламаeся  ад  страe:
вiдаць, Дубатоeк быe з мясцовых заможных шляхцюкоe. Заможнасць была,  аднак,
адносная.  Есцi i пiць было што, але пакоi, праз якiя я iшоe, не вызначалiся
багатым   абсталяваннем.   Сцены  пабеленыя,   аканiцы  разьбленыя  i   ярка
афарбаваныя,  мэбля  старая  i  не  вельмi прыгожая,  затое  вельмi  цяжкая.
Старасвеччына глядзела з кожнага кута. У сталовай, акрамя шырокага  дубовага
стала, табурэтаe, абцягнутых зяленай шаeкавiстай палаценкай, двух данцыгскiх
крэслаe,  абабiтых пазалочаным  саф'янам, ды  трайнога люстэрка e карычневай
раме,  якая перадавала горад з царкоeнымi  главамi, нiчога не было. Страката
апранутыя госцi глядзелi на мяне.
     -- Што вы вочы eтаропiлi! --  гаркнуe Дубатоeк. -- Сталiчнага  чалавека
не  бачылi, мядзведзi,  цi  што?  Ану,  дапамажыце госцю, пакладзiце  на яго
блюда, што вам па густу.
     Валасатыя зяпы заeсмiхалiся, лапы началi рухацца.  Хутка на маiм блюдзе
ляжаe  вялiзны гусь  з  бруснiчным  варэннем,  iндыковая  ножка з  яблыкамi,
саленыя грыбы, дзесятак калдуноe, а з усiх бакоe толькi i чутна было:
     -- А вось  пампушкi з часнаком... А вось, пане, кавалак шыначкi дзiкага
япрука, наперчаны, агнем гарыць.  Памяццю мацi  заклiнаючы -- вазьмiце...  А
вось цудоeная... А вось незвычайны...
     -- Вось як у нас па-беларуску частуюць, -- рагатаe гаспадар, пабачыeшы,
што я зусiм разгубieся.
     Перада мною вырасла гара. Я паспрабаваe пратэставаць, але выклiкаe такi
выбух абурэння  (у аднаго з гасцей нават слезы пацяклi; праeда, ен быe трохi
нападпiтку), што я здаeся.
     Лабiдуда Антось прынес мне на падносе "разгонную" чарку. Я вельмi моцны
на хмель чалавек, але тут я разгубieся. У чарцы было  не менш як на бутэльку
нейкай жоeтай празрыстай вадкасцi.
     -- Не магу.
     --  Як  гэта  не магу? Не  можа толькi цнатлiвая дзеeка, ды i тая хутка
згаджаецца.
     -- Многа, пан Дубатоeк.
     -- Многа, калi тры жонкi e хаце, ды i то не для кожнага... Э-э, хлопцы,
нас не паважаюць. Прасiце шаноeнага госця.
     -- Не чынiце крыeды... Выпiце, -- зараeлi госцi мядзведжымi галасамi.
     Давялося  выпiць.  Вадкасць  апалiла eсе мае вантробы, вогненныя  кругi
захадзiлi e галаве, але я стрымаeся, не скрывieся.
     -- Мужчына! -- пахвалie Дубатоeк.
     -- Што гэта? -- праглынуeшы добры кавалак шынкi, спытаe я.
     --  Го! Старку  польскую  ведаеш,  гарэлку  ведаеш,  хахлацкi  спатыкач
таксама, а  нашага  "трыс дзiвiнiрыс"  не ведаеш. Гэта, браце,  па-лiтоeску*
"тройчы дзевяць", гарэлка  на дваццацi сямi травах. Мы яе  сакрэт у лiтоeцаe
выведалi стагоддзi таму. Зараз яе i самi лiтоeцы забылi, а мы яшчэ памятаем.
Пi на здароeечка, пасля я цябе стаeным медам пачастую.
     <e>* Тут маюцца на eвазе балты-жамойты. (Заeв. рэдактара)</e>
     -- А гэта што?  --  спытаe  я, торкаючы  вiдэльцам  у нешта  цемнае  на
талерцы.
     -- Каханенькi  ты  мой, гэта ласiныя губы e  падсалоджаным воцаце.  Еш,
браце, сiлкуйся. Гэта страва  для волатаe. Продкi нашы, зямля  iм пухам,  не
дурныя былi. Еш, абавязкова iх еш.
     А праз хвiлiну, забыeшыся, што рэкамендаваe "губы", крычаe:
     --  Не, браце, ты  e  мяне  адсюль, не пакаштаваeшы халодных пiрагоe  з
гусiнай пячонкай, не пойдзеш. Антось, сюды!
     Падышоe Антось з пiрагамi. Я быe адмовieся.
     -- Падай да госця e ногi. Бi дурной галавою e падлогу, прасi, бо  госць
нас крыeдзiць.
     Праз хвiлiну я быe таксама нападпiтку. Вакол крычалi, спявалi, але я не
забываe есцi. Дубатоeк вiсеe у мяне на плячы i дуднie нешта, што я не вельмi
i слухаe. Пакой пачынаe разгойдвацца.

     А-а вып'ем чарку,
     А за ей дру-гу-ю, --

     роe нехта. I раптам я прыпомнie далекi дом у яловым парку, бараду  моху
на дрэвах, камiн, сумную постаць ля яго. Мне стала сумна. "Я п'яная  свiння,
-- паeтараe я, --  нельга раскашаваць, калi iншаму дрэнна".  I так мне стала
шкада яе, што я паспрабаваe заплакаць  i... адразу зрабieся цвярозым.  Госцi
eставалi з-за стала.
     -- Панове, -- казаe Дубатоeк,  -- вы  прагуляйцеся трошкi,  трэба  стол
паднавiць.
     Божа, гэта  быe яшчэ толькi  пачатак! А яны ж  былi eжо  добра напiтыя.
Было восем  гадзiн вечара.  Нiчога. Яшчэ рана. Я  ведаe, што,  так  раптоeна
працверазеeшы,  я  больш  не  буду  сення  п'яным,  але eсе  ж вырашыe  пiць
асцярожна, бо яшчэ e балоце загразнеш -- будзе тады штука.
     Разважалiся. Дубатоeк  паказваe добрую  калекцыю  зброi.  Вельмi хвалie
адну старую  шаблю,  якую выпрасie у Рамана  Яноeскага. Казаe, што  расейскi
булат бярэ  медную  пласцiну, польская  "зыгмунтоeка" даволi тоeсты цвiк,  а
гэта -- наша, сакрэт яшчэ татары  пры  Вiтаeце завезлi. I eнутры ртуць, удар
такi, што не тонкую медную пласцiнку  возьме, але i тоeстую. Яму  не верылi.
Ён раскрычаeся, загадаe Антосю прынесцi  чурак. Антось унес у пакой кароткае
бервяно таeшчынею e тры чалавечыя шыi, паставie на падлогу.
     Усе прыцiхлi. Дубатоeк прымерыeся, выскалieся, i раптам шабля апiсала e
паветры амаль нябачнае паeкола.
     Хакнуeшы нутром, Дубатоeк пацягнуe шаблю  на сябе  i... перасек бервяно
наeскос. Памахаe кiсцю рукi e паветры. Усе маeчалi, прыгаломшаныя.
     -- Вось як трэба, -- каротка сказаe ен.
     У гэтай пярэрве мне eдалося адвесцi Свецiловiча на ганак i, напамятаeшы
яму  ягоныя словы, расказаць пра eсе, што адбывалася  e Балотных  Ялiнах. Ён
надта eсхваляваeся,  сказаe, што чуe пра  eсе гэта  i раней,  але не  вельмi
верыe.
     -- Цяпер верыце?
     -- Вам  веру,  -- проста  сказаe ен. -- I абяцаю вам,  пакуль  я  жывы,
нiводны волас не eпадзе з яе галавы. Д'ябал гэта, здань або штосьцi iншае --
я стану на ягоным шляху.
     Мы дамовiлiся, што ен i я будзем расследаваць гэту справу разам, што ен
праз дзень  прыйдзе  да мяне  i раскажа, пра  што  ен даведаeся  e наваколлi
(розныя  пагалоскi  i  плеткi  маглi  прынесцi  пэeную  карысць).  Дубатоeка
вырашылi пакуль што e справу не блытаць: стары мог разнервавацца i, па сваiм
звычаi, секчы з пляча.
     Вячэра  цягнулася  далей.  Зноe  частавалi, зноe пiлi. Я заeважыe,  што
Дубатоeк падлiвае сабе i мне роeна, п'е i дапытлiва паглядае на мяне. Калi я
выпiваe  чарку,  на  яго  твары  з'яeляeся  выраз  задавальнення.  Гэта было
сваероднае падбухторванне на  спаборнiцтва.  А e  пярэрвах ен прапаноeваe то
"блiны з  мачанкаю",  то  "надзвычайныя штонiкi  з  мясам, так i  плаваюць у
масле, святыя такiх не елi". Вiдаць, ен  апрабоeваe мяне з усiх бакоe. Я пie
i амаль не п'янеe.
