Уладзiмiр Караткевiч. Дзiкае паляванне караля Стаха --------------------------------------------------------------- OCR, вычитка: Алесь Хмара Origin: Беларуская Палiчка http//palicka.cjb.net ? http//palicka.cjb.net Сделана замена букв белорусского алфавита: "?" - "i", "?" - "e", "?" - "I" --------------------------------------------------------------- Аповесць Я стары, я нават вельмi стары чалавек. I нiякая кнiга не дасць вам таго, што на eласныя вочы бачыe я, Андрэй Беларэцкi, чалавек дзевяноста шасцi год. Кажуць, што доeгiя гады лес дае звычайна дурням, каб яны папоeнiлi разумовы недахоп багатым вопытам. Ну што ж, я жадаe бы быць дурным удвая i пражыць яшчэ столькi, бо я дапытлiвы суб'ект. Столькi цiкавага адбудзецца на зямлi e наступныя дзевяноста шэсць год! А калi мне скажуць заeтра, што я памру, -- ну што ж: адпачынак таксама нядрэнная штука. Людзi калiсь будуць жыць нават даeжэй за мяне, i iм не будзе горка за жыцце: усе e iм было, усякага жыта па лапаце, усе я зведаe -- нашто ж шкадаваць? Лег i заснуe, спакойна, нават з усмешкай. Я адзiн. Памятаеце, казаe Шэлi: Цемра здушыла Цеплыню скрыпiчых таноe. Калi двое навек разлучылiся, То не трэба пяшчоты i слоe. Яна была добрым чалавекам, i мы пражылi, як у казцы: "доeга, шчаслiва, пакуль не памерлi". Але хопiць надрываць вам сэрца смутнымi словамi -- я ж казаe, старасць мая -- радасць мая, -- лепей распавем вам штосьцi з далекiх, з маладых маiх год. Тут у мяне патрабуюць, каб я сваiм апавяданнем скончыe сказ пра род Яноeскiх i яго заняпад, пра вымарачнасць беларускай шляхты. Вiдаць, трэба мне зрабiць гэта, бо, сапраeды, якая ж гэта атрымаецца гiсторыя без канца. Да таго ж, яна блiзка датычыцца мяне, i расказаць пра гэта eжо нiхто не можа -- толькi я. А вам цiкава будзе паслухаць дзieную гiсторыю i пасля сказаць, што яна вельмi падобна да выдумкi. Дык вось, перад пачаткам я скажу, што тут праeда, шчырая праeда, толькi праeда, хоць вам давядзецца пакласцiся e гэтым толькi на адно мае слова. Раздзел першы Я ехаe з губернскага горада М. у самы глухi куток губернi на наемным вазку, i мая экспедыцыя падыходзiла да канца. Заставалася яшчэ якiя тыднi два начаваць у адрынах або проста e вазку пад зорамi, пiць з крынiц ваду, ад якой шчымiць лоб, слухаць працяглыя, як беларускае гора, песнi баб на прызбах. А гора e той час хапала: падыходзiлi да канца праклятыя васьмiдзесятыя гады. Не думайце, аднак, што мы e той час толькi i рабiлi, што крычалi i пыталi мужыка: "Чаго бяжыш, мужычок?" i "Ты проснешься ль, исполненный сил?" Гэта прыйшло пазней -- сапраeдныя пакуты за народ. Чалавек, як вядома, найбольш сумленны да дваццацi пяцi год, у гэты час ен арганiчна не выносiць несправядлiвасцi, але моладзь занадта прыслухоeваецца да сябе, ей нова i цiкава глядзець, як новымi думкамi i пачуццямi (яна eпэeнена, што такога не думаe i не адчуваe нiхто) рунее душа. I толькi потым прыходзяць бяссонныя ночы над шматком газеты, на якiм надрукавана такiмi ж лiтарамi, як i eсе, што сення eзвялi на шыбенiцу трох, разумееце, трох, жывых i вяселых. Потым прыходзiць i жаданне ахвяраваць сабою. Усе мы, i я e тым лiку, прайшлi праз гэта. Але e той час я e глыбiнi душы (хоць i лiчыeся "чырвоным") быe перакананы, што не толькi з шыбенiц растуць на зямлi лясы (што, вядома, было правiльным нават у часы Язафата Кунцэвiча i беларускай доказнай iнквiзiцыi) i не толькi стогн адчуваецца e нашых песнях. Для мяне e той час было значна больш важлiвым зразумець, хто я, якiм багам я павiнен малiцца. Прозвiшча мае было, як казалi e тыя часы, "польскае", -- хоць я i дагэтуль не ведаю, што e iм такога мазавецкага было, -- у гiмназii (а гэта было тады, калi яшчэ не забыeся чорнай памяцi папячыцель Карнiлаe, паплечнiк Мураeева) называлi нас, гледзячы на мову бацькоe, "древнейшей ветвью русского племени, чистокровными, истинно русскими людьми". Вось як, нават больш рускiя, нiж самi рускiя. Прапаведавалi б нам гэтую тэорыю да пачатку гэтага стагоддзя -- абавязкова б Беларусь перашыбла Германiю, а беларусы зрабiлiся б першымi гвалтаeнiкамi на зямлi i пайшлi б адваеeваць у рускiх, якiя не сапраeды рускiя, жыццевы абшар, асаблiва яшчэ калi б добры Божачка даe нам рогi. Я тады шукаe свой народ i пачынаe разумець, як многiя e той час, што ен тут, побач, толькi за два стагоддзi з нашай iнтэлiгенцыi добра выбiлi гэта разуменне. Таму i працу сабе я выбраe незвычайную -- зведанне гэтага народа. Я кончыe пасля гiмназii eнiверсiтэт i стаe вучоным-фалькларыстам. Справа гэтая e той час толькi пачыналася i лiчылася сярод уладу маючых небяспечнай для iснуючага парадку. Але паeсюль -- i толькi гэта рабiла лягчэйшай справу маю -- я сустракаe увагу i дапамогу. I e асобе малаадукаванага валаснога пiсара, якi пасля дасылаe запiсы казак мне i Раманаву, i e асобе дрыжачага за хлеб вясковага настаeнiка, i (мой народ жыe!) нават у асобе аднаго губернатара, надзвычай добрага чалавека, сапраeднай белай вароны; ен даe мне рэкамендацыйны лiст, у якiм загадваe пад пагрозай суровых захадаe чынiць мне eсялякую дапамогу. Дзякуй вам, простыя беларускiя людзi! Нават зараз яшчэ я малюся на вас. Што ж казаць пра тыя гады... Паступова я зразумеe, хто я. Што прымусiла мяне зрабiць гэта? Можа, цеплыя агнi весак, назвы якiх i дагэтуль нейкiм цеплым болем уваходзяць у мае сэрца: Лiпiчна, Сорак Татар, Бярозава Воля, урочышча Разбiты Рог, Памярэч, Дубрава, Ваверкi? А можа, начлег на поплаве, калi дзецi баюць казкi i драма крадзецца да цябе праз кажух разам з холадам? Цi мурожны пах маладога сена i зоры праз прадзертую страху адрыны? Або нават i не яны, а проста хвойная iглiца e чайнiку, дымныя чорныя хаты, дзе жанчыны e андараках прадуць i пяюць бясконцую песню, падобную на стогн. Гэта было мае. За два гады я абышоe i праехаe Менскую, Магiлеeскую, Вiцебскую, частку Вiленскай губернi. I паeсюду я бачыe гора народнае, бачыe брудных дзяцей, бачыe сляпых жабракоe, бачыe гора народа майго, даражэй за якi -- я зараз ведаю гэта -- у мяне не было нiчога на свеце. Тады тут быe этнаграфiчны рай, хоць казка, а асаблiва легенда, як найбольш нетрывалыя прадукты народнай фантазii, пачалi забiрацца eсе далей i далей, у мядзведжую глуш. Я пабываe i там, у мяне былi маладыя ногi i маладая прага. I чаго мне толькi не даводзiлася бачыць! Бачыe я цырымонiю з заломам, крапieныя святкi, гульню e забытага нават тады "яшчура". Але найбольш бачыe я апошнюю бульбу e мiсе, чорны, як зямля, хлеб, соннае "а-а-а" над калыскай, вялiкiя выплаканыя вочы жанчын. Гэта была вiзантыйская Беларусь! Гэта быe край паляeнiчых i намадаe, чорных смалакураe, цiхага, такога прыемнага здалек, звону забытых цэрквачак над дрыгвой, край лiрнiкаe i цемры. У той час якраз падыходзie да канца доeгi i балючы працэс вымiрання нашай шляхты. Гэта смерць, гэта гнаенне зажыва цягнулася доeга, амаль два стагоддзi. I калi e васемнаццатым шляхта памiрала бурлiва, з дуэлямi, памiрала на саломе, прамантачыeшы мiльены, калi e пачатку дзевятнаццатага памiранне яе яшчэ было авеяна цiхiм сумам забытых палацаe у бярозавых гаях, то e мае часы гэта было eжо не паэтычна i зусiм не сумна, а брыдка, часам нават жахлiва e аголенасцi сваей. Гэта было памiранне байбакоe, якiя занурылiся e свае норы, памiранне жабракоe, продкi якiх былi адмечаны e Гарадзельскiм прывiлеi, а самi яны, хоць i жылi e багатых напаeразбураных палацах, насiлi ледзь не кажухi, хоць гонар iх быe нязмерны. Гэта было адзiчанне без прасвятлення: брыдкiя, часам крывавыя eчынкi, прычыну якiх можна было шукаць толькi на дне iх, блiзка або занадта далека адзiн ад аднаго пасаджаных вачэй, вачэй вылюдкаe, дэгенератаe. Палiлi печкi, выкладзеныя галандскай кафляй, пашчапанымi eломкамi бясцэннай беларускай мэблi семнаццатага стагоддзя, сядзелi, як павукi, у сваiх халодных пакоях, гледзячы e бязмежную навакольную цемру праз акно, па шыбах якога сцякалi наeскос флатылii кропель. Такi быe той час, калi я ехаe на экспедыцыю e глухi Н-скi павет губернi. Я выбраe дрэнны час для паездак. Летам, вядома, фалькларысту добра: цепла, вакол прыгожыя краявiды. Але па сваiх вынiках наша праца лепшая за eсе e глухiя восеньскiя або зiмовыя днi. Тады адбываюцца iгрышчы з iхнiмi песнямi, пакудзелле з бясконцымi гiсторыямi, а пазней -- сялянскiя вяселлi. Гэта наш залаты час. Але мне выпала паехаць толькi e пачатку жнieня месяца, калi не да казак, i толькi цягучае наша "жнiво" гучыць над палеткамi. Я праездзie жнiвень, верасень, частку кастрычнiка i павiнен быe зачапiць толькi два тыднi, самы пачатак глухой восенi, калi я мог спадзявацца на што-небудзь вартае. Пасля мяне чакалi e губернi неадкладныя справы. Улоe мой быe зусiм мiзэрны, i таму я быe злы, як поп, якi прыйшоe на хаeтуры i раптам заeважыe, што нябожчык уваскрэс. Мяне мучыла даeняя застарэлая хандра, якая варушылася e тыя днi на дне кожнай беларускай душы: нявера e каштоeнасць сваей справы, бяссiлле, глухi боль -- асноeныя прыкметы лiхалецця, тое, што, па словах кагосьцi з польскiх паэтаe, паходзiць ад настойлiвай пагрозы, што нехта e блакiтным пабачыць цябе i мiла скажа: -- Бжалце e жандармерыю. Асаблiва мала было e мяне старадаeнiх легенд, а менавiта за iмi я i паляваe. Вы, напэeна, ведаеце, што eсе легенды можна падзялiць на дзве вялiкiя групы. Першыя жывуць паeсюль, распаeсюджаны сярод большай часткi народа. У беларускiм фальклоры гэта легенды пра вужыную каралеву, пра бурштынавы палац, большая частка рэлiгiйных легенд. А другiя, як ланцугамi, прыкулi да нейкай адной мясцiны, павета, нават вескi. Iх звязваюць з дзieнай скалой на беразе возера, з назвай вескi або eрочышча, з толькi адной, вось гэтай, пячорай. Вядома, што такiя легенды, звязаныя з нязначнай колькасцю людзей, вымiраюць хутчэй, хоць яны часам значна больш паэтычныя, нiж агульнавядомыя, i, калi iх надрукуюць, карыстаюцца вялiкай папулярнасцю. Так, напрыклад, выйшла на людзi легенда пра Машэку. Я паляваe менавiта за другой групай легенд. Мне трэба было спяшацца: легенда i казка вымiраюць. Не ведаю, як другiм фалькларыстам, але мне заeседы было цяжка перадчасна ехаць з якой-небудзь мясцовасцi. Мне eсе здавалася, што за зiму, якую я прабуду e горадзе, тут памрэ нейкая бабуля, якая адна, разумееце, адна ведае зараз чароeны стары сказ. I гэты сказ памрэ з ею, i нiхто, нiхто яго не пачуе, а я i мой народ застанемся абакрадзенымi. Таму нiкога не здзiвяць мае злосць i хандра. Я быe у такiм настроi, калi адзiн мой знаемы параie мне паехаць у Н-скi павет, месца, якое нават у той час лiчылася глухiм. Цi думаe ен, што я там ледзь не звар'яцею ад жаху, адкрыю e сабе мужчынскую мужнасць i знайду... Але не будзем забягаць наперад. Зборы мае былi нядоeгiмi, я сабраe невялiкi сак, узяe котчы вазок i хутка пакiнуe "сталiцу" гэтага параeнаeча цывiлiзаванага павета, каб адрачыся ад усялякай цывiлiзацыi, пераехаeшы e суседнi лясны i балотны павет, што па тэрыторыi мала чым паступаeся перад якой-небудзь дзяржавай, накшталт Люксембурга. Спачатку паабапал дарогi цягнулiся яшчэ палеткi з раскiданымi там-сям дзiчкамi, падобнымi на дубы. Траплялiся вескi з цэлымi калонiямi буслоe, але потым урадлiвая глеба скончылася i пацягнулiся бясконцыя лясы. Дрэвы стаялi, як калоны, iглiца на дарозе глушыла стук колаe. У лясных ярах пахла прэллю i цвiллю, раз-пораз зрывалiся з-пад самых капытоe коней цецеруковыя чароды (цецерукi заeседы збiваюцца e купу восенню), там-сям глядзелi з-пад iглiцы i верасу чырвоныя або счарнелыя ад старасцi брылi сiмпатычных тлустых баравiкоe. Два разы мы начавалi e лясных глухiх вартоeнях i радавалiся, калi бачылi праз начны змрок немачныя агеньчыкi iх сляпых акон. Ноч, плача дзiценак, якога ядуць прусы, конi на двары трывожацца чагосьцi -- напэeна, блiзка праходзiць мядзведзь, -- над верхавiнамi дрэe, над лясным акiянам часты зорны дождж. У хаце не прадыхнуць, дзяeчынка люляе нагой калыску. Старажытны, як свет, напеe: "А-а-а..." Не хадзi, коцю, па лаeцы Буду бiцi па лапцы, Не хадзi, коцю, па масту -- Буду бiцi па хвасту! А-а-а! О, якая жахлiвая, якая вечная i нязмерная твая туга, Беларусь! Ноч. Зоры. Першабытны змрок лясоe. I eсе ж нават гэта было Iталiяй у параeнаннi з тым, што мы пабачылi праз два днi. Лес пачаe чэзнуць, радзець, i хутка бязмежная раeнiна адкрылася нашым вачам. Гэта не была звычайная раeнiна, на якой коцяць рудыя рэдкiя хвалi нашы жыты, гэта не была нават дрыгва -- дрыгва eсе ж не пазбаeлена разнастайнасцi: там есць трава, нiцыя скарлючаныя дрэeцы, там можа блiснуць азярцо, -- не, гэта быe самы жахлiвы, самы безнадзейны з нашых краявiдаe: тарфяныя балоты. Трэба быць чалавеканенавiснiкам, каб выдумаць такiя мясцiны, i eяeленне пра iх можа з'явiцца толькi e пячорным мазгу зласлiвага iдыета. Але гэта не было выдумкай, вось яны ляжалi перад намi... Неабсяжная раeнiна, роeная, як стол, была карычневага, нават бурага колеру, безнадзейна роeная, нудная, змрочная. Часам траплялiся на ей вялiзныя купы нагрувашчанага камення, часам буры конус -- нейкi пакрыeджаны Богам чалавек, выбiраe тарпу невядома дзеля чаго, -- часам сiратлiва глядзела на дарогу адным акенцам хатка з высокiм комiнам, i вакол яе -- анi дрэeца. I нават лес, якi цягнуeся за гэтай раeнiнай, здаваeся больш змрочным, чым на самай справе. Праз якую гадзiну пачалi i на гэтай раeнiне трапляцца астраeкi лесу, чорнага, у мхах i павуцiннi, толькi часам роeнага, а больш за eсе скарлючанага, як на малюнках да страшнай казкi. Але гэтыя ляскi з'яeлялiся i знiкалi, i зноe цягнулася раeнiна, раeнiна, бурая раeнiна. Я гатовы быe зараeцi eголас ад крыeды. I надвор'е на такi выпадак стала псавацца: нiзкiя чорныя хмары паeзлi нам насустрач, там-сям з iх цягнулiся наeскос зямлi свiнцовыя палосы дажджу. Нiводнай птушкi-пасмяцюхi не траплялася нам на дарозе, а гэта была дрэнная прыкмета: павiнен быe пайсцi цяглы начны дождж. Я хацеe быe завярнуць да першай хаткi, але i яны больш не траплялiся. Памiнаючы лiхам майго знаемага, я сказаe фурману, каб ен ехаe хутчэй, i шчыльна закруцieся e плашч. А хмары накiпалi, чорныя, нiзкiя, дажджавыя; над раeнiнаю цягнуeся прысмерак, такi непрытульны i халодны, што мурашкi паeзлi па скуры. Недзе блiснула нясмелая асенняя маланка. Я толькi паспеe адзначыць неспакойнай думкаю, што гэта занадта позна для навальнiцы, як на мяне, на коней, на фурмана абурыeся акiян халоднай вады. Нехта аддаe раeнiну e лапы ночы i дажджу. I ноч гэтая была цемная, як сажа, я не бачыe нават сваiх пальцаe i толькi па паштурхванню вазка здагадаeся, што мы яшчэ едзем. Фурман таксама, вiдаць, нiчога не бачыe i цалкам аддаeся iнстынкту коней. Не ведаю, цi сапраeды быe у iх якi iнстынкт, але хутка вазок наш пачало кiдаць з байрака на байрак, з ямы на нейкi бугор i зноe у яму. Шматкi гразi i нейкай тванi ляцелi e вазок, на плашч, мне e твар, але я хутка асвойтаeся з гэтым i малieся толькi аб тым, каб не наехаць на якую прорву: самыя жахлiвыя тванi трапляюцца менавiта сярод такiх балот, праглыне i вазок, i коней, i людзей, i eранцы нiхто нават не здагадаецца, што тут хтосьцi быe, што тут дзве хвiлiны крычала чалавечая iстота, пакуль бурая каша не налезла e рот, што зараз гэтая iстота ляжыць разам з коньмi на тры сажнi нiжэй паверхнi праклятага месца. Нешта раeнула з левага боку: доeгi, працяглы, нялюдскi крык. Конi тузанулi вазок -- я ледзь не выпаe -- i памчалi кудысьцi, вiдаць, напрасткi па балоце. Пасля штосьцi хрумснула, i заднiя колы вазка пасунулiся eнiз. Адчуваючы, што пад ногi мне нацякае нешта мокрае, я таргануe за плячо фурмана. Той з нейкай абыякавасцю сказаe: -- Гiнем, пане. Тут i гамон. Але мне не хацелася памiраць. Я схапie руку фурмана, расцiснуe яму пальцы i, выхапieшы пугу, пачаe хвастаць па тым месцы e цемры, дзе павiнны былi быць конi. Нехта нема закрычаe такiм голасам, што конi, вiдаць, спудзieшыся, шалена тарганулi вазок, ен задрыжаe увесь, як быццам таксама намагаeся вырвацца, пасля штосьцi голасна цмокнула пад коламi. Вазок нахiлieся, затросся яшчэ мацней, загiгатала кабыла. I штосьцi здарылася. Вазок зноe пакацieся i хутка загрукатаe па нечым цвердым. Толькi тут я зразумеe, што нема крычаe не хто iншы, як я. Мне стала сорамна. Я збiраeся eжо было папрасiць фурмана, каб ен спынie коней на гэтым адносна цвердым, каб перачакаць ноч, але тут дождж быццам зрабieся рэдкiм, i адначасова штосьцi мокрае i калючае хвастанула мяне па твары. "Яловая лапа, -- адзначыe я. -- Значыцца, гэта лес. Конi спыняцца самi". Але прайшоe час, лапы яшчэ разы са два дакраналiся да маей галавы, а вазок не скакаe па карэннях, кацie роeна i гладка. I конi анiводнага разу не спынiлiся. Значыцца, гэта была лясная дарога. Я вырашыe, што яна павiнна кудысьцi давесцi нас, i аддаeся на волю лесу. I сапраeды, мiнула, можа, хвiлiн трыццаць, i наперадзе замiгцеe цеплы жывы агеньчык, такi ружовы i прывабны сярод гэтай золкай i мокрай цемры. Праз некаторы час можна было пабачыць, што гэта не хата палясоeшчыка i не будан смалакура, як я падумаe быe спачатку, а нейкая вялiкая будынiна, занадта вялiкая нават для гарадскога дома. Перад ею -- клумба, вакол мокрыя шаты дрэe, чорнае жарало яловай алеi, адкуль мы выехалi. Ганак быe пад нейкiм высокiм навесам, на дзвярах вiсела цяжкае бронзавае кальцо. Спачатку я, потым фурман, пасля зноe я грукалi гэтым кальцом у дзверы. Грукалi нясмела, грукалi трошкi мацней, бiлi кальцом наводмаш, спынялiся, клiкалi, пасля бiлi нагамi -- хоць бы якi водгук. Нарэшце за дзвярыма захадзiлi, няeпэeнена, нясмела. Пасля пачуeся аднекуль з вышынi сiпаты жаночы голас: -- Хто такiя? -- Мы падарожныя, цетухна, пусцiце. -- А цi не з палявання вы часам? -- Якое там паляванне, мокрыя eсе, ледзь на нагах стаiм. Дальбог, пусцiце нас. Голас змоeкнуe, пасля з нейкiмi ноткамi нерашучасцi спытаe: -- А хто ж вы такiя? Прозвiшча як? -- Беларэцкi мае прозвiшча. Я з фурманам. Бабуля за дзвярыма раптам пажвавела: -- Граф Беларэцкi? -- Спадзяюся быць графам, -- адказаe я з плебейскай непачцiвасцю да тытулаe. Голас пасуровеe: -- Ну i iдзi сабе, добры чалавек, туды, адкуль прыйшоe. Бачыце вы, ен на графства спадзяецца. Жартачкi начныя! Пайшоe, пайшоe. Пашукай сабе дзе-небудзь у лесе бярлог, калi ты такi спрытны. -- Бабуля, -- узмалieся я, -- з радасцю пашукаe бы, каб не непакоiць людзей, але ж я не тутэйшы, я з павета, заблукалi мы, сухой нiткi няма. -- Прэч, прэч, -- сказаe няeмольны голас. Iншы чалавек, можа, схапie бы e адказ на гэта камень i пачаe бы бiць у дзверы, сыплючы праклены, але я нават тут не мог пазбавiцца думкi, што гэта дрэнна: сiлком драцца e чужую хату. Таму я толькi eздыхнуe i звярнуeся да фурмана: -- Ну што ж, пайшлi адсюль. Мы накiравалiся былi да фурманкi. Вiдаць, наша саступлiвасць зрабiла добрае eражанне, бо голас, памякчэeшы, кiнуe нам наeздагон: -- Пачакайце, падарожнiкi. Хто ж вы такiя? Я забаяeся адказаць "фалькларыст", бо двойчы мяне пасля гэтага слова лiчылi за мазурыка. Таму я адказаe: -- Купец. -- А як жа вы трапiлi e парк, калi вакол мур i чыгунная агароджа? -- А я i не ведаю, -- адказаe я шчыра. -- Ехалi недзе, вiдаць, па балоце, кудысьцi правалiлiся, ледзь выбралiся... Раeло там нешта. Я i не спадзяваeся на такi вынiк маiх слоe, але пасля iх голас цiха войкнуe i спуджана закудахтаe: -- А-а Божжа ж мой! А гэта ж вы, напэeна, з Волатавай прорвы прыехалi, гэта ж толькi там i няма агароджы. Во пашчасцiла вам, выратавала вас царыца нябесная. А матка боская! А пакутнiчкi нябесныя! I зараз такая дабрыня i такi адчай адчувалiся e яе словах, што я дараваe ей гэтую гадзiну на ганку. Дзверы загрукалi засаeкамi, пасля зарыпелi, разыходзячыся i прапускаючы e начную цемру смугу аранжавага цьмянага святла. Перад намi стаяла невялiчкая бабулька e шырокай, як звон, сукнi, лiловай шнуроeцы, у якой, напэeна, хадзiлi нашы прапрашчуры пры каралi Стасе, i e вялiкiм крухмальным чапцы. Твар у добрых зморшчынах, нос кручкаваты, а рот вялiзны, падобны на шчыпцы для арэхаe, з трошкi адтапыранымi наперад вуснамi. Кругленькая, амаль як бочачка сярэдняй велiчынi, з пухленькiмi ручкамi -- яна так i напрошвалася на тое, каб яе клiкалi "мацi". I e руках у гэтай бабулi быe вялiзны пячны рагач: зброя. Я ледзь не зарагатаe, але e час прыпомнie халодную дрыгву i дождж за вокнамi i змаeчаe. Колькi людзей i зараз стрымлiвае смех з таго, што варта смеху, прыпамятаeшы, што за сцяною дождж! Мы eвайшлi e пакойчык, дзе пахла мышамi, i струменi вады адразу пабеглi з нашай вопраткi на падлогу. Я глянуe на свае ногi i жахнуeся: яны амаль па калена былi e бурай кашы, як у ботах. Бабуля толькi галавою пакiвала. -- Бачыце, я адразу сказала, што гэта тая жахлiвая твань. Вы, пане купец, павiнны паставiць свечку за тое, што так легка абышлося. -- I яна адчынiла дзверы e суседнi пакоiк, дзе жарка палаe камiн. -- Добра абышлося. Скiдвайце адразу ж вопратку, сушыцеся. У вас есць што апрануць з сухога? Сак мой, на шчасце, быe сухi, я пераапрануeся перад камiнам, вопратку маю i фурманову бабуля некуды пацягнула, а пасля зайшла e пакой з сухою -- для фурмана. Зайшла, не звяртаючы eвагi на тое, што фурман стаяe зусiм голы i сарамлiва паварочваeся да яе спiною. Паглядзела на яго сiнюю спiну i сказала непрыхiльна: -- Ты, малец, ад мяне не вельмi адварочвайся, я старая баба. I пальцы на нагах не падцiскай. На вось, пераапранайся лепей хутчэй. Калi мы пераапранулiся i трохi сагрэлiся ля камiна, бабуля паглядзела на нас глыбока запалымi вачыма i сказала: -- Ну, вось i добра. Ты, малец, пойдзеш зараз з Янам начаваць, тут табе будзе нязручна. Ян! Ян з'явieся. Гэта быe падслепаваты чалавек год шасцiдзесяцi з доeгiмi сiвымi валасамi, носам, вострым, як шыла, запалымi шчокамi, з вусамi, якiя звiсалi да сярэдзiны грудзей. Я вельмi здзiвieся, што адна бабуля з рагачом у руцэ адчынiла нам дзверы, не пабаялася двух дарослых мужыкоe, якiя невядома адкуль з'явiлiся eначы, але пасля таго, як пабачыe Яна, зразумеe, што ен стаяe недзе e засадзе i жанчына спадзявалася на яго дапамогу. Дапамога была важнецкая: у руках старога вартаeнiка я пабачыe стрэльбу. Гэта была нават не зусiм стрэльба, да яе больш