     Астатнiя,  акрамя Свецiловiча,  былi  eжо  e  тым стане, калi  кожны не
слухае,  што  кажа  другi, калi твары чырвоныя,  калi  адзiн  спявае,  другi
расказвае  сябру  пра  гiсторыю  з  яго  каханкай,  трэцi  наддзiраецца, каб
звярнуць увагу eсiх на нейкi каларытны факт сваей  бiяграфii, а чацверты сам
сабе распавядае, якая добрая  e яго была мацi, i якi ен  п'янюга, i  якi  ен
ганебны: няварты такой мацi сын.
     Спявалi, цалавалiся. Нехта выe:

     Мая жонка e хаце,
     А я п'ю, гуляю.
     Карчмару вала, а душу
     Д'яблу прапiваю.

     Другi цягнуe свае:

     Раскажыце мне, добры людзейкi,
     Дзе мой любы начуе.
     Калi e дальняй дарозе --
     Памажы яму, Божа,
     Як ва eдовачкi на пасцелечцы --
     Пакарай яго, Божа.
     Як ва eдовачкi на пасцелечцы...

     Хтосьцi  прыeзняe галаву ад  стала  i праспяваe свой  варыянт  апошняга
радка:

     Пам-мажы яму... тож-жа.

     Усе зарагаталi.
     Мiж тым Дубатоeк пакруцie галавою, як быццам адганяючы ачмурэнне, устаe
i агаласie:
     -- Я нарэшце знайшоe сярод маладых сапраeднага  шляхцiца.  Ён пie сення
больш за  мяне,  я адурэe, а ен свежы, як  хмыз  пад дажджом. Вы eсе  тут не
вытрымалi б i паловы гэтага. Дзевяць з вас  ляжалi б без ног, а адзiн мыкаe.
Гэта  мужчына! Гэта чалавек! Яго, i толькi яго, я з задавальненнем узяe бы e
сябры юнацтва.
     Усе пачалi крычаць "славу". Толькi адзiн Варона глядзеe на мяне змрочна
i з'едлiва. Пiлi за мае здароeе,  за  шляхту  -- соль зямлi, за  маю будучую
жонку.
     Калi  захапленне  трошкi прыцiхла,  Дубатоeк  паглядзеe мне  e  вочы  i
давяральна спытаe:
     -- Ажэнiшся?
     Я няпэeна хiтнуe галавою, хоць  добра разумеe, пра што  ен  пытае.  Ён,
вiдаць,  быe  упэeнены  e  гэтым,  а  мне  не  хацелася  яго  пераконваць  у
адваротным.  Старому  я  спадабаeся,  ен быe  падпiты  зараз  i  мог  вельмi
пакрыeдзiцца,  калi б я шчыра сказаe яму, што  я нiколi пра гэта не думаe  i
думаць не хачу.
     --  Яна  прыгожая, --  замест  адказу сцвердзie  Дубатоeк  i  eздыхнуe,
адводзячы eбок вочы.
     -- Хто? -- спытаe я.
     -- Мая падапечная.
     Справа зайшла занадта далека, i  больш круцiць нельга  было, атрымалася
б, што я скампраметаваe дзяeчыну.
     -- Я не думаe пра гэта,  -- сказаe  я. -- А каб нават i думаe, дык гэта
справа не мая. Спыталi б перш за eсе e яе.
     -- Унiкаеш сур'езнага адказу, -- раптам з'едлiва працадзie Варона (я не
чакаe, што  ен можа  чуць нашу цiхую  размову).  --  Не хочаш проста i шчыра
сказаць сур'езным людзям, што гонiшся за грашыма, за радавiтай жонкаю.
     Я збялеe. Iмкнучыся трымацца спакойна, адказаe:
     --  Я не  збiраюся жанiцца. I наогул лiчу,  што размова пра дзяeчыну  e
халастой  падпiтай кампанii -- не пасуе сапраeднаму чалавеку. Зацiхнiце, пан
Варона,  не  прыцягвайце eвагi п'яных да  бязвiннай  дзяeчыны, не псуйце  яе
рэпутацыi, i я, хоць гэта жахлiвая абраза, дарую вам яе.
     -- Хо! -- сказаe Варона. -- Ён мне даруе. Гэты кот, гэтае хамуйла.
     -- Замаeчыце!  -- крыкнуe я. -- Як вы  абражаеце яе адным з гэтых слоe,
падумайце?!
     -- Панове! Панове! -- супакойваe нас Дубатоeк. -- Варона, ты п'яны.
     -- Думайце самi. Я спусцie  вам аднойчы вашу правiну, я не  буду гэтага
рабiць больш, -- прашыпеe Варона.
     -- Мярзотнiк! -- гаркнуe я, шалеючы.
     -- Гэта я?
     --  Так, вы! -- крыкнуe я  так страшна, што нават той, хто спаe,  узняe
галаву ад стала. -- Я прымушу вас замазаць глотку.
     Сталовы нож прасвiсцеe  у паветры i  плазам стукнуeся  мне e грудзi.  Я
eскочыe з месца, схапie Варону за грудзi i трахануe. У той самы час Дубатоeк
схапie нас за плечы i расцягнуe, моeчкi штурхнуeшы Варону e грудзi.
     -- Саромся, Алесь! -- загрымеe ен. -- Ты шчанюк... Зараз жа мiрыся.
     --  Не,  чакай, Дубатоeк. Справа сур'езная. Позна. Закрануты мой гонар,
-- рыкаe Варона.
     --  I мой гонар, як гаспадара.  Хто цяпер прыедзе да мяне e  госцi? Усе
скажуць, што e мяне можна нарвацца на такое, -- гудзеe Дубатоeк.
     -- Пляваць, -- выкрыкнуe, ашчэрыeшыся, Варона.
     Дубатоeк моeчкi даe яму поeху.
     -- Цяпер ты будзеш перш за eсе бiцца на шаблях,  са мною,  бо ен толькi
eзяe цябе за грудзi, -- прасiпеe ен такiм голасам,  што многiя здрыганулiся.
-- Я зраблю так, што мой госць пойдзе адсюль жывы i здаровы.
     -- Памыляешся,  --  амаль спакойна сказаe Варона. -- Хто першы абразie,
той першы i e чарзе. А пасля eжо справа будзе i з табою, хоць i забi мяне.
     -- Алесь, -- амаль благаe Дубатоeк. -- Не рабi ганьбы маей хаце.
     -- Ён будзе бiцца са мною, -- цверда сказаe Варона.
     --  Ну  i  добра,  --  нечакана  згадзieся  гаспадар.  --  Нiчога,  пан
Беларэцкi.  Будзьце мужнымi. Гэты  свiнтух  зараз такi п'яны,  што не  зможа
трымаць  пулгака.  Я,  бадай  што,  стану  поруч  з вамi,  гэта  будзе самае
небяспечнае ад куль месца на eсiм месцы дуэлi.
     -- Што вы,  пане Рыгор... -- я паклаe далонь яму на члячо. -- Не трэба.
Я не баюся. Будзьце мужнымi i вы.
     Варона eтаропie на мяне свае чорныя мертвыя вочы:
     -- Я яшчэ не скончыe.  Страляцца будзем не  e садзе, iначай  гэты фацэт
уцячэ. I не заeтра, iначай ен ад'едзе адсюль. Страляцца будзем тут, зараз, у
пустым пакоi ля iмшанiка. I кожнаму па тры кулi. У цемры.
     Дубатоeк зрабie пратэстуючы жэст, але e маю душу eжо закралася халодная
вар'яцкая ярасць.  Мне было  eсе адно, я  ненавiдзеe гэтага чалавека,  забыe
Яноeскую, працу, сябе.
     --  Я падпарадкоeваюся вашаму  жаданню, -- з'едлiва сказаe  я.  -- А вы
скарыстаеце цемру, каб уцячы ад мяне? Зрэшты, як хочаце.
     -- Iльвяня! -- пачуe я перарывiсты голас Дубатоeка.
     Я  глянуe  на яго i eразieся. На старога шкада было глядзець.  Твар яго
перакрывieся, у вочках была  нялюдская туга i сорам, такi сорам, такi сорам,
хоць  луснi...  Ён  ледзь-ледзь  не  плакаe,  i на канцы носа  вiсела нейкая
падазроная кропля. Ён нават у вочы мне не зiрнуe, павярнуeся i махнуe рукою.
     Iмшанiк прылягаe да  дома,  вялiзнае памяшканне  з сiвым мохам у  пазах
сценак. Павуцiнне, як раскручаныя сувоi палатна, вiсела з саламянай страхi i
хiталася ад крокаe. Два шляхцiцы неслi свечкi  i  праводзiлi нас у  пакой ля
iмшанiка,  зусiм пусты, з  шэрай  бруднай  атынкоeкай i без акон.  Тут пахла
мышамi i брыдотай запусцення.
     Калi сказаць сумленна,  я  баяeся,  i вельмi  баяeся. Пачуццi  мае былi
падобнымi да пачуццяe быка на бойнi або чалавека, якi сядзiць  у дантыста. I
кепска, i брыдка, але eцякаць нельга.