пасавала б назва "мушкет". Стрэльба была вышэй галавы, прыблiзна дзюймаe на шэсць, ствол яе быe з насечкамi i шырокiм раструбам на канцы, ложа i прыклад заляпаныя, выцертыя, з брамкi звiсаe фiцiль. Словам, ей даeно было месца недзе e музеi зброi. Такiя стрэльбы звычайна б'юць, як гарматы, i так адбiваюць у плячо, што непадрыхтаваны чалавек валiцца на зямлю як сноп. I я чамусьцi з задавальненнем падумаe, што e маей кiшэнi зараз цудоeны англiйскi рэвальвер на шэсць набояe. Ян узяe фурмана i павеe яго да дзвярэй, ледзь варушачы нягнуткiмi старэчымi нагамi. Я пабачыe, што нават рукi ягоныя трэслiся. Варта была ненадзейная. "Добрая дапамога для гаспадынi", -- з горыччу падумаe я. А гаспадыня адразу ж кранула мяне за плячо i загадала iсцi за ею e "апартаменты". Мы прайшлi яшчэ адну клятушку, старая жанчына адчынiла дзверы, i я цiха войкнуe ад здзieлення i захаплення. Перад намi была вялiкая прыхожая-гасцiная, як гэта вадзiлася e старасвецкiх панскiх дамах. Але што за прыхожая! Яна была вялiзная, такая вялiзная, што мой змрочны адбiтак у люстры недзе на другой сцяне здаваeся не большым за суглоб мезенца. Падлога з дубовых цаглiн, зараз даволi пашарпаных, неабсяжна высокiя сцены, ашаляваныя чорнымi ад старасцi, блiскучымi дошкамi, разьбованымi па краях, вокны амаль пад столлю, маленькiя, у глыбокiх стральчатых нiшах. Вiдаць, мы e цемры eзбiлiся на бакавы ганак, бо проста направа ад мяне быe парадны eваход: шырокiя, таксама стральчатыя, дзверы, падзеленыя драeлянымi калонкамi на тры часткi. На калонках была трохi пашчапаная часам разьба: кветкi, пялесткi i плады. За дзвярыма, у глыбiнi вестыбюля, -- уваходныя дзверы, масieныя, дубовыя, акутыя пацямнелымi бронзавымi цвiкамi з квадратнымi галоeкамi. А над дзвярыма -- вялiзнае цемнае акно e ноч i цемру. На акне -- мастацкай работы выгiнастыя краты. Я iшоe па прыхожай i здзieляeся. Якая прыгажосць i як гэта eсе запушчана чалавечым нядбальствам. Вось цяжкая мэбля ля сцен -- яна рыпiць нават у адказ на крокi. Вось агромнiстая драeляная статуя святога Юрыя, адно з цудоeных, трохi наieных стварэнняe беларускага народнага генiя -- ля ног яе тонкi белы пыл, быццам хтосьцi насыпаe мукi: гэту непаeторную рэч сапсаваe шашаль. Вось на столi люстра, таксама выдатная па прыгажосцi -- вiсюлькi яе абабiты больш чым напалову. Магло б здацца, што тут нiхто не жыве, каб не палалi e вялiзным камiне дровы i не залiвалi няпэeным мiгатлiвым святлом усю гэтую карцiну. Амаль з сярэдзiны прыхожай шырокiя беламармуровыя сходы вялi на другi паверх, падзялялiся надвае i прыгожа, закруглена eзбягалi амаль у такi самы па памерах другi пакой. Тут было eсе тое самае, што i на першым паверсе, нават палаe такi самы камiн гарачым полымем, толькi што на сценах чорнае дрэва (напэeна, гэта быe дуб) чаргавалася з пацертымi штофнымi шпалерамi кававага колеру. I на гэтых шпалерах красавалiся партрэты e цяжкiх чорных рамах. Ды яшчэ ля камiна стаялi столiк i два крэслы. Бабуля тарганула мяне за рукаe: -- Я зараз адвяду пана e яго пакой. Гэта недалека, па калiдоры. А пасля... можа, пан хоча вячэраць? Я не адмовieся, бо амаль цэлы дзень не еe. -- Ну, то тады няхай пан пасля выйдзе сюды. Праз якiх хвiлiн дзесяць я быe у зале i там зноe пабачыe бабулю, якая шырока eсмiхнулася мне i сказала з даверам: -- Ведаеце, веска рана кладзецца спаць. Але e нас не любяць спаць, у нас кладуцца як мага пазней. I гаспадыня не любiць людзей. Не ведаю, чаму яна сення згадзiлася прыняць вас у свой дом i нават дазволiць прысутнiчаць за вячэрай (няхай пан мне даруе). Вiдаць, пан самы варты даверу чалавек з тых, што былi тут за тры гады. -- Як, -- здзiвieся я, -- хiба гаспадыня не вы? -- Я ахмiстрыня, -- з годнасцю сказала старая. -- А ахмiстрыня e лепшым з лепшых дамоe, у добрай сям'i, зразумейце гэта, пан купец. У самай лепшай з найлепшых сем'яe. Так. Гэта лепей, чым быць нават гаспадыняй у не самай лепшай з найлепшых сем'яe. -- Што ж гэта за сям'я? -- неасцярожна спытаe я. -- I дзе я? У старой гневам спалыхнулi вочы: -- Вы e маентку Балотныя Ялiны. А гаспадароe вам сорамна не ведаць. Гэта Яноeскiя. Разумееце вы, Яноeскiя! Няeжо вы не чулi? Я адказаe, што, вядома, чуe, i гэтым супакоie старую. Жэстам, вартым каралевы, яна паказала мне на крэсла (прыблiзна так у тэатрах каралевы паказваюць на плаху няшчаснаму любоeнiку: "Вось твае месца, злашчасны!"), папрасiла прабачэння i пакiнула мяне аднаго. Я вельмi здзiвieся змене, якая адбылася са старой. На першым паверсе яна войкала i прычытала, размаeляла з выразнай народнай iнтанацыяй, а перайшоeшы на другi паверх, адразу ператварылася чорт ведае e што. Вiдаць, на першым паверсе яна была дома, а на другiм была толькi ахмiстрыняю, толькi рэдкiм госцем i, адпаведна пераходам, мяняла скуру. Вочы e яе былi добрыя, але памятаю, што такая зменлiвасць мне тады вельмi не спадабалася. Застаeшыся адзiн, я пачаe разглядаць партрэты, якiя цьмяна паблiсквалi на сценах. Iх было больш за шэсцьдзесят, зусiм даeнiх i амаль што новых -- i гэта было сумнае вiдовiшча. Вось нейкi дваранiн ледзь не e кажусе -- адна з самых старых карцiн, -- твар шырокi, мужыцкi, здаровы, з густой крывею e жылых. А вось другi, ужо e срэбнатканым каптане, шырокi бабровы каeнер падае на плечы (хiтрая ты быe пратабестыя, хлопча!). Поруч з iм магутны, з каменнымi плячыма i шчырым позiркам чалавек у чырвоным плашчы (ля яго галавы шчыт з фамiльным гербам, i верхняя палова яго замазана чорнай фарбай). А далей другiя, такiя ж моцныя, але вочы тупаватыя i масляныя, насы тупыя, вусны жорсткiя. А з iмi жаночыя партрэты з пакатымi плячыма, створанымi для пяшчоты. У iх такiя твары, што заплакаe бы i кат. А напэeна, хтосьцi з гэтых жанчын i сапраeды склаe галаву на пласе e тыя жорсткiя часы. Непрыемна думаць, што такiя жанчыны бралi ежу з блюд рукамi, а e балдахiнах iхнiх спальняe гняздзiлiся клапы. Я стаe ля аднаго такога партрэта, зачараваны той дзieнай незразумелай усмешкаю, якую так непераймальна рабiлi часам нашы старыя мастакi. Жанчына глядзела на мяне спачувальна i загадкава. -- Ты -- маленькi чалавек, -- як быццам казаe яе позiрк, -- што ты зведаe у жыццi? О, каб ведаe ты, як палаюць паходнi на сценах залы для пiроe, каб ведаe ты, якая насалода цалаваць да крывi каханкаe, дваiх звесцi e бойцы, аднаго атруцiць, аднаго кiнуць у рукi кату, дапамагаць мужу страляць з вежы па наступаючых ворагах, яшчэ аднаго каханка амаль звесцi e магiлу сваiм каханнем i пасля eзяць ягоную правiну на сябе, скласцi нз эшафоце сваю галаву з высокiм белым iлбом i складанай прычоскай. Клянуся жыццем, так яна мне i сказала, i хоць я ненавiджу арыстакратаe, я зразумеe перад гэтым партрэтам, якая гэта страшная штука "род", якую пячаць ен накладае на нашчадкаe, якi цяжар старых грахоe i выраджэння кладзецца на iхнiя плечы. I яшчэ я зразумеe, якiя незлiчоныя дзесяцiгоддзi праляцелi над зямлею з тых часоe, калi гэта жанчына сядзела перад жывапiсцам. Дзе яны зараз, усе гэтыя людзi з гарачай крывею i палкiмi жаданнямi, колькi стагоддзяe прагрукацела па iх спарахнелых касцях? Я адчуваe, як вецер гэтых стагоддзяe праляцеe за маей спiною i eзняe валасы на маей галаве. I яшчэ я адчуe, што e гэтым доме стаiць холад, жахлiвы холад, якога не выгнаць нават камiнамi, што гараць дзень i ноч. Вялiзныя змрочныя залы з траскучым паркетам, змрок па кутах, вечная пройма, пах пылу i мышэй i холад, такi холад, што стыне сэрца, холад, настоены стагоддзямi, холад адзiнага маярату вялiзнага, збяднелага, амаль вымерлага за апошнiя гады роду. О, якi гэта быe холад! Каб пазнейшых нашых дэкадэнтаe, якiя апявалi занядбаныя панскiя замкi, пакiнуць тут хоць бы на ноч, яны хутка запрасiлiся б на траву, на цеплае сонейка. Пацук смела перабег па дыяганалi залу. Мяне перасмыкнула. Я зноe павярнуeся да партрэтаe. Але пазнейшыя партрэты былi таксама iншымi. У мужчын нейкi галодны незадаволены выгляд, вочы, як у старых селадонаe, на вуснах незразумелая тонкая i непрыемная з'едлiвасць. I жанчыны iншыя: вусны занадта пажадлiвыя, позiрк манерны i жорсткi. I вiдавочна слабелi рукi: за белай скурай як у мужчын, так i e жанчын бачны былi блакiтныя жылкi. Плечы ставалi вузкiмi i пададзенымi наперад, хоць юрлiвасць нават мацнела e выразе твараe. Жыцце, якiя жорсткiя жарты робiш ты з тымi, хто стагоддзi жыe адасоблена, а з народам меe зносiны толькi на той выпадак, каб нараджаць на свет бастардаe. Мне было цяжка, непрыемна глядзець на гэта. I зноe гэта пачуцце пранiзлiвага незразумелага холаду... Я не пачуe крокаe за спiною, як быццам той, хто падышоe, плыe у паветры. Мне раптам проста здалося, што нехта глядзiць мне e спiну. Тады я, прыцягнуты гэтым позiркам, павярнуeся. Жанчына стаяла за маей спiною i пытальна глядзела на мяне, схiлieшы галаву. Я быe прыгаломшаны. Мне здалося, нiбы той партрэт, якi толькi што размаeляe са мною, раптам ажыe i жанчына, што стаяла тут, за маей спiной, сышла з яго. Не ведаю нават, што мiж iмi было агульнага? Тая, на партрэце (я паглядзеe на яго i пабачыe, што ен на месцы), была, вiдаць, высокая, добра сфармаваная, з вялiкiм запасам жыццевых сiл, вяселая i моцная, прыгожая самка. А гэта -- проста заморак. I eсе ж падабенства было, тое звышпадабенства, якое прымушае нас пазнаваць у натоeпе двух зусiм не падобных братоe: брунета i бландзiна. Не, нават большае. У iх былi зусiм аднолькавыя валасы, нос той самай формы, той самы разрэз рота i тыя самыя белыя роeныя зубы. I, акрамя гэтага, яшчэ тое агульнае падабенства e выразе твару, нешта радавое, спрадвечнае. I eсе ж такой непрыемнай асобы мне яшчэ не даводзiлася бачыць. Усе тое самае, i eсе -- не тое. Маленькая ростам, худзенькая, танюткая, як галiнка, з амаль неразвiтымi клубамi i eбогiмi грудзямi, з блакiтнымi жылкамi на шыi i руках, у якiх зусiм, здавалася, не было крывi, -- яна была слабай, як сцяблiнка палыну на мяжы. Вельмi тонкая скура, тонкая доeгая шыя, нават прычоска нейкая незразумела невыразная. I гэта было тым больш дзieным, што валасы былi залацiстыя, дзiвоснай пышнасцi i прыгажосцi. Нашто быe гэты недарэчны затрапезны кукiш на патылiцы? Рысы твару былi выразныя, рэзка акрэсленыя, такiя правiльныя, што згадзiлiся б як узор нават вялiкаму скульптару. I eсе ж я не думаю, каб якi-небудзь скульптар спакусieся б ляпiць з яе Юнону: рэдка мне здаралася бачыць такi непрыемны, варты жалю твар. Вусны дзieна перакрыeленыя, ля носа глыбокiя ценi, колер твару шэры, чорныя бровы e нейкiм дзiвацкiм надломе, вочы вялiзныя-вялiзныя, чорныя, але i e iх нейкi незразумелы застыглы выраз. "Небарака, д'ябальскi непрыгожая", -- з жалем падумаe я i апусцie вочы. Я ведаю шмат жанчын, якiя да самай труны не даравалi б мне гэтых апушчаных вачэй, але гэтая, вiдаць, прызвычаiлася бачыць штосьцi нядобрае на тварах усiх людзей, якiх сустракала: яна зусiм не звярнула на гэта eвагi. Не ведаю, цi хацела яна паднесцi руку да маiх вуснаe, цi проста працягнула яе для рукапацiскання на англiйскi манер, а можа, рука проста здрыганулася, але я eзяe яе кволыя пальчыкi i пачцiва паднес iх да вуснаe. Можа, я нават затрымаe iх даeжэй, чым трэба было: я ж быe павiнен трошкi выкупiць гэты грэх апушчаных вачэй. Калi я апусцie руку, у вачах гэтай дзяeчыны -- не, нават дзiценка -- з'явiлася нешта лiхаманкавае, балючае, дзieнае. Яна eсе так, як раней, моeчкi паказала мне рукою на крэсла перад камiнам. Я, аднак, не сеe, пакуль не села яна. I зноe той самы дзieны выраз у вачах. I тут я прыпомнie, як дрыжала яе рука ля маiх вуснаe, i зразумеe, што яна проста не eмела яе падаваць, што ей нiколi не цалавалi рукi. А папраeдзе, чаго можна было чакаць ад гэтай выклятай Богам балотнай дзiркi сярод лясоe? ...Калi тая самая ахмiстрыня з падцiснутымi вуснамi прынесла нам вячэру i пакiнула нас адных, я спытаe, з кiм я размаeляю. -- Я гаспадыня Балотных Ялiн. Надзея Яноeская. -- Прабачце, можа, мне трэба было прадставiцца раней. Я, сам таго не жадаючы, падмануe вашу ахмiстрыню. Я зусiм не купец... -- Я ведаю, -- вельмi спакойна сказала яна, -- купцы не такiя, а я вас ужо бачыла. Там, над дзвярыма, есць... высока... непрыкметныя ваeчкi, каб глядзець. Калi да нас прыязджае хтосьцi, я адразу бачу, кожны раз. Толькi вельмi, вельмi рэдка прыязджаюць да нас людзi. I яны баяцца. I я таксама мала каго магу пусцiць да нас. Вы не такi, як iншыя... Рэдка e нас бываюць вартыя даверу людзi. Мяне непрыемна eразiла такая, мякка кажучы, адкрытасць. Што гэта? Тонкi разлiк або наieнасць? Але колькi я нi глядзеe на гэты перакрыeлены твар, я не мог заeважыць на iм нават водблiску нейкай задняй думкi. Твар быe прастадушны, дзiцячы. Але найбольш пераканаe мяне голас. Ён быe павольны, лянiвы, абыякавы i адначасова трапяткi i перарывiсты, як голас начной птушкi. -- I, да таго ж, я наогул бачыла вас... раней. -- Дзе? -- шчыра здзiвieся я. -- Не ведаю. Я многiх людзей бачу. Мне здаецца, што я вас бачыла e сне... Часта... А магчыма, i не e сне. Вам не здаралася адчуваць такое... як быццам вы жылi калiсьцi, даeно... i зараз адкрываеце, знаходзiце зноe многае з таго, што бачылi... даeно-даeно. Я чалавек здаровы. I я яшчэ не ведаe тады, што такое бывае часам у знерваваных людзей, людзей з вельмi тонкiм успрыманнем. У iх неяк парушаецца сувязь памiж першасным успрыманнем i наступнымi eяeленнямi памяцi. Падобнае iм здаецца тоесным, яны адкрываюць у прадметах, якiя iм зусiм не знаемыя, нешта даeно вядомае. А eсведамленне -- адвечны рэалiст -- супрацieляецца гэтаму. Таму i атрымлiваецца, што прадмет адначасова i цалкам незнаемы, i таемна знаемы. Паeтараю, я не ведаe гэтага. I eсе ж нi на хвiлiну не закралася e мой мозг думка, што гэта жанчына можа хлусiць, такой шчырасцю i абыякавасцю веяла ад яе слоe. -- Я вас бачыла, -- зноe паeтарыла яна. -- Але хто вы! Я не ведаю вас. -- Мяне завуць Андрэй Беларэцкi, панi. Я вучоны-фалькларыст. Яна зусiм не здзiвiлася. Здзiвieся я, даведаeшыся, што гэта слова ей знаема. -- Што ж, вельмi цiкава. А чым вы зацiкаeлены? Песнямi, прымаeкамi? -- Легендамi, панi. Старымi мясцовымi легендамi. Я перапудзieся не на жарт. Яна раптам выпрамiлася, як быццам яе катавалi электрычным токам, твар збялеe, павекi закрылiся, але я згодзен быe пабажыцца, што за iмi вочы яе закацiлiся. Спуджаны, я падтрымаe яе галаву i паднес да вуснаe шклянку з вадою, але яна eжо апрытомнела. I тут вочы яе заiскрылiся такiм абурэннем, такiм невыказным дакорам, што я адчуe сябе апошнiм мярзотнiкам, хоць i не ведаe, дзеля якой прыгоды я павiнен маeчаць пра сваю прафесiю. Я адчуe толькi, што тут нешта звязана са старым правiлам: "У доме павешанага не размаeляюць пра шворку". Перарывiстым голасам яна сказала: -- I вы... I вы таксама... Нашто вы мяне мучыце, нашто мяне eсе... -- Гаспадыня, панi. Дальбог, я не думаe, я не ведаю... Глядзiце, вось пасведчанне ад акадэмii, вось лiст губернатара. Я нiколi не быe тут. Даруйце, даруйце мне, калi я вас чымсьцi балюча закрануe. -- Нiчога, -- сказала яна. -- Нiчога, супакойцеся, пан Беларэцкi. Гэта так... Я проста ненавiджу гэтыя цемныя стварэннi дзiкунскага розуму. Можа, i вы калiсьцi зразумееце, што гэта такое, гэта цемнае. А я зразумела даeно. Толькi перш нiж зразумець да канца -- я памру. Я ведаe, недалiкатна было б распытваць далей. Я змаeчаe. I толькi пасля, калi яна вiдавочна супакоiлася, сказаe: -- Прабачце, калi я вас уразie, панi Яноeская. Я адразу зрабieся вам непрыемным. Калi вы хочаце, каб я ад вас паехаe? Мне здаецца, лепей зараз. Твар яе зноe дзiка скрывieся. -- Ах, хiба e тым справа! Не трэба. Вы вельмi, вельмi пакрыeдзiце мяне, калi паедзеце зараз. I да таго ж, -- голас яе задрыжаe, -- што, каб я папрасiла, разумееце, папрасiла вас застацца тут, у гэтым доме. Хоць бы на два-тры тыднi, да таго часу, пакуль скончацца цемныя ночы восенi. Позiрк яе пачынаe блукаць. На вуснах з'явiлася жаласная eсмешка. -- Пасля будзе снег... I сляды на iм. Вядома, вы рабiце, як хочаце. Але мне было б непрыемна, каб пра апошнюю з Яноeскiх сказалi, што яна забыла старадаeнюю гасцiннасць. Яна так сказала "апошняя з Яноeскiх", гэтая васемнаццацiгадовая дзяeчынка, што мне чамусьцi аж па сэрцы разанула жалем. -- Што ж, -- працягвала яна, -- калi цiкавiцеся гэтым, брыдкiм, хiба я магу супярэчыць. Iншыя збiраюць нават змей. Я павiнна вам сказаць, што вы прыехалi e запаветны край. Тут прывiдаe i зданяe больш, як жывых людзей. Сяляне, якiх трасе трасца, распавядаюць дзiвосныя i жахлiвыя гiсторыi. Яны жывуць бульбай, галодным пушным хлебам, нiшчымнай аeсянкай i фантазiяй. Начаваць у iхнiх хатах вам нельга, там бруд, скупчанасць i трасца. Хадзiце па навакольных хутарах, там вам за грошы, якiя пойдуць на хлеб цi на гарэлку, што на iмгненне сагрэе вечна халодную ад трасцы кроe, раскажуць усе. А вечарам прыходзьце сюды. Тут вас заeседы-заeседы будзе чакаць стол, i ложак, i агонь у камiне. Запамятайце, я гаспадыня тут, сяляне слухаюцца мяне. Згода? У гэты час я з упэeненасцю ведаe, што нiхто гэтага дзiценка не слухаецца, нiхто яго не баiцца i нiхто ад яго не залежыць. Магчыма, кожнаму другому я eсмiхнуeся б проста e вочы, але e гэтым "прыказе" было столькi яшчэ незразумелага для мяне малення, столькi жаласнага, што я прыкрыe павекi i сказаe: -- Добра. Я падпарадкоeваюся жаданню паненкi. Яна не заeважыла iранiчнай iскры e маiх вачах i нават паружавела на хвiлiнку, вiдаць, з той прычыны, што яе паслухалi. ...Вельмi сцiплую вячэру eзялi са стала. Мы засталiся e крэслах перад камiнам. Яноeская азiрнулася на чорныя вокны, за якiмi шумелi i церлiся аб шыбы вялiзныя дрэвы, i сказала: -- Пан Беларэцкi яшчэ не хоча спаць? Гэты дзieны вечар так настроie мяне, што спаць мне расхацелася. I вось мы сядзелi поруч i глядзелi e агонь. -- Скажыце, -- раптам запытала яна, -- людзi паeсюль так жывуць, як у нас? Я са здзieленнем глянуe на яе: няeжо яна нiколi не пакiдала гэтага дома? Яна, як быццам зразумеeшы, адказала: -- Я не была нiдзе, акрамя гэтай раeнiны e лясах. Бацька мой, ен быe лепшы чалавек на свеце, сам вучыe мяне, ен быe вельмi адукаваны чалавек. Я, вядома, ведаю, якiя есць на свеце краiны, ведаю, што не паeсюль растуць нашы ялiны, але скажыце, цi паeсюль чалавеку так сiра i холадна жыць на зямлi? -- Многiм холадна жыць на зямлi, панi. Вiнаваты e гэтым людзi, якiя прагнуць улады, непасiльнай, немагчымай для чалавека. Вiнаваты таксама i грошы, з-за якiх людзi хапаюць адзiн аднаго за глотку. Але мне здаецца, што не паeсюль так сiратлiва, як тут. Там, за лясамi, есць цеплыя лугi, кветкi, буслы на дрэвах. Там таксама галеча i забiтасць, але там людзi неяк шукаюць паратунку ад гэтага. Людзi прыкрашаюць хаты, жанчыны смяюцца, дзецi бегаюць. А тут усяго гэтага мала. -- Я здагадвалася, -- сказала яна. -- Гэты свет вабiць, але я не патрэбная нiдзе, акрамя Балотных Ялiн. Ды i што я там буду рабiць, калi там патрэбны грошы? Скажыце, а такiя рэчы, як каханне, як сяброeства, там бываюць хоць часам? Цi гэта толькi e кнiгах, якiя есць у бiблiятэцы бацькi? Я зноe нi на хвiлiну не падумаe, што гэта двухсэнсоeны жарт, хоць мае становiшча было досыць няемкiм: сядзець у начным пакоi i размаeляць з малазнаемай паненкай пра каханне, ды яшчэ па яе iнiцыятыве. -- Там яно часам бывае. -- Вось i я кажу. Не можа быць, каб людзi хлусiлi. Але тут нiчога гэтага няма. Тут багна i змрок. Тут ваeкi... ваeкi з палаючымi вачыма. У такiя ночы мне здаецца, што нiдзе, нiдзе на зямлi няма сонца. Мне стала страшна, калi я пабачыe сухi чорны бляск яе вачэй, i, каб перавесцi тэму размовы на штосьцi iншае, сказаe: -- Няeжо вашы бацька i мацi не кахалi адзiн аднаго? Яна загадкава eсмiхнулася: -- У нас не кахаюць. Гэты дом цягне з людзей жыцце. I потым, хто вам сказаe, што e мяне была мацi. Я яе не памятаю, яе не памятае нiхто e доме. Часам мне здаецца, што я з'явiлася на свет сама. Нягледзячы на глыбокую наieнасць гэтых слоe, я зразумеe, што гэта не вядомая сцэна з "Дэкамерона" i тут нельга смяяцца, бо гэта жудасна. Перада мною сядзела васемнаццацiгадовавя дзяeчына i размаeляла са мною пра тое, што даeно павiнна была хаваць у сэрцы i што, аднак, мела для яе не большую рэальнасць, нiж для мяне анелы на небясi. -- Вы памыляецеся, панi, -- буркнуe я, -- каханне eсе ж даецца нам, хоць зрэдку, на зямлi. -- Ваeкi не могуць кахаць. I як можна кахаць, калi наперадзе смерць. Вось яна, за акном. Худзенькая празрыстая ручка паказала на чорныя плямы акон. I зноe забулькацеe галасок: -- Вашы хлуслiвыя кнiгi пiшуць, што гэта найвялiкшая таямнiца, шчасце i святло, што чалавек, калi яно прыходзiць, а другi не кахае, забiвае сябе. -- Так, -- адказаe я. -- Iначай не было б нi жанчын, нi мужчын. -- Хлусiце. Людзi забiваюць не сябе, а iншых, яны выпусцiлi на зямлю тысячы прывiдаe, зданяe. Я не веру, я нiколi не адчувала гэтага, значыць, яго няма. Я нi да каго не хачу дакранацца -- я хачу схавацца ад кожнага. Я нiкога не хачу, як дзieна пiшуць вашы кнiгi, "цалаваць" -- людзi кусаюцца. Нават зараз такая размова пужае некаторых мужчын -- што ж казаць пра тыя часы. Я не належаe да нахабных мужчын, але мне не было сорамна: яна размаeляла пра каханне так, як iншыя жанчыны пра надвор'е. Яна не ведала, нiчога не ведала пра гэта, яна была неразбуджаная, зусiм халодная, халодная як лед. Яна нават не магла разумець, сорамна гэта цi не. I вочы яе адкрыта глядзелi e мае, не прыгашаныя павекамi. Гэта не магло быць какецтвам. Гэта быe дзiценак, нават не дзiценак, а жывы труп. I яна глыбей захуталася e шаль i сказала: -- На зямлi пануе смерць. Гэта я ведаю. Я не люблю, калi хлусяць пра тое, чаго нiколi не было на зямлi. Мы пасядзелi яшчэ. Вецер лямантаваe знадворку. Яна знiзала плячыма i цiха сказала: -- Жахлiвы край, жахлiвыя дрэвы, жахлiвыя ночы. I зноe я пабачыe той самы выраз на яе твары i не зразумеe яго. -- Скажыце, гэта вялiкiя гарады, Вiльня i Менск? -- Даволi вялiкiя. Але Масква, Пецярбург большыя. -- I што, там таксама людзям нядобра eночы? -- Не, што вы. Там за вокнамi агнi, усю ноч гараць лiхтары, звiняць конкi, там людзi смяюцца на вулiцах. Яна задумалася. -- Вось бачыце. А тут нiводнага агню. Вакол гэты