     "Ну  што будзе, як ен вось  зараз возьме i стрэльне  i  трапiць  мне  e
жывот? Ах, гэта жахлiва! Уцячы б куды".
     Мне  чамусьцi асаблiва жахлiвай здавалася рана e жывот. А я яшчэ толькi
што пад'еe.
     Я  ледзь  не замычаe  ад тугi i  агiды.  Але  своечасова  схамянуeся  i
паглядзеe на Варону. Ён стаяe з секундантамi ля  процiлеглай сцяны, заклаeшы
левую  руку  e кiшэнь  чорнага фрака,  а  e правай,  апушчанай  унiз, трымаe
дуэльны пулгак. Два  другiя  яму заклалi  e кiшэнi. Яго  жоeты, сухi i нейкi
грэблiвы  твар  быe спакойны. Не ведаю, цi мог  я сказаць тое самае пра свой
твар.
     Два  мае секунданты (адзiн з iх быe  Дубатоeк) далi i  мне пулгак,  два
другiя пулгакi паклалi e кiшэнi -- я нiчога не заeважаe,  я глядзеe  на твар
чалавека, якога я павiнен забiць, бо iначай ен заб'е мяне. Я глядзеe на  яго
з нейкай  прагнасцю, як быццам жадаючы зразумець, за  што ен  заб'е мяне, за
што ен мяне ненавiдзiць.
     "За  што  я  яго заб'ю?  -- падумаe я, як быццам  толькi я  стаяe тут з
пулгакам у  руцэ.  -- Не,  яго нельга забiваць.  I нават не  e тым, не e тым
справа,  а  вось гэта тонкая,  такая  слабая чалавечая  шыя, якую  так легка
перарваць".  Я  не хацеe  памiраць таксама, я  вырашыe  выкручвацца, дабiцца
таго, каб Варона стрэлie тры разы, i тым скончыць дуэль.
     Секунданты выйшлi i пакiнулi нас двух у пакоi. Пасля дзверы зачынiлiся.
Мы апынулiся  e поeнай  цемры.  Хутка  прагучаe голас  аднаго  з секундантаe
Вароны:
     -- Пачынайце.
     Я зрабie левай нагою два "крокi" eбок i пасля  асцярожна паставie яе на
ранейшае  месца. Дзieна,  але  eсялякае хваляванне  знiкла,  я дзейнiчаe  як
аeтамат, але так разумна i  хутка,  як нiколi не здолеe бы  зрабiць гэта пад
кантролем мозгу. Не слыхам,  а хутчэй скурай я адчуваe  прысутнасць Вароны e
пакоi, там, ля другой сцяны.
     Мы маeчалi. Зараз справа залежала шмат у  чым ад таго,  хто будзе больш
вытрыманы. Палец мой так i iмкнуeся хутчэй нацiснуць спуск.
     Успышка азарыла пакой. Не вытрымаe Варона. Куля вiзганула недзе e левым
баку ад мяне, цокнулася  e сцяну. Я мог бы  стрэлiць у той момант так верна,
як пры дзенным  святле. Але  я  не стрэлie,  толькi памацаe рукою тое месца,
куды яна eдарыла. А потым застаeся на тым самым месцы.
     Варона, вiдаць, не мог нават i падумаць, што  я другi раз ужыe той самы
прыем. Я чуe яго eсхваляванае сiплае дыханне.
     Другi стрэл  пулгака Вароны аддаeся e  пакоi. I зноe я  не страляe. Але
стаяць больш на месцы не было  маiх сiл, тым больш  што  я чуe: Варона пачаe
красцiся ля сцяны, а пасля, здаецца, у мой бок.
     Нервы  мае не  вытрымалi,  я асцярожна пачаe  кудысьцi  iсцi.  А  цемра
глядзела на мяне тысячамi пiсталетных дулаe. Дула магло быць у любой кропцы,
я мог налезцi на яго проста жыватом, тым больш што згубie  ворага i нават не
мог сказаць, дзе дзверы e пакоi i дзе якая сцяна.
     Я спынieся, каб прыслухацца да таемнага iнстынкту. I вось у той момант,
калi я спынieся, нешта прымусiла мяне з грукатам кiнуцца сцягном на падлогу.
     Стрэл  прагучаe  проста  нада   мною,  нават  валасы  на  маей   галаве
варухнулiся.
     А e мяне яшчэ былi тры кулi. На хвiлiну варухнулася дзiкая радасць, але
я прыпомнie кволую чалавечую шыю i апусцie пулгак.
     --  Што там такое? -- прагучаe голас  за  дзвярыма. -- Страляe  хтосьцi
адзiн. Што  там, забiла каго,  цi што?  Страляйце хутчэй, хопiць  вам кулагу
варыць.
     I тады я eзняe руку з пулгакам, адвеe яе e бок ад таго месца, дзе быe у
момант трэцяга  стрэлу Варона, i нацiснуe спуск.  Трэба ж было мне выпусцiць
хоць адну кулю.
     У  адказ, зусiм  нечакана  для мяне, раздаeся жаласны  стогн  i гук  ад
падзення чалавечага цела.
     -- Хутчэй сюды! -- крыкнуe я. -- Хутчэй!  Дапамажыце! Я, здаецца, забie
яго.
     Жоeтая, асляпляючая паласа святла наeскос упала на  падлогу. Калi людзi
eвайшлi  e пакой,  я  пабачыe Варону,  якi ляжаe дагары тварам,  выцягнуты i
нерухомы. Я кiнуeся да яго, прыeзняe яго галаву. Рукi мае натрапiлi на нешта
цеплае i лiпучае. Твар Вароны яшчэ больш пажаeцеe.
     Я не вытрымаe больш, я схапie яго за шчокi, прыпаe тварам:
     -- Варона! Варона! Прачнiся! Прачнiся ж!
     Дубатоeк, змрочны i суровы, выплыe аднекуль, бы з  туману. Ён завiхаeся
ля ляжачага,  пасля  зiрнуe  мне  e вочы i  зарагатаe.  Мне  здалося,  што я
звар'яцеe. Я eстаe i,  ашалелы,  амаль непрытомны,  выцягнуe  з кiшэнi другi
пулгак. Мне здавалася вельмi простым узяць яго, паднесцi да скронi i...
     -- Не жадаю, не жадаю я больш!
     -- Ну  чаго ты, хлопча, чаго, любенькi, -- пачуe я  голас Дубатоeка. --
Гэта ж не ты яго абразie, ен нас з  табою хацеe зганьбiць. Нiчога, за  табою
яшчэ два стрэлы.  Бач ты, як цябе курчыць!  Гэта eсе з непрывычкi, ад чыстых
рук  ды  сумленнага  сэрца.  Ну... ну... ты  ж не  забie  яго, не. Ён толькi
аглушаны, як бугай на бойнi. Бач, як ты яго лоeка. Адстрэлie кавалак вуха ды
яшчэ i на галаве скуру eспароe. Нiчога, паляжыць тыдзень, адлежыцца.
     -- Не трэба мне вашых двух стрэлаe! Не жадаю! -- крычаe я, як дзiценак,
i ледзь не тупаe нагамi. -- Дарую яму гэтыя два стрэлы!
     Варону падхапiлi мой секундант i яшчэ нейкi шляхцiц, у якога eвесь твар
складаeся  з  вялiзнага кiрпатага носа  i няголенай барады. Яны панеслi  яго
кудысьцi.
     -- Хай бярэ сабе гэтыя два стрэлы!
     Толькi тут  я  зразумеe, якi гэта жах  забiць чалавека! Лепей, напэeна,
здохнуць самому. I не тое каб  я быe такiм ужо святым. Зусiм  iншая  справа,
калi  такое здарыцца  e  сутычцы, у бiтве, у  запале.  А тут цемны  пакой  i
чалавек, якi хаваецца ад цябе, як пацук ад факстэр'ера. Я стрэлie з  абодвух
пулгакаe у сценку ля столi, кiнуe iх на зямлю i пайшоe.
     Калi я зайшоe у пакой, дзе адбылася свара, Варону паклалi eжо e адным з
дальнiх пакояe пад нагляданнем сваякоe Дубатоeка, а кампанiя зноe сядзела за
сталом. Я хацеe iсцi адразу ж -- не пусцiлi. Дубатоeк пасадзie мяне  поруч з
сабою i сказаe:
     -- Нiчога,  хлопча.  Гэта  ад нерваe у цябе. Ён жывы,  будзе здаровы --
чаго яшчэ? I ен будзе  цяпер ведаць, як насыкацца на сапраeдных людзей.  На,
выпi... Я скажу табе, што ты  сапраeдны чалавек. Так д'ябальскi  хiтра i так
мужна чакаць усiх  трох  стрэлаe -- гэта мала хто мог зрабiць. I гэта добра,
што ты высакародны, ты ж  мог забiць яго  дзвюма астатнiмi кулямi  --  i  не
зрабie гэтага. Мая хата зараз да апошняга крыжа eдзячна табе.
     -- I eсе ж гэта дрэнна, -- сказаe адзiн з шляхцюкоe. -- Такая вытрымка,
яна не ад чалавека.