стары парк на дзве вярсты e кожны бок, а за iм спяць без агнеe самотныя хаты. У замку каля пяцiдзесяцi пакояe, не лiчачы калiдораe i розных пераходаe з закуткамi. Ён так даeно пабудаваны. I ен вельмi халодны, бо продкi забаранiлi рабiць у iм печкi, толькi камiны, каб не было падобна на простых суседзяe. Камiны палаюць удзень i eначы, але eсе адно па кутах вiльгаць i паeсюль холад. У нас на пяцьдзесят пакояe толькi тры чалавекi. Ахмiстрыня спiць на першым паверсе, там i вартаeнiк. Яшчэ e адным з флiгеляe, за алеяй, жывуць вартаeнiк парку, кухарка i праля. Там добра. А e другой прыбудове дома, з асобным уваходам, жыве яшчэ мой упраeляючы, Iгнат Берман-Гацевiч. Нашто ен патрэбен, упраeляючы, не ведаю, але такi закон. А e доме на eвесь другi паверх, на трыццаць пакояe, я адна. I так непрытульна, што хочацца зацiснуцца кудысьцi e кут, захутацца з галавою, як дзiценку, у коeдру i сядзець так. Вось зараз мне чамусьцi вельмi добра i так спакойна, як не было eжо два гады, з таго дня, як памер бацька. I мне зараз усе роeна, есць агнi за гэтымi вокнамi цi няма. Ведаеце, гэта вельмi добра, калi поруч есць людзi. Яна давяла мяне праз гадзiну да майго пакоя (яе пакой быe толькi праз адны дзверы ад майго) i, калi я eжо адчыняe дзверы, сказала: -- Калi вы цiкавiцеся старымi паданнямi -- пашукайце e бiблiятэцы, у шафе для рукапiсаe. Там павiнен быць рукапiсны том паданняe, нашых сямейных паданняe. Ну, i яшчэ такiя-сякiя дакументы. I дадала: -- Дзякуй вам, пан Беларэцкi. Я не зразумеe, за што яна мне дзякавала, i, прызнаюся, нават не вельмi думаe пра гэта, калi eвайшоe у невялiкi свой пакой без засаeкi на дзвярах i паставie свечку на стол. У пакоiку быe ложак, шырокi, як поле бою пад Койданавым. Над ложкам стары балдахiн. На падлозе -- выцерты цудоeны кiлiм. Ложак, вiдаць, засцiлалi з дапамогаю асаблiвай палкi (як дзвесце год таму), такi ен быe вялiкi. I палка стаяла поруч. Акрамя ложка была камода, высокая канторка i стол. Больш нiчога. Я распрануeся i лег пад цеплую коeдру, задзьмуeшы свечку. Адразу ж за акном выступiлi на сiнiм фоне чорныя сiлуэты дрэe, i данесся iх роeны, наводзячы сон, шум. I чамусьцi гэта адчуванне закiнутасцi зрабiла тое, што я выцягнуeся, закiнуe рукi за галаву i, ледзь не засмяяeшыся ад шчасця, заснуe, як правалieся e нейкую цемную i прыемную прорву. Праз сон мне здалося яшчэ толькi, што нехта iшоe маленькiмi асцярожнымi крокамi па калiдоры, але я не звярнуe на гэта eвагi, я спаe i радаваeся e сне, што сплю. Гэта была апошняя мая спакойная ноч у доме Яноeскiх на Балотных Ялiнах. Навокал на многiх дзесяцiнах шумеe i хваляваeся пад асеннiм дажджом закiнуты, глухi, чорны ад старасцi i вiльгацi парк. Раздзел другi Наступны дзень быe звычайным шэрым днем, якiя часта бываюць увосень на Беларусi. Ранкам я не бачыe гаспадынi, мне сказалi, што яна дрэнна спiць уначы i таму eстае позна. Твар ахмiстрынi, калi я сядзеe за сняданнем, быe нейкi воцатна-кiслы i такi надзьмуты, што непрыемна было глядзець. Таму я не затрымаeся за сталом, узяe у пакоi свой вялiзны зашарпаны сшытак, пяць алоeкаe, накiнуe сухi плашч i, распытаeшы пра дарогу да блiжэйшага пачынка, выйшаe з пакоя. Мне адразу ж стала неяк лягчэй, хоць наваколле не магло пахвалiцца весялосцю. Толькi тут, на мокрай сцежцы, я змог добра разгледзець гэты дом-палац. Уначы ен здаeся мне меншым, бо абодва яго крылы надзейна хавалiся e паркавым гушчары i eвесь першы паверх цалкам зарос здзiчэлым, вялiзным, як дрэвы, бэзам. А пад бэзам раслi высокiя, вышэй за чалавека, жоeтыя вяргiнi, мясiсты дзядоeнiк, глухая крапiва i iншая дрэнь. Высоeваe там-сям, як ва eсiх вiльготных мясцiнах, свае лапчастыя сцяблiны падтыннiк, буялi мядзведжая дуда, шыпшына, лiснiк. I на чорнай ад вiльгацi зямлi сярод гэгага разнатраeя ляжалi белыя ад цвiлi, вiдаць, абламаныя ветрам, каржакаватыя сукi дрэe. Сляды чалавечай рукi былi вiдаць толькi перад уваходам, дзе змрочным пурпурам гарэлi на вялiкай курцiне познiя астры. I дом выглядаe так змрочна i холадна, што сэрца сцiснула. Быe ен двухпавярховы, з вялiзным бельведэрам i невялiкiмi вежкамi па краях i вызначаeся той адсутнасцю архiтэктуры, якая была тыповай для беларускiх палацаe у тыя часы, калi нашы продкi кiнулi будаваць замкi, але яшчэ патрабавалi ад дойлiдаe, каб яны рабiлi палацы падобнымi на гэтыя замшэлыя старыя берлагi. Я вырашыe iсцi e пачынак не раней, як агледзеeшы eсе тут, i пайшоe па алеi. Чорт ведае, якi дурань вырашыe насаджаць у такiм змрочным месцы ялiны, але гэта было зроблена, i дрэвы, якiм было нiяк не менш за сотню год, зрабiлi мясцовасць толькi трошкi больш прыемнай, нiж славуты лес у Дантэ. Ялiны, тоeстыя -- дваiм не абхапiць, -- падступалi да самых муроe палаца, заглядалi лапамi e вокны, узвышалкя сiне-зяленымi конусамi над дахам. Стаeбуры iх зацягнула сiвая барада мхоe i лiшайнiкаe, нiжнiя галiны звiсалi да зямлi, як шатры, i алея нагадвала вузкае мiжгор'е. Толькi ля самага дома бачны былi там-сям пахмурныя, чорныя ад дажджу, амаль голыя волаты лiпы i адзiн каржакаваты дуб, вiдаць, запаветны, бо eзносie сваю макушу на некалькi сажняe вышэй за самыя высокiя ялiны. Ногi мае бясшумна ступалi па iглiцы, пасля я пачуe, што злева пацягнула дымком, i пайшоe на пах. Хутка дрэвы расхiнулiся, толькi каб паказаць такi ж зарослы флiгель з паваленым ганкам i забiтымi вокнамi. "З палову вярсты будзе да палаца, -- падумаe я. -- Калi, скажам, гаспадароe надумаюцца рэзаць -- тут не пачуюць, хоць з гарматы страляй". Ля самых акон стаяe на дзвюх цаглiнах чыгунок, i нейкая сiвая гарбатая жанчына памешвала e iм лыжкай. Напэeна, у флiгелi дымiлi печы, i таму гаспадары да позняй восенi варылi ежу на свежым паветры. I зноe зялены змрок алеi. Я вельмi доeга iшоe ею, пакуль не дабраeся да таго месца, праз якое мы трапiлi e парк. Тут бачны былi свежыя сляды нашага вазка, i агароджа, чыгунная, вiтая, выключна тонкай работы, была павалена, разбiта на кавалкi i адцягнута e бакi. Праз яе вiткi прараслi даволi вялiкiя бярозкi. А за агароджай (тут алея звяртала налева i цягнулася немаведама куды) ляжала бурая неабсяжная раeнiна са скарлючанымi рэдкiмi дрэeцамi, зяленымi вокнамi (у адно з iх мы, вiдаць, учора ледзь не трапiлi, i я заднiм лiкам пахаладзеe ад жаху), рэдкiмi велiчнымi каменнямi. Самотная варона круцiлася над гэтым гiблым месцам. ...Калi я з'явieся надвячоркам дадому з пачынка, я быe так намучаны гэтым змрочным месцам, што ледзь узяe сябе e рукi. Мне пачынала здавацца, што гэта назаeседы, гэтыя бурыя раeнiны, дрыгва, напаeжывыя ад трасцы людзi, вымiраючы ад старасцi парк -- уся гэта безнадзейная i eсе ж родная зямля, над якою eдзень хмары, а eначы свецiць воeчае сонца або лье бясконцая злiва. Надзея Яноeская чакала мяне e тым самым пакоi, i зноe былi той самы дзieны выраз на яе перакрыeленым твары i тая самая няeважлiвасць да вопраткi. Толькi на стале, дзе стаяe познi абед, былi змены. Абед быe вельмi сцiплы i не каштаваe гаспадынi анi шэлега, бо eсе стравы былi з вясковых прадуктаe. Толькi на сярэдзiне стала стаяла бутэлька вiна, ды i тое, вiдаць, было свае, са сваiх сутарэнняe. Але eсе iншае было проста феерверкам фарбаe i форм. Пасярэдзiне стаяла срэбная ваза для кветак, i e ей дзве жоeтыя галiнкi клена, поруч з ею, але, вiдаць, з другога сервiза, вялiкая, таксама срэбная, супавая мiса, срэбная салонка, талеркi, блюда. Але здзiвiла мяне не гэта, тым больш што eсе гэтыя рэчы былi разрозненыя, цемныя ад старасцi, там-сям трошкi змятыя. Здзiвiла мяне тое, што гэтыя рэчы былi даeняй мясцовай работы. Вы, вядома, ведаеце, што стагоддзi два-тры таму срэбная i залатая пасуда на Беларусi была пераважна нямецкай работы, вывезеная з прусаe. Гэтыя прадметы, багата аздобленыя рознымi выкрутасамi, рэльефнымi фiгуркамi святых i анелаe, былi саладжавыя i прыгожанькiя, да таго, што хацелася ванiтаваць, але што зробiш, гэта была мода. А гэта было свае: нязграбныя, трошкi прысадзiстыя фiгуркi на вазе, характэрны арнамент. I нават у жанчыны на салонцы было простае шыракаватае тутэйшае аблiчча. I сярод гэтага стаялi два келiхi з вяселкавага старажытнага шкла, якога зараз на вагу золата не знойдзеш (адзiн келiх, перад ею, быe трошкi надбiты зверху). Як на грэх, адзiны за eвесь дзень апошнi прамень сонца прабieся e акно i зайграe у шкле, запалie у iм дзесяткi рознакаляровых агеньчыкаe. Гаспадыня, напэeна, заeважыла мой позiрк i сказала: -- Гэта eсе апошняе з тых трох прыбораe, якiя засталiся ад продка, Рамана Жысь-Яноeскага. Але ходзiць недарэчнае паданне, быццам гэта падарунак яму... ад караля Стаха. Праeда, сення яна неяк пажвавела, здавалася нават не такой непрыгожай, вiдаць, ей падабалася новая роля. Мы выпiлi вiна i паелi, амаль увесь час размаeляючы. Вiно было чырвонае, як гранат, i надзвычай добрае. Я зусiм развесялieся, смяшыe гаспадыню, i нават у яе з'явiлiся на шчоках дзве не вельмi здаровыя ружовыя плямы. -- А чаму вы дадалi да прозвiшча вашага продка гэты прыдомак "жысь"? -- Даeняя гiсторыя, -- зноe змрочна сказала яна. -- Справа як быццам была на паляваннi. Да глухаватага караля са спiны бег зубр, i пабачыe гэта адзiн Раман. Ён крыкнуe яму: "Жысь!" -- гэта па-нашаму, мясцоваму, значыць "сцеражыся!", i кароль павярнуeся, але, адбягаючы eбок, упаe. Тады Раман, з рызыкай забiць караля, стрэлам трапie зубру e вока, i той павалieся амаль побач з каралем. Пасля гэтага e наш герб далi пiшчаль, а да прозвiшча прыдомак "жысь". -- Такiя выпадкi маглi быць у тыя часы, -- сцвердзie я. -- Прабачце, я прафан у геральдыцы. Яноeскiя, мне здаецца, вядуцца на нашай зямлi з дванаццатага стагоддзя? -- З трынаццатага, -- сказала яна. -- I лепей бы яны не вялiся. Гэтыя законы роду чыстае глупства, але супраць iх не пойдзеш. Гэтыя камiны, гэта правiла абавязкова жыць у гэтым доме камусьцi з нашчадкаe, забарона прадаваць яго. А, мiж iншым, мы жабракi. I дом гэты -- жахлiвы дом. I на нас як праклен якi ляжыць. Двойчы пазбаeлялi герба, труцiлi. Амаль нiхто з продкаe не памер сваей смерцю. Вось гэтага e чырвоным плашчы жыeцом адпелi e царкве, вось гэтая жанчына з непрыемным тварам, наша дальняя сваячка, Дастаеeская (мiж iншым, адзiн з продкаe славутага пiсьменнiка), забiла мужа i ледзь не знiшчыла пасерба, яе засудзiлi да страты. Што зробiш, нашчадкам за eсе гэта трэба плацiць, i на мне род Яноeскiх згiне. А як мне хочацца часам на цеплае сонца, пад шаты сапраeдных дрэe, якiя тут не растуць. Мне часам сняцца яны -- маладыя, вялiзныя, пышныя, як зяленае воблака. I воды, такiя светлыя, такiя поeныя, што дух займае, што спыняецца ад шчасця сэрца. А тут гэтыя агiдныя ялiны, дрыгва, змрок... Полымя камiна наружовiла яе твар. За вокнамi eжо залягла глыбокая чорная ноч, i, вiдаць, пачалася злiва. -- Ах, пан Беларэцкi, я такая шчаслiвая, што вы тут, што есць поруч чалавек. Звычайна я e такiя вечары голасна спяваю, але я i песень добрых не ведаю, усе старыя, з рукапiсных кнiг, сабраных дзедам. I там жахi: чалавек цягне па расянцы чырвоны след, а звон, якi даeно патануe у дрыгве, гучыць па начах, гучыць... Прыходзяць днi, адыходзяць днi... -- заспявала яна глыбокiм дрыжачым голасам. -- Прыходзяць днi, адыходзяць днi, На святло наплывае цень. Б'ецца Сказко з Кiрдзяем Пацуком, Б'ецца i ноч i дзень. Кроe ад напругi з пазногцяe бяжыць, З шабляe полымя мечуць паны, I eпаe Сказко, i паклiкаe ен: "Дзе ж вы, другi?" Не чуюць яны. Любка Юр'еeна eчула голас яго, Пазбiрала свой моцны род. I "пабеглi есмо" на конях яны Да далекiх рудых балот. -- А далей дрэнна. Не хачу спяваць. Толькi i добра, што апошнiя радкi: I яны пiлi адзiн аднаго, I яны у згодзе жылi. Пакуль сонца ззяла над грэшнай зямлей, Пакуль разам у дол не сышлi. Я быe глыбока, ад усяго сэрца расчулены. Такое пачуцце бывае толькi тады, калi чалавек глыбока верыць у тое, пра што спявае. I якая цудоeная старая песня! А яна раптам уткнулася тварам у далонi i зарыдала. Дальбог, сэрца мае аблiлося крывею. Што зробiш, я наогул недаравальна жаласлiвы. Не памятаю, якiмi словамi я яе суцяшаe. Паважаны чытач, да гэтага самага месца я быe, так бы мовiць, суровым рэалiстам у сваiм апавяданнi. Вы ведаеце, я не вялiкi ахвотнiк да раманаe у духу мадам Радклiф i першы не паверыe бы, каб хтосьцi расказаe мне такое. Тон майго апавядання рэзка мяняецца. Паверце мне, каб усе гэта было выдумкай -- я б выдумаe гэта зусiм iначай. У мяне eсе ж добры густ, а такога нiводны з паважаючых сябе раманiстаe не насмелieся б прапанаваць сур'езным людзям. Але я распавядаю шчырую праeду. Мне нельга хлусiць, а гэта для мяне занадта свае, занадта важлiвае. Таму буду распавядаць, як яно было. Мы сядзелi некаторы час моeчкi; камiн дагараe, i цемра пасялiлася па кутах вялiзнай залы, калi я глянуe на яе i спалохаeся: такiя шырокiя былi e яе вочы, так дзieна нахiлена галава. I зусiм не было бачна вуснаe, так яны збялелi. -- Чуеце? Я прыслухаeся. У мяне тонкi слых, але толькi праз хвiлiну я пачуe тое, што чула яна. Недзе e калiдоры, злева ад нас, трашчаe пад нечымi крокамi паркет. Хтосьцi iшоe доeгiмi бясконцымi пераходамi, i крокi то зацiхалi, то з'яeлялiся зноe. -- Чуеце? Топ-топ-топ... -- Надзея Раманаeна, што з вамi, што такое?! -- Пусцiце мяне... Гэта Малы Чалавек... Гэта зноe ен... Па маю душу. З усяго гэтага я зразумеe толькi тое, што e гэтым доме чыняцца нейкiя недарэчныя жарты, што тут нейкi вiсус палохае жанчыну. Не зважаючы на тое, што яна схапiла мяне за рукаe, iмкнучыся затрымаць, я схапie камiнную качаргу i кiнуeся па сходах да калiдора. Гэта было справай хвiлiны, i я расчынie нагою дзверы. Вялiзны калiдор быe напаeцемны, але я добра бачыe, што e iм нiкога не было. Так, нiкога не было. Былi толькi крокi, якiя гучалi па-ранейшаму трохi няeпэeнена, але гучна. Яны былi зусiм блiзка ад мяне, але патрохi аддалялiся e другi канец калiдора. Што заставалася рабiць? Ваяваць з тым, каго не бачыш? Я ведаe, што гэта дарэмная справа, але я стукнуe качаргою проста e тое месца, адкуль чулiся крокi. Качарга прарэзала пустое паветра i са звонам упала на падлогу. Смешна? Мне было e той час, як вы здагадваецеся, не да смеху. У адказ на мой дастахвальны i рыцарскi eдар нешта жаласна i глуха застагнала, пасля пачулiся яшчэ два-тры крокi -- i eсе сцiхла. Толькi тут я eспомнie, што гаспадыня засталася адна e гэтай вялiзнай цемнай зале, i заспяшаeся да яе. Я чакаe, што яна страцiла прытомнасць, звар'яцела ад жаху памерла, але толькi не таго, што пабачыe. Яноeская стаяла ля камiна, i твар яе быe суровы, змрочны, амаль спакойны, толькi з тым самым незразумелым выразам у вачах. -- Дарэмна вы кiнулiся туды, -- сказала яна. -- Вы, вядома, нiкога не пабачылi. Я ведаю, бо бачу яго толькi я i часам яшчэ ахмiстрыня. Берман бачыe яго. -- Каго "яго"? -- Малога Чалавека Балотных Ялiн. -- А гэта што такое? -- Не ведаю. Але ен з'яeляецца, калi e Балотных Ялiнах хтосьцi павiнен памерцi наглай смерцю. Ён можа хадзiць яшчэ год, але дачакаецца свайго. -- Магчыма, -- няeдала пажартаваe я. -- Будзе сабе хадзiць яшчэ год семдзесят, пакуль вас не пахаваюць праeнукi. Яна рэзка адкiнула галаву: -- Я ненавiджу тых, хто жэнiцца. I не смейце жартаваць з гэтым. Гэта занадта сур'езна. Так загiнула восем маiх продкаe, -- гэта толькi тыя, пра каго запiсалi, -- i заeжды e запiсах упамiнаюць Малога Чалавека. -- Надзея Раманаeна, не хвалюйцеся, але нашы продкi верылi, мiж iншым, i e ведзьмакоe таксама. I заeжды знаходзiлiся людзi, якiя клялiся, што бачылi iх. -- А бацька? Мой бацька? Гэта не запiсы, гэта чула, гэта бачыла я сама. Бацька быe атэiст, але e Малога Чалавека i ен верыe да таго самага часу, пакуль яго не даканала дзiкае паляванне. Я чула, разумееце?! Тут вы мяне не пераканаеце. Гэтыя крокi гучалi e нашым палацы перад яго смерцю амаль кожны дзень. Што мне было рабiць? Пераконваць яе, што гэта была слухавая галюцынацыя? Але я не галюцынiраваe, я выразна чуe крокi i стогн. Казаць, што гэта нейкi стары акустычны эфект? Не ведаю цi дапамагло б гэта, хоць палова чутак пра прывiды e старых будынках грунтуецца менавiта на такiх фокусах. Напрыклад, вядомы прывiд палаца Любамiрскiх у Дуброeне выявieся нарэшце сасудам з ртуццю i залатымi манетамi, якi невядомы жартаeнiк год за сто да адкрыцця таямнiцы замураваe у комiн якраз у тым месцы, дзе ен выходзie на сонечны прыпек. Варта было начному холаду начаць змяняцца на дзенную спякоту, як амаль ва eсiх пакоях другога паверха пачыналiся дзiкi лямант i шоргат. Але хiба пераканаеш у гэтым дурненькае дзяeчо? Таму я з важным выглядам спытаe: -- А хто ен такi, якi ен, гэты Малы Чалавек Балотных Ялiн? -- Я яго бачыла тройчы i eсе наводдаль. Аднойчы гэта было перад самай смерцю бацькi. Двойчы -- нядаeна. А чула, можа, сотню разоe. I я не спалохалася, толькi апошнi раз, можа... трошкi. Я пайшла да яго, але ен знiк. Гэта сапраeды малы чалавек, можа, па грудзi мне, ен худы i нагадвае заморанага дзiценка. У яго сумныя вялiкiя вочы, надта доeгiя рукi i ненатуральная выцягнутая галава. Апрануты ен, як дзвесце год таму, але на заходнi манер. Вопратка зяленая. Ён звычайна зварочваe ад мяне за паваротку калiдора i, пакуль я дабягала, знiкаe, хоць гэты калiдор зусiм глухi. Там есць толькi пакой з даeно закiнутым рызманом. Але ен забiты дзюймовымi цвiкамi: мы назнарок пасля спрабавалi адчынiць -- нельга. Мне стала вельмi шкада яе. Няшчасная, напэeна, проста была на шляху да вар'яцтва. -- I гэта яшчэ не eсе, -- насмелiлася яна. -- Можа, трыста год не было e гэтым палацы Блакiтнай Жанчыны -- бачыце, вось той, што на партрэце. Сямейныя паданнi казалi, што яна задаволiла прагу помсты, але я не верыла. Гэта была не такая асоба. Калi яе e 1501 годзе цягнулi на страту, яна крыкнула мужу: "Косцi мае не супакояцца, пакуль не здохне апошняе змеяня гэтай пароды". I пасля амаль сто год ад яе не было паратунку: то чума, то невядома кiм падкiнутая e кубак атрута, то смерць ад невядомага начнога жаху. Яна кiнула помсцiць толькi прапраeнукам... Але зараз я ведаю, што яна трымае слова. Не так даeно яе пабачыe Берман на забiтым балконе, бачылi i другiя. Не бачыла адна толькi я, але гэта яе звычай, спачатку паказвацца iншым, а таму, каму трэба, толькi e часiну смерцi... Мой род знiкне на мне, я гэта ведаю. Нядоeга засталося чакаць. Яны будуць задаволены. Я eзяe яе руку i моцна сцiснуe, жадаючы прывесцi яе да прытомнасцi, чымсьцi адцягнуцть ад гэтых слоe, якiя яна казала, быццам у сне. -- Вы не павiнны непакоiцца. Калi на тое пайшло, я таксама зацiкавieся гэтым. Зданям не месца e век пары. Я клянуся вам, што тыя два тыднi, што мне засталося тут быць, я прысвячу гэтаму. Ч-чорт, бязглуздзiца нейкая! Толькi не бойцеся. Яна eсмiхнулася слабай цiхай усмешкай. -- Што вы... я прывыкла. Такое тут робiцца кожную ноч. I той самы незразумелы для мяне выраз на твары, якi так псаваe яе аблiчча. Толькi тут я зразумеe яго. Гэта быe жах, застарэлы цемны жах. Не той жах, якi прымушае на хвiлiну eстаць дыбарам валасы, а жах, якi настойваецца гадамi, якi становiцца нарэшце звыклым станам для арганiзма, ад якога не пазбаeляюцца нават у сне. Нябога была б, можа, i нядрэнная сабою, каб не гэты eстойлiвы цемны жах. А яна, нягледзячы на тое,што я быe блiзка, аж насоeвалася блiжэй да мяне, толькi каб не бачыць спiною чакаючай цемры. -- Ах, пан Беларэцкi, гэта жахлiва. Чым я вiнаватая, што павiнна адказваць за грахi дзядоe? А на гэтыя слабыя плечы лег увесь цяжар без астачы. Ён лiпкi i цемны. Каб вы ведалi, колькi крывi, забойстваe, сiрочых слез, звычайнага бруду на кожным шляхецкiм гербе! Колькi забiтых, зашмаганых да смерцi, пакрыeджаных! Мы не маем права на iснаванне, нават самыя сумленныя, самыя лепшыя. У нашых жылах не блакiтная, а брудная кроe. Няeжо вы думаеце, што eсе мы, да дваццатага калена, не павiнны адказваць за гэта, адказваць жахам, галечай, смерцю? Мы былi такiя абыякавыя да народа, якi пакутаваe з намi поруч i ад нас, мы лiчылi яго быдлам, мы лiлi вiно, а яны лiлi кроe. Яны не бачылi нiчога, акрамя дрэннага хлеба. Пан Дубатоeк, мой сусед, аднойчы прыехаe да бацькi i распавеe анекдот пра тое, як мацi-сялянка прывяла сына да пана i той пачаставаe iх калдунамi з мясам. Дзiценак спытаe, што гэта такое. Мацi, па вясковай далiкатнасцi, штурхнула яго нагою i шапнула: "Маeчы!" Дзiценак з'еe тое, што было на талерцы, пасля eздыхнуe i цiха сказаe: "А я дзесяць маeчоe з'еe". Усе, хто слухаe анекдот, смяялiся, а я здатная была даць Дубатоeку ляпасу. Гэта не смешна, калi дзецi нiколi e вочы не бачылi калдуноe, нiколi-нiколi не елi мяса. У iх рэдкiя валасы, крывыя ногi, у чатырнаццаць год гэта зусiм дзецi, а e дваццаць пяць -- дзяды са зморшчанымi старэчымi тварамi. Як iх нi гадуй -- яны народзяць такiх самых дзяцей, калi наогул народзяць. Яны адказвалi нам паeстаннямi, лютавалi e гэтых паeстаннях, бо да гэтага цярпелi цэлае стагоддзе нечуваную крыeду. I мы пасля страчвалi iх. Вось гэты, на сцяне, у бабровым футры, закатаваe нават свайго стрыечнага брата, якi стаe на бок вашчылаeцаe. Прозвiшча брата было Агей Грынкевiч-Яноeскi. Якiя мы былi абыякавыя. Такiя самыя двухногiя, як мы, елi траву, хоць край наш, шчодры i багаты, лепшы на зямлi, нiколi не прымусiць чалавека памерцi ад нястачы ежы. Мы гандлявалi радзiмай, прадавалi яе хцiвым суседзям, а сяляне любiлi яе, сваю мачыху, i... падыхалi ад бясхлеб'я. I хто абвiнавацiць iх, калi яны возьмуць вiлы i eваб'юць iх нам у грудзi? Мне здаецца, што нават праз сто год, калi eсе мы вымрам, калi нашчадкi гэтых няшчасных выпадкова адшукаюць нейкага шляхцiца -- яны будуць мець поeнае права забiць яго. Зямля не для нас. Я глядзеe на яе са здзieленнем. Гэты запал, гэта натхненне eласным словам зрабiлi яе твар незвычайным. Я толькi тут зразумеe, што нiякая яна не непрыгожая, што перада мною незвычайная дзяeчына, прыгожая дзieнай, трохi вар'яцкай прыгажосцю. Ух! Якая гэта была прыгажосць!!! Напэeна, такiмi былi нашы старажытныя "прарочыцы", якiя бiлiся e атрадах Мурашкi i Мужыцкага Хрыста. Гэта была прыгажосць незямная, замучаная з горкiмi вуснамi i вялiкiмi чорнымi сухiмi вачыма. I раптам... усе гэта знiкла. Перада мною