     Дубатоeк скалануe галавою:
     -- Сам вiнен,  свiння.  Сам  палез,  п'яны дурань. Хто б  яшчэ  падумаe
крычаць пра грошы, акрамя яго. Ты ж ведаеш, што  ен да яе сватаeся i атрымаe
гарбуза. Я eпэeнены, што пан Андрэй  значна больш  забяспечаны чалавек,  чым
Яноeскiя.  У яго галава, праца i рукi,  а e апошняй жанчыны  iхняга  роду --
маярат, на якiм трэба сядзець, як сабаку на сене, здохнуць голадам на скрынi
з грашыма.
     I звярнуeся да eсiх:
     -- Панове,  я  спадзяюся на  гонар усiх нас.  Мне здаецца, аб  тым, што
здарылася, трэба маeчаць.  Гэта не  робiць гонару Вароне -- д'ябал з  iм, ен
заслугоeвае катаргi, але гэта  не робiць гонару i вам,  i дзяeчыне, iмя якой
трапаe на п'яным языку гэты блазнюк...  Ну,  а  мне i  пагатоe.  Адзiны, хто
трымаe сябе як мужчына,  гэта Беларэцкi, а ен,  як сапраeдны мужчына, сцiплы
чалавек.
     Усе  згадзiлiся. I госцi, вiдаць, умелi  трымаць язык за зубамi, бо  па
акрузе нiхто i словам не абмовieся пасля аб гэтым здарэннi.
     Калi я iшоe адтуль, Дубатоeк затрымаe мяне на ганку:
     -- Каня табе даць, Андрусь?
     Я eмею ездзiць, але хацеe прайсцiся пехатою i ачуняць пасля eсяго.
     -- Ну то глядзi.
     Я  пайшоe  дадому верасоваю  пусткаю. Была eжо  глыбокая ноч, месяца не
было  вiдаць  за  хмарамi,  але  нейкае  няпэeнае,  хвараблiва-шэрае  святло
залiвала  пусткi.  Часам уздрыгваe  пад  парывамi  ветру сухi  верас,  часам
панавала  цiшыня. Вялiзныя стаячыя  каменнi траплялiся каля дарогi.  Панурая
гэта  была  дарога!  Ценi  разрасталiся,  перасякалi яе. Мне  трохi хацелася
спаць, i  я жахнуeся ад  адной думкi, што трэба iсцi дарогаю, абмiнаць парк,
крочыць  каля  Волатавай  прорвы. Лепей было зноe пайсцi пусткаю i  адшукаць
патаемны лаз у агароджы.
     Я збочыe з дарогi, амаль адразу трапie у нейкую твань, перапэцкаe боты,
пасля  выбieся на сухi верас,  пасля зноe трапie у гразь, уперся  e доeгае i
вузкае балота. Лаючы  сябе за тое, што  зрабie  вялiкi круг,  я eзяe налева,
блiжэй да зараснiкаe на беразе ракi (я памятаe, што там было суха, i да таго
ж рака трохi  асушае каля сябе вiльготную мясцовасць), выбieся хутка  на тую
самую сцежку, па  якой iшоe да  Дубатоeка, i, апынуeшыся  e палове вярсты ад
яго  хаты,  пайшоe  ля   зараснiкаe  у  напрамку  Балотных  Ялiн.  Парк  ужо
вымалеeваeся  верхавiнамi  дрэe  вярсты  за  паeтары наперадзе,  калi нейкае
незразумелае пачуцце спынiла мяне. Цi пачуццi мае, абвостраныя  e гэты вечар
гарэлкай i небяспекаю, цi нейкае незразумелае шостае пачуцце выразна сказалi
мне,  што я не адзiн на раeнiне. Што  было гэта, другое, я не ведаe, але быe
упэeнены,  што яно  яшчэ далека. Я прыспешыe  крокi, хутка абмiнуe  той язык
дрыгвянiстага месца,  у  якi  eлез  нядаeна  i  якi  перагароджваe мне шлях.
Атрымалася так, што я стаяe амаль ля зараснiкаe, проста перада мною e вярсце
быe  парк  Балотных Ялiн, дрыгвянiстая  лагчына  метраe  у  дзесяць  шырыней
аддзяляла мяне ад таго месца, дзе знаходзieся сорак хвiлiн таму, дзе сунуeся
e твань (я згубie  гэтыя  хвiлiны,  каб  зрабiць  круг).  За лагчынаю ляжалi
пусткi, роeна асветленыя eсе тым самым няпэeным святлом, а за iмi -- дарога.
Калi павярнуцца назад, то далека e правым баку мiгцеe апошнi агеньчык у хаце
Дубатоeка, мiрны  i  ружовы,  а  e левым  баку, таксама далека, за  пусткамi
вiднелiся разложыстыя i  агромнiстыя верхавiны Яноeскай  пушчы. Але яна была
вельмi-вельмi далека, на мяжы пустак i балот.
     Я стаяe i слухаe, хоць нейкае неспакойнае пачуцце i казала мне, што яно
зараз  блiжэй.  Я ж не мог  паверыць у прадчуваннi: павiнна была быць нейкая
рэальная  прычына для гэтага душэeнага стану.  Я не мог нiчога бачыць: легкi
туман укрываe  раeнiну. Я нiчога не чуe.  Што ж гэта магло быць, адкуль гэты
сiгнал?  Я лег на  зямлю, прыцiснуe да яе вуха  i  праз палову хвiлiны адчуe
нейкае раeнамернае  страсенне зямлi. Не  скажу, што я вельмi смелы  чалавек,
iнстынкт самазахавання  e мяне, можа, нават больш моцны, нiж  у iншых, але я
заeжды быe вельмi дапытлiвы. Я вырашыe чакаць i хутка быe узнагароджаны.
     З боку пушчы па пустках  рухалася нейкая  цемная маса, даволi вялiкая i
рухавая. Я доeгi час не мог здагадацца, што гэта такое. Пасля я пачуe дробны
i  роeны  пошчак  капытоe.  Шамацеe верас. Пасля eсе знiкла,  маса,  вiдаць,
спусцiлася e  нейкую  лагчыну, а калi  з'явiлася зноe  -- пошчак  змоeк. Яна
iмчалася бязгучна, быццам  плыла e  паветры,  рабiлася eсе блiжэй i  блiжэй.
Пасля зрабiлася большай, вiдаць, звярнула i замест галавы паказала мне  бок.
Яшчэ  хвiлiна, i я аж  надаeся наперад. У хвалях слабага  празрыстага туману
ясна вымалеeвалiся сiлуэты коннiкаe, якiя iмчалi шаленым наметам, аж конскiя
грывы веялi  на  ветры. Я пачаe лiчыць iх i налiчыe дваццаць. Дваццаць першы
скакаe  наперадзе.  Я яшчэ  сумняваeся,  калi  вецер прынес  аднекуль далекi
водгук паляeнiчага рога. Халодны сухi мароз прайшоe па маей спiне.
     Цьмяныя ценi коннiкаe беглi ад дарогi наeскос да  дрыгвянiстай лагчыны.
Веялi па ветры плашчы-велеiсы, коннiкi  прама, як лялькi, сядзелi e сядле, i
нiводны гук  не  далятаe  адтуль.  Менавiта e гэтым  маeчаннi  i было  самае
жахлiвае.  Нейкiя  светлыя  плямы  выдзялялiся  на гэтым  туманным  фоне.  А
дваццаць  першы скакаe наперадзе,  не матляючыся  e сядле, вочы яго закрываe
нiзка насунуты капялюх з пяром, твар быe змрочны i бледны, вусны падцiснуты.
     Дзiкi верас спяваe пад iхнiмi нагамi.
     Я дапытлiва глядзеe на вострыя  насы, якiя тырчалi з-пад капелюхоe,  на
тонкiя, знiзу калматыя ногi коней нейкай невядомай пароды.
     Бязгучна скакала па верасе дзiкае паляванне караля Стаха, iмчалi шэрыя,
туманныя, нахiленыя наперад постацi.
     Я не адразу зразумеe,  што яны, блукаючы балотам, натрапiлi на мой след
i зараз iдуць па iм па  маю душу. Яны  спынiлiся,  усе так жа бязгучна, каля
таго месца,  дзе я eбieся e твань. Да iх было  не  менш  дзесяцi метраe праз
дрыгву, я бачыe нават,  што конi iхнiя, туманныя конi, варанога i стракатага
колераe, але не  пачуe нiводнага гуку,  толькi  недзе ля  пушчы часам спяваe
прыглушаны  рог. Я толькi бачыe, што адзiн  з iх павiснуe у сядле, паглядзеe
на сляды, зноe  выпрамieся. Правадыр махнуe рукою  e той бок, куды пайшоe я,
агiнаючы лагчыну,  i паляванне  памчала.  Яшчэ  хвiлiн  пятнаццаць,  i  яно,
агiнуeшы лагчыну,  павiнна было быць тут.  Халодная злосць вiравала  e  маiм
сэрцы: ну не, зданi вы цi  хто,  а  я  вас стрэну па-належнаму!.. Рэвальвер,
шэсць набояe --  i паглядзiм. Я хутка сунуe руку  e кiшэнь, i... халодны пот
выступie  на  маiм  iлбе:  рэвальвера  не  было. Я толькi  тут успомнie, што
пакiнуe яго e шуфлядзе бюро e маiм пакоi.