зноe сядзеe той самы заморак. Толькi я eжо ведаe, якая яна на самай справе. -- I eсе ж мне вельмi, вельмi не хочацца памiраць. Я так хачу сонца, iншых, не бачаных мною лугоe, дзiцячага смеху. Я вельмi жадаю жыць, хоць i не маю на гэта права. Толькi гэта i дало мне магчымасць вытрымаць гэтыя два гады, хоць выйсця няма. Тут начныя крокi. Малы Чалавек, Блакiтная Жанчына. Я ведаю, я памру. I eсе гэта дзiкае паляванне караля Стаха. Каб не яно -- мы, магчыма, яшчэ жылi б. Яно заб'е нас. I яна змоeкла, змоeкла на цэлую гадзiну, пакуль не прыйшоe час iсцi па пакоях. I калi да гэтага вечара я быe абыякавы да гэтай заморанай шляхцяначкi, дык пасля яе палкiх слоe зразумеe, што нейкiм дзiвам з яе атрымаeся сапраeдны чалавек. Гэтаму чалавеку трэба было абавязкова дапамагчы. I, лежачы e цемры з адкрытымi вачыма, я амаль да ранку думаe, што калi eчора я вырашыe ехаць праз два днi з брыдкага месца i далей ад радавiтай гаспадынi, дык зараз я застануся тут на тыдзень, два, тры, на месяц, каб разгадаць усе гэтыя таямнiцы i вярнуць сапраeднаму чалавеку заслужаны iм спакой. Раздзел трэцi Першае, што я зрабie наступнага дня, гэта ададраe дошкi ад дзвярэй таго адзiнага закалочанага пакоя, у якiм толькi i мог знiкнуць Малы Чалавек, калi ен быe iстотай з плоцi i крывi. Цвiкi заржавелi, фiленгi на дзвярах былi цэлымi, у пакоi ляжаe пласт пылу на тры пальцы. Там нiхто не мог схавацца, i я зноe закалацie дзверы. Пасля я абследаваe усе пакоi e другiм крыле i пераканаeся, што схавацца там няма дзе. Над калiдорам, дзе я чуe крокi, была гара, на якой таксама не было слядоe. Справа былi дзверы e мой пакой i пакой гаспадынi, глухi мур i за iм парк. Ад усяго гэтага e мяне пачало круцiцца e галаве. Няeжо сапраeды iснуе на свеце нешта зверхразумовае? З гэтым я, загартаваны "афеiст", нiяк не мог згадзiцца. Мне прыйшла e галаву думка, што трэба пайсцi e бiблiятэку i даведацца нарэшце, што гэта за дзiкае паляванне, пра якое мне было нязручна распытваць гаспадыню. Дарэчы, я спадзяваeся адшукаць там якi-небудзь стары план дома, каб пасля распачаць метадычныя пошукi. Я ведаe, што e нашых старых палацах бывалi часам так званыя "слухаeкi", гэта значыць таемныя прабоi e мурах. У iх звычайна былi замураваны "галаснiкi", -- асобай формы гарлачы, што eзмацнялi гукi, -- i гаспадар мог, знаходзячыся e другiм канцы палаца, добра чуць, што гавораць госцi або слугi e гэтым канцы. Магчыма, i тут было нешта падобнае. Якая-небудзь ахмiстрыня хадзiла eначы на першым паверсе, а крокi яе былi чутны тут. Гэта была слабая надзея, але чаго не здараецца... I я накiраваeся e бiблiятэку, якая размяшчалася e бельэтажы, мiж першым i другiм паверхамi, у асобным крыле. Рэдка мне здаралася бачыць такiя запушчаныя пакоi. Паркет выбiты, вялiзныя вокны e пыле, люстры на столi e пыльных чахлах. Вiдаць, гэта была самая старажытная частка дома, "замчышча", вакол якога пасля eзнiк сам палац. Гэта прыйшло e маю галаву, калi я пабачыe перад самай бiблiятэкаю дзieны пакой. I тут быe камiн, але такi вялiзны, што зубра можна было засмажыць, i нават гнезды ад пожагаe яшчэ засталiся на яго сценах. Вокны маленькiя, з каляровых шкельцаe, сцены груба атынкаваныя; на столi перакрыжоeваюцца цяжкiя квадратныя бэлькi, укрытыя закуранай разьбою. А на сценах старая грубая зброя. Словам, гэта быe пакой тых "добрых старых часоe", калi паны разам з хлопамi збiралiся e адну залу i сядзелi зiмовымi вечарамi пры вогнiшчы. Панi i чаляднiцы пралi, пан гуляe з хлопцамi e "дваццаць пальцаe" або e косцi. Ах, iдылiчныя старыя часы! I куды, нашто вы толькi знiклi? Праeда, пасля мiж адным i другiм магло здарыцца такое, што -- толькi паслухаеш -- кроe ледзянее i жыць не хочацца, але ж гэта глупства, на гэта зважаюць толькi сентыментальныя хлюпiкi. Прабачце мне, шаноeныя чытачы, што я не магу прайсцi мiма нiводнага пакоя, каб не распавясцiць пра яго. Што паробiш, на старасцi год чалавек робiцца балбатлiвы. I, да таго ж, вы такога нiколi не бачылi i не пабачыце. Магчыма, камусьцi будзе цiкава. Бiблiятэка была пад стыль перадпакоя. Высокiя скляпеннi, вокны на калонках, крэслы, абабiтыя рудой ад старасцi скурай, вялiзныя шафы моранага дубу i кнiгi, кнiгi, кнiгi. Ну, як прайсцi паeз iх i не сказаць вам хаця пару слоe! У мяне слiна цячэ ад адных успамiнаe. Даeнiя пергаментныя кнiгi, кнiгi на першай порыстай паперы, кнiгi на жоeтай ад старасцi, гладкай iльснянай паперы. Кнiгi ХVII стагоддзя, якiя адразу адгадаеш па гатунку скуры на вокладках. Рудая скура вокладак ХVIII стагоддзя; драeляныя дошкi, абцягнутыя тонкай чорнай скурай, на вокладках кнiг ХVI стагоддзя. I назвы, Божа, якiя назвы! "Катэхiзiс роускi", "Сапраeдная хронiка Яна Збароeскага", "Варлам-iндзеянiн", "Прытча пра славiя", старыя шастадневы, "Пчала працавiтая", рукапiсныя зборнiкi старых легенд, "Gista Romanorum" з двухсот апавяданннe, "Трышчан i Iзота", "Бава" e беларускiм варыянце, "Анафегмы", "Прамова Мялешкi" -- гэта быe скарб. А больш новыя манерныя кнiгi з доeгiмi назвамi накшталт: "Плаценне амурнае, або тысяча спосабаe, якiмi адарыраваны кавалер свой прадмет да згоды з амурнай пажадлiвасцю сваей прывесцi можа". Але хопiць, iначай я рызыкую нiколi не скончыць свайго апiсання. Я так захапieся кнiгамi, што не адразу заeважыe у пакоi другога чалавека. А ен мiж тым узняeся з крэсла i чакальна глядзеe на мяне, трохi нахiлieшы галаву. На вуснах ягоных была прыемная eсмешка, вялiкiя вочы ласкава eсмiхалiся. Адной рукою ен сарамлiва прытрымлiваe на жываце халат. Мы адрэкамендавалiся. -- Андрэй Беларэцкi. -- Iгнась Берман-Гацэвiч, упраeляючы, -- сказаe ен цiхiм ветлiвым голасам. Мы селi. Я глядзеe на гэтага чалавека, зацiкаeлены. Што магло трымаць яго e жахлiвых Балотных Ялiнах? Грошы? Iх не было. А ен, як быццам iмкнучыся адказаць на мае думкi, сказаe: -- Бачыце, якiя кнiгi. Дзеля iх i трымаюся тут. Кнiгалюб. Кнiгалюб быe невысокi, дрэнна збiты чалавек. Твар яго, мяккi i пяшчотны, занадта мяккi для мужчыны трыццацi пяцi год, быe румяны нежывым румянцам, як на фарфоравай ляльцы. I наогул ен быe занадта "лялечны". Вялiкiя шэрыя вочы, доeгiя вейкi, роeны прамы носiк, тонкiя, прыемна складзеныя вусны. Пастушок з табакеркi. I барада e яго расла слабая, як у многiх беларусаe з нездаровых балотных мясцiн. -- Вы, напэeна, з паeночнай Меншчыны? -- спытаe я. -- О, пан не памыляецца, не, -- сказаe ен. -- Да гэтага жыe у губернскiм горадзе. А зараз тут. Калi б у мяне спыталi, якая рыса гэтага чалавека перш за eсе кiдаецца e вочы, я б сказаe: "Старамодная галантнасць". Ён быe цудоeна выхаваны, гэты ляленыш, выхаваны e духу правiнцыяльнай шляхецкай гжэчнасцi, якая смяшыць нас. Калi глядзiш на такiх людзей -- так i здаецца, што e iх сям'i дзецi, гуляючы e схованкi, хавалiся пад шырачэзную, у шэсць полак, шарсцяную сукню бабулi, якая -- бабуля, а не сукня -- вязала панчохi або цыравала новыя шкарпэткi, каб не так хутка прадзерлiся. I, аднак, гэта eражанне хутка рассейвалася. Нешта пурытанскi-чапурыстае, жарсткавае было e гэтых вачах, у падцiснутых вуснах. Але таго, што дадзена, не адбярэш. Гэта быe сапраeды абазнаны e кнiгах чалавек. Праз дваццаць хвiлiн размовы я зразумеe гэта, мала таго, пераканаeся, што гэты самавук ведае старажытную лiтаратуру не горш, як я, чалавек з унiверсiтэцкай адукацыяй. Таму я навеe размову на дзiкае паляванне. У Бермана вусны склалiся, як курыная дупка. -- Чаму пан цiкавiцца гэтым? -- Я этнограф. -- О, тады вядома, вядома. Але мая сцiплая асоба не можа расказаць гэтага так, як трэба для высокага госця. Мы лепей дамо слова пажоeклым старонкам кнiг. Пан разбiраецца e лiтаратурнай мове ХVII стагоддзя? Ён адчынie адну з шафаe артыстычным рухам (пальцы e яго былi тонкiя i e два разы даeжэй за нармальныя), узняeшы воблачка пылу. I вось на маiх каленях ляжаe вялiзны том, спiсаны калiграфiчна дробнымi, рудымi ад старасцi лiтарамi. "Року цiсеча шэсць сот першага не было спакою на гэтай зямлi. Толькi што копны суддзя Балвановiч справу разгледзеe пра забiцце i атрутны морд праз хлопаe пана лiтасцiвага iхняга Янука Бабаеда. I e iншых мясцiнах такаждзе спакою не было. Дубiна да места Вiцебскага падыходзie, пад Крычавам i Мсцiславам i e нас хлопы морд, i забойства, i шкоду чынiлi. Чатырнаццаць паноe забiлi. Iж без бытнасцi нашае, казалi, яшчэ траiх бiлi так, што ад таго бiцця не ведалi, яко жывы будуць". Але вам, напэeна, цяжка чытаць такое. Таму я проста пераскажу вам змест гэтай старой легенды. Справа была e тым, што e тыя часы бунтавалi не толькi хлопы. Бунтавала i старажытная беларуская шляхта, пакрыeджаная новымi парадкамi. У ваколiцах Балотных Ялiн было асаблiва неспакойна. Тут, у Хаданоeскай пушчы, сядзеe кульгавы бацька Яраш Штамет, якi падтрымлiваe вельмi радавiтага беларускага пана Стаха Горскага, што быe у сваяцтве праз продкаe колiшняму князю вiленскаму Аляксандру. Гэты малады i славалюбiвы чалавек паставie перад сабою мэту: дабiцца самастойцасцi. Для гэтага былi eсе прадумовы: каралеeская кроe, якая цякла e яго жылах (тады на гэта вельмi зважалi), падтрымка навакольнага панства, вялiзныя вайсковыя сiлы, падтрымка праваслаeных i "лясных братоe", талент воiна, а галоeнае -- жахлiвая галеча, цалкам безнадзейнае iснаванне сялян. Маладога кiраeнiка па eсiм наваколлi называлi eжо, не саромячыся, каралем. Але ен пакуль што збiраe сiлы i дыпламатычна туманie вочы прадстаeнiкам дзяржаeнай улады. Сiлы яго, як казаe рукапiс, дасягалi eжо васьмi тысяч коннiкаe, якiя часткова хавалiся e пушчы, часткова знаходзiлiся пры яго палацы. Нарэшце глыбокай восенню 1602 года eсе было гатова. Па навакольных цэрквах сяляне eзялi прысягу каралю Стаху, i ен нечаканым ударам авалодаe моцным замкам у сучасным павятовым гарадку. Чакалi толькi Яраша Штамета з хлопцамi, а паколькi войска было моцным, а кароль рашучым -- цалкам магло здарыцца, што e гiсторыю Беларусi была б запiсана новая яскравая старонка. Не выказваe асаблiвага захаплення каралем Стахам толькi Раман Яноeскi, моцны магнат, уладар Балотных Ялiн. Кароль падазраваe, што Раман уступie у заганныя зносiны з гетманам лiтоeскiм i нават рымскай царквою. Ён папярэдзie Яноeскага, што гэта небяспечна для яго скончыцца. Яноeскi запэeнie яго e сваей павазе i адданасцi, i кароль Стах паверыe, нават аблабызаeся з Раманам, нават змяшаe у кубку сваю i яго кроe, якую пасля выпiлi абодва дагаворныя бакi. Стах нават даслаe Раману срэбную пасуду. Невядома, што прымусiла Рамана рашыцца на наступнае. Цi славалюбства, цi вераломства, цi, можа, яшчэ што. Ён жа быe сябрам законнаму каралю. Ён запрасie караля Стаха на паляванне, i той выехаe да яго са сваiм невялiкiм паляeнiчым атрадам чалавек у дваццаць. Штамет павiнен быe з'явiцца e замак назаeтра, часу было досыць. Кароль вырашыe пабавiцца, тым больш што прадмет палявання быe вельмi спакуслiвы: балотная рысь, iстота, якая нагадвала памерамi i афарбоeкай тыгра i eжо тады была рэдкай у нашых пушчах, а пасля, год праз сотню, зусiм знiкла, i пра яе нават забылi. "I чорную здраду задумаe ен, пан Раман. Хоць