     "Гэта канец", -- падумаe я.
     Але  чакаць  канца,  склаeшы лапкi,  было  не  e  маiх  правiлах.  Праз
пятнаццаць хвiлiн будуць  тут. Мясцовасць  няроeная. Там-сям  есць  балотцы,
якiя  мажлiва перабегчы мне, а  не коннiкам (хоць, можа, калi яны зданi, яны
пералятуць iх у паветры). Я магу заблытаць сляды.
     Я  зняe боты,  каб у першыя  хвiлiны не прыцягнуць  увагi пагонi гукамi
сваiх крокаe, i пайшоe, спачатку няспешна, а пасля, калi  лагчына схавалася,
хутчэй.  Я пятляe, бег па верасе,  ногi мае  eзмоклi  ад расы. Я накiраваeся
спачатку eздоeж лагчыны,  а пасля  крута  звярнуe да Балотных  Ялiн хмызамi.
Некалькi  разоe я бег па вадзе -- цi зважаць мне было на гэта? Хутка  я зноe
дабег да сцежкi, а калi павярнуeся, то пабачыe дзiкае паляванне eжо на гэтым
баку.  Яно  з той  самай тупой упартасцю рухалася  па  маiх  слядах.  Пагоня
iмчала, грывы i плашчы рэялi e паветры.
     Карыстаючыся тым, што я схаваны ад iх хмызамi, а сцежка  iдзе пад гару,
я eзяe боты e рукi i даe па сцежцы такi клас бегу, якога не даваe  нiколi да
гэтага i бадай што нiколi -- пасля. Я iмчаe так, што вецер свiсцеe  у вушах,
палiла e легкiх,  выядаe  вочы пот. А тупат за маей  спiною хоць павольна, а
наблiжаeся.  Хутка  мне eжо здавалася, што я eпаду, я  i  сапраeды два  разы
спатыкнуeся, але выправieся  i  бег, бег,  бег.  Павольна,  вельмi  павольна
наблiжаeся цемны парк, а тупат гучаe усе блiжэй i блiжэй.
     На  мае шчасце, прыйшло другое  дыханне,  як  сказалi б  зараз.  Я  бег
напрасткi, праз яры i ямы,  агiнаючы гарбы, на  якiх мяне маглi заeважыць. I
тупат гучаe то блiжэй, то далей, то з правага, то з левага боку. Мне не было
часу  азiрацца,  але раз  я eсе ж  азiрнуeся  з хмызоe.  Яны, людзi  дзiкага
палявання, ляцелi за мною e малочным нiзкiм тумане.
     Конi iхнiя  распасцерлiся e паветры, верас звiнеe пад капытамi, коннiкi
сядзелi нерухома, i  над iмi, у лапiку чыстага неба, гарэла самотная вострая
зорка.
     Напружыeшы  апошнiя сiлы, я скацieся з горкi, перасек  шырокую  сцежку,
скокнуe у канаву i пабег па дне, па вадзе. Канава наблiжалася да агароджы. Я
выскачыe з яе i адным скачком перанесся да агароджы. Яны былi e якiх-небудзь
дваццацi  сажнях  ад мяне,  але трохi замарудзiлiся,  i гэта дало магчымасць
праскочыць  у ледзь  прыкметную дзiрку i захавацца  e  бэзе.  На сцежцы было
зусiм цемна  ад дрэe, i таму, калi яны амаль бязгучна  прамчалi паeз мяне, я
не змог разгледзець iх. Але я добра чуe, як галаeны прастагнаe: "Да прорвы".
     Дзiкае паляванне памчала далей, а я сеe на зямлю. Сэрца мае калацiлася,
як хвост авечкi.  Але я хутка eстаe.  Сядзець  пасля  бегу  нельга.  Я добра
разумеe,  што  толькi  атрымаe   адтэрмiноeку.  Яны  могуць  хутчэй  дамчаць
навакольным  шляхам да дома, чым я дайду да яго нацянькi. I зноe пабег. Ногi
мае былi збiтыя  да крывi, двойчы  я eпаe, запнуeшыся аб карэннi,  лапы ялiн
сцябалi мой твар. Гмах палаца вырас перада мною зусiм нечакана, i адначасова
я пачуe  пошчак капытоe  недзе наперадзе. Яны зноe гучалi,  яны  грымелi так
часта, што я скурай адчуваe: яны iмчаць неверагодна хуткiм наметам.
     Я  пайшоe  ва-банк. Я  мог схавацца, але e  палацы была дзяeчына,  якая
зараз,  пэeна,  вельмi  спалохалася. Я  павiнен быe  быць там, там была  мая
зброя. У некалькi скачкоe я спынуeся на ганку i затарабанie у дзверы:
     -- Надзея Раманаeна! Надзея Раманаeна! Адчынiце!
     Крычаць было нельга. Яна магла абамлець ад жаху. А ляск капытоe быe ужо
тут, на гэтае палове палаца. Я грукацеe.
     Дзверы адчынiлiся раптоeна.  Я  eскочыe у залу, моцна  прыпер  дзверы i
хацеe быe  кiнуцца за зброяй, але праз  ваeчок  пабачыe, што  туманныя  конi
прамчалiся далей i знiклi за павароткай алеi.
     Я  глянуe  на Яноeскую, якая стаяла, уражаная  маiм выглядам,  глянуe у
люстру  i  жахнуeся:  увесь падзерты,  пашарпаны,  з  крывею  на  руках,  са
скалмачанымi валасамi стаяe i  дзiка  глядзеe  на мяне мой двайнiк.  Я  зноe
глянуe на Яноeскую: бледная, з мертвым тварам, яна закрыла вочы i спытала:
     -- Верыце вы зараз у дзiкае паляванне караля Стаха?
     -- Зараз веру, --  змрочна сказаe я. -- I вы  не пабаялiся адчынiць мне
дзверы e такi момант?!.. Маленькае мужнае сэрца.
     У адказ яна разрыдалася:
     -- Пане Беларэцкi... пан  Андрэй... Андрэй. Я так  баялася, так баялася
за вас. Божа... Божа... Божа! Хоць бы eзяe ты толькi мяне адну!
     Рукi мае сцiснулiся e кулакi.
     --  Панi  Надзея. Я не ведаю, зданi  гэта  цi не.  Зданi не  маглi быць
такiмi рэальнымi,  людзi  не  маглi  быць такiмi  прывiднымi,  палаць гэткай
нячыстай злобай. Але я клянуся, клянуся вам. За гэты  ваш жах, за гэтыя вашы
слезы яны заплоцяць мне, заплоцяць дарагой цаной. Клянуся вам.
     Недзе далека замiраe часты пошчак конскiх капытоe.


        Раздзел шосты

     Калi  да гэтага тэмп майго апавядання быe трохi запаволены, то зараз ен
будзе,  наадварот,  цi  не  занадта хуткiм.  Але што  зробiш,  надзеi з  той
жахлiвай ночы так iмчалiся, што e мяне кружылася галава.
     Ранкам  наступнага дня  мы хадзiлi з Яноeскай да вескi, дзе  я запiсваe
легенды.  Усю  дарогу  я  пераконваe  яе,  што не трэба  так баяцца  дзiкага
палявання,  расказаe, як я eчора ашукаe яго, а e  галаве  круцiлася: "Што  ж
гэта было? Што?"
     Гаспадыня  трошкi павесялела, але  eсе ж была  прыгнечанай: такой  яе я
яшчэ не  бачыe. А калi я вяртаeся да палаца (Яноeская затрымалася ля флiгеля
з  вартаeнiком),  я  заeважыe  брудны аркуш паперы, прышпiлены  калючкай  да
стаeбура ялiны на вiдным месцы. Я садраe яго:
     "Тое,  чаму  трэба,  загiне. Ты лезны чалавек, чужынец нейкi. Сыходзь з
дарогi. Ты чужы тут, якая  справа табе да праклятых радоe. Паляванне  караля
Стаха прыходзiць апоeначы. Чакай".
     Я толькi плячыма знiзаe. Пасля таго апакалiптычнага жаху, якi я перажыe
учора, гэта пагроза  здалася  мне дрэннай  меладрамай, непрадуманым ходам i,
мiж iншым, пераканала мяне  e  зямным паходжаннi  гэтай  чартаeшчыны (як  вы
пабачыце далей, дарэмна).
     Я  схаваe  лiст.  А  eначы адбылося адразу два здарэннi. Спаe  я  зараз
вельмi дрэнна, мучылi нейкiя кашмары. Я прачнуeся апоeначы ад крокаe, але на
гэты раз нейкая незразумелая eпэeненасць, што гэта не проста гукi, прымусiла
мяне eстаць. Я накiнуe  халат, асцярожна адчынie дзверы i  выйшаe у калiдор.
Крокi гучалi e дальнiм  яго канцы. Я  пайшоe за iмi i... пабачыe ахмiстрыню,
якая са свечкаю iшла кудысьцi. Я асцярожна iшоe за ею, трымаючыся цемры. Яна
зайшла  e нейкi  пакой. Я  пайшоe  быe да яго, але яна выглянула адтуль, i я
ледзь паспеe прыцiсцуцца да сцяны.  Калi  я дайшоe да  пакоя, то пабачыe там
толькi стары пiсьмовы стол, разьбленую шафу. На падаконнiку стаяла свечка. Я
зайшоe туды,  вельмi асцярожна  заглянуe у шафу  -- пустая.  Пакой быe зусiм
пусты, i  на жаль,  мне  нельга  было  вартаваць у iм: я  мог сапсаваць  усю
справу. Таму  я  пайшоe  за паваротку калiдора i стаe  там.  У  халаце  было
холадна, мерзлi ногi, але я  стаяe. Я стаяe, напэeна, ужо каля гадзiны, калi
раптам  другая  з'ява  eразiла  мяне.  Па калiдоры,  па дальнiм  яго  канцы,
рухалася блакiтная  постаць  жанчыны. Адкуль  яна  з'явiлася  --  не  ведаю:
калiдор у тым канцы таксама рабie калена. Яна рухалася плаeна, быццам плыла.
Я толькi быe рушыe туды, як спынieся, уражаны. Твар гэтай жанчыны быe тварам
Надзеi Яноeскай, толькi  дзieна змененым.  Ён быe вельмi паважны i спакойны,
больш сталы  i  нейкi  нават  больш выцягнуты.  Дзе  я  бачыe  такi?  Я  eжо
здагадаeся i eсе ж не верыe сам сабе. Ну,  вядома, партрэт страчанай жанчыны
e зале. Блакiтная Жанчына!
     Я забыeся на ахмiстрыню, на холад, на eсе. Гэтую таямнiцу я павiнен быe
вырашыць  неадкладна. I я рушыe  туды. А яна  плыла, плыла  ад  мяне,  i тут
толькi  я  заeважыe,  што  вялiкае акно  e  калiдоры  напалову адчынена. Яна
ступiла на нiзкi падаконнiк  i  знiкла. Я дабег да акна,  выглянуe i нiчога,
нiчога не пабачыe,  быццам нехта смяяeся з мяне. Кут дома быe, праeда, зусiм
недалека, але карнiз быe,  усе той самы вузенькi карнiз.  Я eшчыкнуe сябе за
руку -- не, я не спаe.
     Я так  быe  уражаны  гэтым  новым  здарэннем,  што ледзь  не  прапусцie
вяртання  ахмiстрынi.  Тая iшла са  свечкай,  трымаючы  e  руцэ нейкi  аркуш
паперы. Я прыцiснуeся e нiшы дзвярэй, яна  прайшла паeз мяне, не заeважыeшы,
пасля выглянуe i  пабачыe,  што  яна спынiлася ля акна, пахiтала галавою  i,
мармычучы нешта, зачынiла яго.
     Пасля пайшла па сходах па першы паверх.
     I што  ей трэба было тут, на другiм паверсе? Я  пайшоe быe да сябе, але
раптам спынieся i цiхутка пастукаe  у  дзверы пакоя Яноeскай.  Чым не жартуе
д'ябал, а раптам гэта eсе ж была яна? Я сказаe шэптам:
     -- Надзея Раманаeна, вы спiце?
     У адказ я пачуe соннае мармытанне.
     Я  вярнуeся  e  пакой  i,  не  запальваючы свечкi,  сеe на ложак.  Мяне
калацiла ад холаду, а чэрап проста разломваeся ад розных супярэчлiвых думак.


        Раздзел семы

     Калi мы наступнага дня гулялi з ей у алеi,  я расказаe ей пра  здарэннi
мiнулай ночы. Можа,  мне i няварта было  рабiць гэтага, не ведаю, але я нiяк
не  мог  пазбавiцца думкi,  што тут  нешта  нячыста  з  ахмiстрыняю. Яна  не
здзiвiлася,  паглядзела  на  мяне  вялiкiмi   рахманымi  вачыма  i  адказала
павольна:
     -- Бачыце, а я e гэту ноч  так перахвалявалася за  вас, што спачатку не
спала,  а потым заснула так  моцна, што нават  нiчога  не  чула. Няварта вам
уставаць уначы, пане Беларэцкi. Калi што-небудзь здарыцца,  я гэтага сабе не
дарую... А наконт ахмiстрынi вы памыляецеся. Уласна кажучы, яна можа хадзiць
паeсюль, я не датрымлiваюся старых правiл, што ахмiстрыня можа прыходзiць на
другi  паверх толькi тады, калi  яе клiчуць.  Тут самае жахлiвае  не яна,  а
Блакiтная Жанчына. Зноe яна з'явiлася. Неадменна здарыцца нешта дрэннае.
     I з суровай мужнасцю дадала:
     -- Хутчэй за  eсе  гэта будзе смерць. I я маю eсе падставы думаць,  што
памру я.
     Мы сядзелi e старой альтанцы, закiнутай глыбока e зараснiках. Камень ад
старасцi  eвесь  аброс мохам, якi пасля  апошнiх  дажджоe  молада зазелянеe.
Пасярэдзiне альтанкi стаяла мармуровая дзеeка з адбiтым вухам, i па твары яе
поeз слiмак. Яноeская паглядзела на яе i сумна eсмiхнулася:
     -- Вось так  i мы. Брыдота запусцення наша  жыцце.  Вы казалi,  што  не
зусiм верыце e тое, што гэта зданi. Я з вамi не згаджаюся. Але хоць бы i так
-- што мяняецца? Цi не eсе адно, ад каго пакутаваць, калi пакутаваць  трэба,
трэба скупляць грахi.
     -- Вы iх  скупiлi гэтымi двума гадамi, -- пачаe я.  Але  яна не слухала
мяне.
     -- Людзi  грызуцца, як павукi e банцы. Шляхта памiрае. Калiсьцi мы былi
моцнымi,  як камень, а зараз мы... ведаеце, калi раскалоць камень са старога
будынка,  у  iм  будуць слiмакi. Невядома,  чым  яны там  жывяцца, але варта
стукнуць такi камень, як ен развалiцца. Так i мы. I няхай стукаюць хутчэй.
     -- I не шкада вам гэтай прыгажосцi? -- павеe я рукою вакол сябе.
     -- Не, толькi б хутчэй. Я, наогул, даeно  гатова знiкнуць разам з гэтым
гняздом i не шкадавала б нi яго, нi сябе. Але з некаторага часу я заeважыла,
што мне робiцца трошкi шкада жыцця.  Напэeна, яно не такая дрэнная штука, як
я думала.  Напэeна, i e  iм есць  сонца, сябры,  пушыстыя дрэвы,  смеласць i
вернасць.
     -- Гэта вельмi добра, што вы так думаеце.
     -- Не, гэта вельмi дрэнна. У сто разоe горш памiраць, любячы жыцце, нiж
так, як я  меркавала памерцi раней. Раней жах быe звыклым станам маей  душы,
зараз ен ператвараецца e штосьцi такое, чаму няма наймення, чаго я не жадаю.
I eсе таму, што я пачала трошкi верыць людзям. Не трэба гэтай веры, не трэба
надзеi. Лепей так, як раней. Гэта i спакойна.
     Мы памаeчалi, яна нахiлiла сабе на каленi жоeтую напаeабляцелую галiнку
клена i гладзiла яе.
     --  Людзi не заeседы хлусяць. Я вельмi eдзячна  вам, пан  Беларэцкi, за
гэта. Вы павiнны мне прабачыць, я чула вашу размову са Свецiловiчам, чыстай,
добрай душой, адзiным, акрамя вас ды, можа, яшчэ дзядзькi, чалавекам у гэтай
акрузе. Дзякую за  тое, што не  паeсюль на зямлi  людзi з плоскiмi галовамi,
тоeстым чэрапам i чыгуннымi мазгамi.
     --  Дарэчы, пра Дубатоeка. Як вы лiчыце, цi не  павiнен я адкрыцца яму,
каб разам узяцца за выкрыцце гэтай поскудзi?
     Веi яе eздрыганулi.
     -- Не  трэба.  Гэты чалавек  трыста  разоe  даказваe  сваю  адданасць i
вернасць нашаму  дому,  ен добры чалавек,  ен  не даe  Гарабурдзе  падаць да
сыскання  наш вэксаль  яшчэ  пры  бацьку i зрабie гэта  не  зусiм дазволеным
шляхам:  вызваe  яго  на дуэль i  сказаe, што eсе сваякi яго будуць вызываць
Гарабурду да таго  часу, пакуль справа не  скончыцца  для  яго  дрэнна.  Але
менавiта таму я i не жадаю, каб ен умешваeся. Ён занадта гарачы, дзядзечка.
     Вочы яе, прамянiстыя i цiхiя, заблiшчалi раптам.
     -- Пан  Беларэцкi, я  даeно жадала  сказаць вам  нешта. Пасля eчарашняй
нашай размовы,  калi вы клялiся, я зразумела, што чакаць  нельга. Вы павiнны
пакiнуць  Балотныя Ялiны, пакiнуць сення,  самае позняе заeтра,  i  ехаць  у
горад. Хопiць. Адспявалi скрыпкi. У свае правы eступае смерць. Вам няма чаго
рабiць тут. Едзьце. Пакiньце гэты забруджаны стагоддзямi дом, гнiлых людзей,
iхнiя злачынствы таму, што да iх пасуе:  ночы, дажджы. Вы  занадта  жывы для
гэтага. I вы чужы.
     --  Надзея Раманаeна! --  залямантаваe я.  -- Што  вы  кажаце! Мяне eжо
называлi тут чужынцам. Цi мог  я чакакаць, каб i  з вашых вуснаe даляцела да
мяне тое самае жорсткае слова? Чым я заслужыe яго?
     -- Нiчым,  -- суха  сказала яна. --  Але  позна.  Усе  на  свеце  позна
прыходзiць.  Вы  занадта жывы.  Iдзiце  да свайго народа,  да тых, хто жыве,
галадае i смяецца. Iдзiце перамагаць. А мертвым пакiньце магiлы...
     Я раззлаваeся да непрытомнасцi:
     -- А вы не мой народ?  А гэтыя людзi,  запалоханыя  i галодныя, гэта не
мой народ? А Свецiловiч, якому я павiнен буду здрадзiць, гэта не мой  народ?
А гэтыя праклятыя Богам балоты, дзе чынiцца мярзота,  гэта  не  мая зямля? А
дзецi, якiя  плачуць  уначы,  пачуeшы пошчак капыт  дзiкага палявання,  якiя
дрыжаць ад жаху eсе жыцце, гэта  не  дзецi  маiх  братоe? Як  вы смелi нават
прапанаваць мне такое?!
     Яна ламала рукi:
     -- Пане Беларэцкi... Няeжо вы не разумееце, што позна абуджаць да жыцця
гэтую  мясцовасць  i  мяне? Мы  стамiлiся  спадзявацца,  не  абуджайце нашай
надзеi. Позна! Позна! Няeжо вы не разумееце, што вы  адзiн, што вы нiчога не
зробiце,  што пагiбель ваша -- гэта  будзе жахлiва, гэта будзе непапраeна! Я
не дарую  сабе гэтага. О, каб  вы ведалi,  якiя  гэта  жахлiвыя  зданi, якiя
ненажэрныя да чужой крывi!
     --  Надзея  Раманаeна,  --  сказаe я  холадна,  --  ваш  дом --  моцная
крэпасць. Але калi вы гонiце мяне, я  пайду e менш надзейную, але  не пакiну
гэтай  мясцовасцi. Зараз трэба  або памерцi,  або перамагчы. Памерцi -- калi
гэта зданi. Перамагчы  --  калi  гэта людзi.  Я  не  паеду адсюль, не  паеду
нiзавошта на свеце.  Калi  я перашкаджаю вам -- iншая справа.  Але калi ваша
просьба выклiкана толькi тым, што вы баiцеся за  мяне, не  хочаце рызыкаваць
маей  скурай, -- я застаюся. Урэшце,  гэта мая скура, i я  маю поeнае  права
карыстацца ей, як сам захачу. Разумееце?
     Яна паглядзела на мяне разгублена, са слязьмi на вачах.
     -- Як вы маглi нават  падумаць, што я не хачу бачыць вас у гэтым доме?!
Як вы маглi  падумаць? Вы мужны чалавек. Мне  спакойна з вамi. Мне, нарэшце,
добра з вамi, нават калi вы такi грубы, як зараз былi. Шляхцiц так не сказаe
бы. Яны такiя гжэчныя, вытанчаныя, так хаваюць свае думкi. Мне так апрыкрала
гэта. Я хачу бачыць  вас у гэтым доме, я толькi не хачу бачыць вас такiм, як
учора, або...
     -- Або забiтым, -- падхапie я. -- Не хвалюйцеся. Больш вы мяне такiм не
пабачыце. Зброя са мною. I зараз не я ад iх,  а яны ад мяне  будуць  бегаць,
калi хоць кропля крывi есць у iхнiх бясплотных жылах.
     Яна eстала  i  пайшла  з альтанкi. Ля  самага  eвахода пастаяла хвiлiну
спiной да мяне, павярнулася i, гледзячы eнiз, сказала:
     -- Я не хацела,  каб вы рызыкавалi жыццем. Вельмi не хацела.  Але пасля
вашага адказу  я думаю пра вас у сто разоe лепш. Толькi вельмi  сцеражыцеся,
Беларэцкi. Не забывайце нiдзе зброi. Я... вельмi рада, што вы не паслухалiся
мяне, не вырашылi ехаць. I я згодна з вамi, што людзям трэба  дапамагчы. Мая
небяспека -- глупства, але iншыя людзi -- усе.  Яны,  можа, тут больш вартыя
шчасця, чым  тыя,  на сонечных  раeнiнах, бо яны больш  пакутавалi e чаканнi
яго. I я згодна з вамi: iм трэба дапамагчы.
     Яна  пайшла, а я  яшчэ доeга сядзеe  i  думаe пра  яе.  Я  быe уражаны,
сустрэeшы e гэтым балоце такую высакароднасць i прыгажосць душы.
     Вы  ведаеце,  як падвышае i eзмацняе  чалавека веданне таго, што на яго
нехта пакладаецца,  як на каменны мур.  Але я, вiдаць, дрэнна ведаe сябе, бо
наступная ноч належыць да самых жахлiвых i непрыемных успамiнаe майго жыцця.
Год дзесяць пасля я, прыпамятаeшы яе,  мыкаe  i  стагнаe ад  ганьбы, i жонка
пыталася e мяне, што са мною здарылася. I я нiколi, аж па сенняшнi дзень, не
распавядаe пра гэтую ноч i мае думкi нiкому.
     Можа, i вам не распавеe  бы, але мне e галаву прыйшла думка, што не так
важлiвыя ганебныя думкi,  як  тое,  цi  здолеe  чалавек  iх перамагчы, цi не
прыходзiлi яны да яго пасля. I я вырашыe расказаць вам гэта для навукi.
     Перад вечарам да мяне прыйшоe Свецiловiч. У гаспадынi  балела галава, i
яна яшчэ  да яго з'яeлення зачынiлася  e пакоi. Мы размаeлялi  перад камiнам
удвух, i я  расказаe яму  пра  здарэннi мiнулага вечара. Выраз непаразумення
адбieся на яго твары, i я спытаe, што яго так здзieляе.
     -- Нiчога, -- адказаe мне  ен. -- Ахмiстрыня -- гэта глупства. Магчыма,
яна проста крадзе e гаспадынi з яе мiзэрных  набыткаe, магчыма, яшчэ  што. Я
даeно  ведаю  гэту бабу: даволi скупаватая  i  дурная,  як бот.  У яе  мазгi
заплылi  тлушчам,  i  на  злачынства яна не  здатная, хоць  пасачыць  за ей,
здаецца,  нядрэнна. Блакiтная  Жанчына таксама лухта. У  наступны раз,  калi
пабачыце яе, стрэльнiце e той бок. Я не баюся зданяe-жанчын. А вось вы лепей
адгадайце, чаму я так здзiвieся, пачуeшы пра eчарашняе дзiкае паляванне?I
     -- Н-не ведаю.
     --  Ну, а скажыце, цi не было  e вас нiякiх  падазрэнняe наконт Вароны?
Скажам, так. Варона сватаецца да Яноeскай, атрымлiвае гарбуза  i  пасля, каб
адпомсцiць, пачынае выкiдваць жарцiкi  з дзiкiм паляваннем. Вы  не чулi  пра
сватанне? Так, так,  яшчэ два гады таму,  пры  жыццi  Рамана,  ен прапанаваe
гэтаму, тады  яшчэ дзiценку,  руку i сэрца. Таму i  на  вас злуецца,  таму i
сваркi  шукаe, а калi  не  атрымалася -- вырашыe  прыбраць  вас з  дарогi. Я
толькi думаe, што гэта будзе трохi пасля.
     Я задумаeся:
     -- Прызнаюся вам, такiя  думкi e мяне былi. Магчыма, я нават даe  бы iм
волю, каб не ведаe, што Варона ляжыць паранены.
     То  якраз  глупства.  Адразу  амаль пасля вашага адыходу ен з'явieся да
стала,  зялены i змрочны, але амаль цвярозы. Кровапусканне дапамагло. Ён быe
закручаны бiнтам, як качан капусты, адзiн нос i вочы глядзелi. Дубатоeк яму:
"Што,  хлопча,  сорамна,  напieся,  як  свiння,  мяне  на дуэль  выклiкаe, а
нарваeся на чалавека, якi табе даe чосу?" Варона паспрабаваe усмiхнуцца, але
ад  слабасцi хiснуeся:  "Сам бачу, дзядзька, што я  дурань. I Беларэцкi  так
мяне правучыe, што я больш  нiколi лезцi да людзей не буду". Дубатоeк толькi
галавою пахiтаe: "Вось што гарэлачка, моц божая, з елупамi робiць". А Варона
яму:  "Я думаю, трэба  e  яго прабачэння папрасiць.  Нязручна.  Усе адно  як
паклiкалi e  госцi  i спрабавалi высцебаць". Пасля падумаe: "Не, -- кажа, --
прабачэння  прасiць  не  буду,  злуюся  трохi. I,  урэшце, ен  задавальненне
атрымаe".  I я  вам  скажу  яшчэ, ен  сядзеe з намi,  а  мы  пiлi да  самага
свiтання. Дубатоeк да  таго напieся,  што пачаe  уяeляць  сябе  хрысцiянскiм
пакутнiкам пры Нероне,  i eсе  намагаeся  пакласцi рукi  e блюда са жжонкай.
Гэты твой секундант, боeдур год пад сорак,  усе плакаe i  крычаe:  "Матухна,
прыйдзi сюды, пагладзь  мяне па галоeцы. Крыeдзяць твайго сына, не даюць яму
больш  гарэлкi".  Чалавекi  тры  так i  заснулi  пад  сталом. Нiхто  з iх не
выходзie анi на хвiлiну, так што да дзiкага палявання нi Варона, нi Дубатоeк
дачынення не маюць.
     -- А вы што, i Дубатоeка падазравалi?
     --  А  чаму  не? -- жорстка сказаe  Свецiловiч.  --  Я  нiкому зараз не
давяраю. Справа iдзе  пра Надзею Раманаeну. Што ж я Дубатоeка буду адсюль, з
падазроных,  выключаць?  З  якой  прычыны?  Што  добры ен? У-га  як  чалавек
прыкiнуцца можа! Я i сам... учора нават не падыходзie да вас пад  час дуэлi,
каб  не падазравалi,  калi яны злачынцы. I зараз  не  буду  падыходзiць,  не
трэба.  Я i вас падазраваe:  раптам... ды пасля схамянуeся.  Вядомы этнограф
iдзе  e  бандыты! Ха! Так i Дубатоeк мог ягняткам прыкiнуцца. А галоeнае, не
спадабаeся  мне  ягоны гэты падарунак, партрэт  Рамана  Старога.  Як  быццам
назнарок, каб дзяeчыну з каляi выбiць.
     -- А што, -- схамянуeся я, --  сапраeды падазрона... Яна зараз нават ля
камiна сядзець баiцца.
     --  То-та ж бо, -- прыгнечана сказаe  Свецiловiч.  --  Значыцца,  не ен
кароль Стах. Падарунак гэты якраз на яго карысць кажа. I eчарашняя падзея.
     -- Слухайце, -- сказаe я. --  А чаму б не дапусцiць, што кароль Стах --
гэта вы.  Вы ж  пайшлi  eчора  пазней мяне, вы  да мяне без усякай  падставы
раeнуеце. Вы, можа,  мне проста  вочы  замыльваеце, а на самай справе, ледзь
толькi я выйшаe, як вы: "На конi, хлопцы!"
     Я  нi  на хвiлiну не  думаe так, але мне не спадабалася, што  даверлiвы
шчыры хлопец сення трымае сябе як недаверлiвы дзед.
     Свецiловiч  глядзеe на мяне, як ачмурэлы, лыпнуe  разы са два вачыма  i
раптам зарагатаe, адразу ператварыeшыся зноe у добрага чыстага юнака.
     -- То-та ж  бо, -- адказаe я ягоным тонам. --  Не  плявузгайце на такiх
старых, як Дубатоeк, дарэмна. Абразiць чалавека нядоeга.
     -- Ды я i не думаю зараз на яго, -- усе яшчэ рагочучы, адказаe ен. -- Я
ж вам казаe,  яны былi са мною. Калi  пачало днець,  Вароне зрабiлася вельмi
дрэнна, пайшла зноe кроe, пачаe трызнiць. Паслалi аднаго за дзедам-знахарам,
пасля нават урача  прывезлi, не  паленавалiся  e павет  паехаць.  Прыехаe ен
зусiм нядаeна i  прыгаварыe Варону да тыдня e ложку. Сказалi, што атрымалася
выпадкова.
     -- Ну, а хто б яшчэ мог быць?
     Мы перабралi  eсе  наваколле, але нi  на кiм не  спынiлiся.  Думалi пра
Бермана  нават i хоць  разумелi,  што  ен -- цяле, вырашылi напiсаць лiст да
знаемых Свецiловiча e губернскi горад i даведацца, як ен там жыe раней i што
ен за чалавек. Гэта было патрэбна таму, што ен быe адзiны з людзей яноeскага
наваколля, пра якога  мы нiчога не ведалi. Мы гадалi i так i  сяк, але нi да
чаго не маглi дадумацца.
     -- Хто багацейшы e ваколiцах Балотных Ялiн? -- спытаe я.
     Свецiловiч падумаe:
     -- Яноeская, здаецца... Хоць багацце яе мертвае. Пасля iдзе Гаровiч (ен
не жыве тут), пасля пан Гарабурда -- мiж iншым, галоeны наследнiк Яноeскай у
тым выпадку, калi б яна памерла зараз. Пасля iдзе, пэeна,  Дубатоeк. Зямлi e
яго  мала, гаспадарка  i  хата,  самi  бачыце,  бедныя,  але,  вiдаць,  есць
прыхаваныя грошы, бо e яго заeседы ядуць i п'юць госцi. Астатнiя -- дробязь.
     --  Вы  кажаце  -- Гарабурда  наследнiк Яноeскай. Чаму ен, а не  вы, яе
сваяк?
     --  Я  ж  вам  казаe,  бацька  сам  адмовieся  ад  права  на  спадчыну.
Небяспечна, маентак не дае даходу, на iм вiсяць нейкiя вэксалi, як кажуць.
     -- А вы не думаеце, што Гарабурда...
     -- Гм. А якая  яму  выгада злачынствам зарабляць тое, што eсе адно можа
належаць яму. Скажам, Яноeская выйдзе замуж --  вэксаль у яго,  калi гэта не
байка. Ды ен i баягуз, якiх мала.
     -- Так,  --  задумаeся я. --  Тады пойдзем другiм  шляхам. I вось якiм:
трэба даведацца, хто выбавie у той вечар Рамана з дому. Што мы  ведаем?  Што
дзiце было e нейкiх Кульшаe? А можа, Раман зусiм не па яго выехаe? Я ж  гэта
ведаю са слоe  Бермана. Буду пытаць у Кульшаe. А  вы  навядзiце  спраeкi пра
жыцце Бермана e губернскiм горадзе.
     Я праводзie яго  да  дарогi i вяртаeся eжо e прыцемку  алеяю.  Брыдка i
непрыемна было мне на душы. Алея, уласна, даeно ператварылася  e сцежку  i e
адным   месцы  агiнала  вялiзны,   як   дрэва,   круглы  куст  бэзу.  Мокрыя
сэрцападобныя  лiсты,  яшчэ  зусiм  зяленыя,  цьмяна блiшчалi,  з  iх падалi
празрыстыя кроплi, i куст плакаe.
     Я  абмiнуe яго  i  адышоe  крокаe  на дзесяць,  калi  раптам нешта суха
луснула ззаду. Я адчуe пякучы боль у плячы.
     Сорамна сказаць,  але  e мяне  адразу затрэслiся жылкi.  "Вось яно,  --
падумаe я, --  зараз пекануць яшчэ раз". Трэба было стрэльнуць  проста e бэз
цi нават проста кiнуцца бегчы -- усе было б  разумней таго, што я  зрабie. А
я, з вялiкага перапуду, павярнуeся i кiнуeся бегчы проста  на куст, грудзьмi
на кулi.  I тут я  пачуe,  што  e хмызах нешта  затрашчала, хтосьцi  кiнуeся
eцякаць. Я гнаeся за iм, як шалены, i толькi здзiвieся, чаму  ен не страляе.
А  ен,  вiдаць, дзейнiчаe таксама iнстынктыeна: уцякаe ва eсе  лапаткi i так
хутка, што храбусценне сцiхнула, а я так i не пабачыe яго.
     Тады  я павярнуeся i пайшоe дадому. Я  iшоe i  амаль  роe ад  крыeды. У
пакоi я агледзеe рану: глупства, драпiна верхняга  плечавога мускула. Але за
што? За што? З песнi слова не выкiнеш, напэeна, пасля eзрушэння апошнiх дзен
выявieся  e мяне  агульны  заняпад нерваe,  але  я гадзiны  дзве  лiтаральна
курчыeся  ад жаху на сваiм  ложку. Нiколi б я не  падумаe, што чалавек  можа
быць такiм мiзэрным смаeжом. Я ледзь не плакаe.
     Прыпомнiлася  папярэджанне, крокi  e  калiдоры,  жахлiвы  твар у  акне.
Блакiтная Жанчына, бег па верасовых пустках, гэты стрэл у спiну.
     Заб'юць,  неадменна заб'юць. Мне здавалася,  што цемра глядзiць на мяне
нябачнымi  вачыма  нейкай  пачвары,  што  вось  нехта падкрадзецца  зараз  i
схопiць. Сорамна сказаць, але я накiнуe коeдру на  галаву,  каб не схапiлi з
боку падушкi,  як быццам коeдра магла абаранiць.