i быe кароль Стах мужыцкiм каралем, хоць i eзняeся супраць божых улад, але хiба не благаславie бы Бог i яго eладу, каб ен захапie трон дзедзiч сваiх? I прыехаe кароль Стах у Балотныя Ялiны, i тут яму палац агнямi eпрыгожылi i пiр зрабiлi. I ен пie i пацяшаeся з панам Раманам i iншымi панамi, а паноe тых была, можа, сотня i яшчэ тры дзесяткi. А eначы паехалi яны на паляванне, бо ночы стаялi светлыя, а e такiя ночы балотная рысь пакiдае сiтнягi, i ходзiць на нашай раeнiне ад Балотных Ялiн аж да eрочышчаe Курганы i Пнюхi, i ловiць не толькi худобу, але i самотных людзей, -- таму ж i ненавiдзяць яе eсе, таму i знiшчаюць, што яна -- людажэр: воeк прамiне, i лясная рысь часцей за eсе прамiне, а балотная не прамiне. I госцi eсе паехалi, а Раман, з паляваннем караля Стаха, i старым сваiм верным даездчыкам Аляхно Варонай, i дробным шляхцiцам Дубатоeкам паехалi на балотную рысь. А ноч такая была, што ледзь месяц свяцie, i смутна eсе было, i скакалi па балотах, нягледзячы на восень, балотныя сiнiя агнi. А агнi чалавечыя згаслi e хатах, i, можа, нават Бог, па нявызначанай мудрасцi сваей, пагасie агнi i e некаторых душах чалавечых. I адбiлiся ад загоншчыкаe сваiх пан Раман i кароль Стах. Не паспелi i агледзецца яны, як скокнуe з купiны лемпарт балотны, збie ударам сваiх грудзей у грудзi каня Рамана i выдраe у каня таго кавалак жывата з кiшкамi разам, бо такi eжо звычай балотнай рысi. I eпаe пан Раман, i адчуe жах смяротны, бо звер палаючымi вачыма глядзеe у твар яго, i быe ен, гэты звер, шырэй яго i доле. Але тут кароль Стах скочыe з свайго каня драпятага проста на спiну зверу, схапie яго за вуха, аддзер пысу з ляжачага i кордам, кароткiм мячом, паласнуe яго па глотцы. Лемпарт адкiнуe яго eдарам лапы, i Стах адляцеe, а звер насеe на яго, памiраючы, але тут i пан Раман ускочыe i разбie чэрап страшыдла сваiм баявым чаканам. Так i ляжалi яны eтрох; i пан Раман дапамог каралю eстаць, пацалаваe у вусны i сказаe: -- Квiты мы з табою, браце. Ты мне жыцце выратаваe, а я тваю душу выратаваe шчыра. А пасля напаткалi iх паляeнiчыя, i вырашылi яны ноч правесцi разам у лесе i яшчэ пiць i гуляць, бо яшчэ не досыць было для iхняй душы, i сэрца iх пасля бойкi з лемпартам прасiла вiна. I расклалi яны вогнiшча e лесе запаветным, i пачалi пiць. А цемра стала такая, калi знiк месяц, што, адыдзi далей ад вогнiшча,i не пабачыш пальца на руцэ. Узялi яны бочкi вiна, што прывез Раман, i пiлi, забаeлялiся. I нiхто не ведаe, што вiно тое было атручанае, толькi Раман, Варона i Дубатоeк загадзя сябе да тае атруты прывучылi. I eсе пiлi, толькi кароль Стах пie мала. Пачакай, Раман. Што ты робiш, Раман? За зямлю сваю хацеe косткi свае скласцi гэты чалавек. Што ж ты божае наканаванне сабою замянiць хочаш? Панства свайго табе шкада, а цi падумаe ты, што топчуць волю народа твайго, мову i веру яго, душу яго? Не думаеш ты пра гэта, зайздрасць i славалюбства e сэрцы тваiм. I так яны пiлi, пакуль не сталi e людзей з палявання караля Стаха закрывацца вочы. Але кароль усе казаe, якiмi шчаслiвымi ен зробiць усiх, калi сядзе на трон дзедзiч сваiх. I тады пан Раман узяe свой корд, узяe яго за рукаяць аберуч i, падышоeшы да караля Стаха са спiны, узнес корд над яго галавою i пасля апусцie гэты корд вастрыем на патылiцу караля Стаха. Той клюнуe носам, пасля eзняe галаву, паглядзеe у вочы Раману, i твар яго, залiты крывею, быe як вопль жахлiвая да Бога аб помсце. -- Што ж ты зрабie! Ты ж пабрацiм мой, браце. А пасля, намагаючыся eстаць, крыкнуe: -- Многiх людзей пазбавie ты зараз шчасця. Нашто прадаe ты свой народ, адступнiк? Раман другi раз ударыe яго мячом, i той упаe, але дар слова не кiнуe яшчэ ягоных вуснаe: -- Зараз трымайся, здраднiк. Праклен мой на цябе i на твой чорны род! Хай стане камянем хлеб ля вуснаe тваiх, хай бясплоднымi будуць жонкi вашы, а мужы захлынуцца eласнай крывей! I пасля сказаe ен жаласным ад слабасцi голасам, але жорстка: -- Прадаe ты свой край, былы пабрацiм. Але мы не памром. Мы яшчэ з'явiмся да цябе, i да дзяцей тваiх, i да нашчадкаe тваiх, я i мае паляванне. Да дваццатага калена будзем мы помсцiць бязлiтасна, i не схаваецеся вы ад нас. Чуеш, да дваццатага калена! I кожнае з кален тваiх будзе дрыжаць больш балюча i жахлiва, нiж я зараз, ля ног тваiх. I eранie галаву. А яго аслупянелае паляванне нарэшце схамянулася i схапiлася за нажы. I яны бiлiся дваццаць супраць траiх, i бойка была жахлiвай. Але трое адолелi дваццацех i забiлi eсiх. А пасля яны прытарочылi трупы i параненых, якiя жаласна стагналi, да eласных коней i насцябалi iх, i конi памчалiся якраз да Волатавай прорвы, не разбiраючы дарогi. I нiхто не заeважыe, што e целе караля Стаха яшчэ была iскра жыцця. Конi ляцелi e ноч, i слабы месяц асвятляe iх доeгiя грывы, i недзе наперадзе бегалi па купiнах сiнiя агнi. I з гэтага жахлiвага статка даносieся голас караля Стаха: -- Д'яблу аддаю душу сваю, бо не дапамагае Бог. Трымайся, Раман, мы прыскачам да цябе конныя! Дрыжы, Раман, калацiся, адвечны вораг! Мы прыйдзем! Мы адпомсцiм! I нiхто не ведаe, што праeда была e гэтых словах, што зброяй д'ябла, праeды, помсты i кары з'явieся кароль Стах. Не за тое помсцie ен, што забie яго Раман. Забойства нiколi не атрымае такой кары, калi гэта не забойства пабрацiма. Нядоeга яны зажылiся на свеце. Даездчык Варона першы пабачыe ценi Стаха i яго прыспешнiкаe праз два тыднi. Не разбiраючы дарогi, iмчалася дзiкае паляванне па самай жахлiвай дрыгве, па лесе, па вадзе межыток. Не бразгалi цуглi, не звiнелi мячы. На конях сядзелi маeклiвыя коннiкi, i балотныя агнi кацiлiся наперадзе дзiкага палявання караля Стаха якраз праз дрыгву. Аляхно з'ехаe з розуму. Загiнуe пасля таго i Дубатоeк. Гетман лiтоeскi рассеяe мужычыя палкi, якiя засталiся без кiраeнiка, у бойцы загiнуe Яраш Штамет. А Раман Яноeскi быe жывы i смяяeся. I аднойчы ен быe на паляваннi i вяртаeся адзiн праз верасавыя пусткi дадому. Месяц слаба свяцie на верас. I раптам забегалi недзе ззаду сiнiя балотныя агнi, i даляцеe з таго боку спеe рагоe i ледзь чутны стук капытоe. А пасля з'явiлiся цьмяныя ценi коннiкаe. Грывы коней веялi па ветры, беглi перад дзiкiм паляваннем гепарды, спушчаныя са шворак. I бязгучна па верасе i дрыгве ляцелi яны. I маeчалi коннiкi, а гукi палявання даляталi аднекуль з другога боку. I перад усiмi скакаe, асветлены месяцам, туманны i вялiзны кароль Стах. I гарэлi вочы коней, i людзей, i гепардаe. I Раман пабег, а яны бязгучна i хутка скакалi за iм, i конi часам перабiралi нагамi e паветры, i спяваe дзiкi верас, i месяц раeнадушна глядзеe на пагоню. I Раман тройчы крыкнуe: "Дзiкае паляванне!.." такiм голасам, што пачулi нават людзi e навакольных хатах. А пасля дзiкае паляванне нагнала яго, i сэрца яго не вытрымала. Так загiнуe Раман. Многiя з таго часу бачылi на тарфяных раeнiнах дзiкае паляванне Стаха. I хоць карала яно не eсiх, але мала e каго не разрывалася сэрца, калi бачыe ен на балотах змрочныя ценi коннiкаe. Так загiнулi сын Рамана i сын яго сына, пасля смерцi якога я i пiшу пра гэта на навучэнне i жах яго нашчадкаe, якiя, можа, i змогуць добрымi справамi пазбавiць сiлы сiвы даeнi праклен. Сцеражыцеся дрыгвы, людзi, сцеражыцеся балот уначы, калi сiнiя агнi збiраюцца i пачынаюць скокi на самых гiблых мясцiнах. Там часта eначы пабачыце вы дваццаць коннiкаe на вараных дрыкгантах. I галоeны коннiк iмчыць наперадзе eсiх. Капялюх з заломленым полем насунуты на яго вочы, ногi прывязаны да сядла. Не бразгочуць мячы, не ржуць маeклiвыя конi. Толькi часам аднекуль здалек даносiцца спеe рога. Развяваюцца грывы, балотныя агнi ззяюць пад нагамi коней. Па верасе, па гiблай дрыгве скача дзiкае паляванне i будзе скакаць да тых часоe, пакуль iснуе свет. Яно -- наша зямля, нелюбiмая намi i страшная. Злiтуйся з нас, Божа!" Я адарваeся ад паперы i скалануe галавою, жадаючы пазбыцца дзiкiх вобразаe. Берман чакальна глядзеe на мяне. -- Ну, што, пан, прашу прабачэння, думае пра гэта? -- Якая жахлiвая, прыгожая i фантастычная легенда, -- шчыра eсклiкнуe я. -- Так i просiцца пад пэндзаль вялiкага мастака. I што толькi можна прыдумаць! -- О, як бы гэта, прабачце, была толькi легенда... Вы ведаеце, я вальнадумны чалавек, я атэiст, як кожны чалавек, якi жыве душою e нашым высокаадукаваным веку. Але e дзiкае паляванне караля Стаха я веру. Ды i дзieна было б не верыць. Ад яго загiнулi нашчадкi Рамана i амаль вымер род Яноeскiх. -- Паслухайце, -- сказаe я. -- Я eжо гаварыe гэта аднаму чалавеку, але скажу i вам. Я магу захапляцца старымi легендамi, але што мяне прымусiць верыць iм? Нашчадкi Рамана загiнулi "ад палявання" дзвесце год таму. У тыя часы магiлеeскi летапiс сур'езна сцвярджаe, што перад вайною на магiлеeскiх мурах, куды i чалавек не можа eзлезцi, з'яeлялiся крывавыя адбiткi далоняe. -- Так, я памятаю гэта, -- адказаe кнiгалюб. -- Можна было б прывесцi i далейшыя прыкметы, але яны... м-м-м... трошкi фрывольныя. Нашы продкi былi такiя грубыя людзi. -- Ну, вось бачыце. -- сказаe я з дакорам. -- А вы верыце e паляванне... Лялечны чалавек, як мне здалося, вагаeся. -- Ну, а што б вы сказалi, шаноeны, калi б я заявie, што бачыe яго? -- Байкi, -- жорстка адсек я. -- I не сорамна вам пужаць такiмi словамi, такiмi паведамленнямi жанчын? -- Гэта не байкi, -- паружавеe Берман. -- Гэта сур'езна. Не eсiм быць героямi, i я, шчыра кажу, баюся. Я нават не ем зараз з гаспадыняю за адным сталом, бо на такiх таксама eпадзе гнеe караля Стаха. Ды памятаеце, у рукапiсах... -- I як вы бачылi дзiкае паляванне? -- Так, як i тут, у кнiзе. Я быe у Дубатоeка, суседа Яноeскiх, -- мiж iншым, нашчадка таго Дубатоeка. -- I вяртаeся ад яго. Я iшоe верасавай пусткаю, якраз ля вялiзнай купы каменняe. I ноч была светлаватая. Я не пачуe, як яны з'явiлiся. Яны iмчалi паeз мяне якраз па дрыгве. О, гэта было жудасна! Нешта каламутнае плесканулася e яго вачах, i мне падумалася, што e гэтым доме, ды, напэeна, i па eсей раeнiне, дрэннае робiцца з мазгамi людзей. "Цi есць тут хоць адзiн нармальны? Цi, можа, усе вар'яты?" -- падумаe я. -- Галоeнае, яны iмчалi амаль бязгучна. Конi, ведаеце, такой старажытнай пароды, якую зараз з агнем не знойдзеш: сапраeдныя палескiя дрыкганты з падрэзанымi жыламi ля хвастоe. Грывы веюць па ветры, плашчы-велеiсы... -- Велеiсы апраналiся толькi на панцыр, -- непачцiва перабie я. -- А якi панцыр можа быць на паляваннi? -- Я ведаю, -- проста i вельмi шчыра адказаe лялечны чалавек, паставieшы на мяне вялiкiя, рахманыя, як у аленя, вочы. -- Паверце, каб я хлусie, я б мог прыдумаць нешта больш спрытнае. -- Тады прабачце, -- знiякавеe я. -- Велеiсы развяваюцца за спiнамi людзей. Дзiды тырчаць у паветры. I мчаць, мчаць яны, як навала. -- Яшчэ раз прабачце, шаноeны пане. А скажыце, можа, на вячэры e суседа частавалi медам? -- Я не п'ю, -- з годнасцю падцiснуe губы Берман-Ганцэвiч. -- Я кажу вам, яны не пакiдалi нават слядоe за сабою, i туман хаваe ногi коней. I твар караля. Ён быe зусiм спакойны, безжыццева-змрочны, сухi i зусiм-зусiм шэры, як туман. Самае галоeнае, яны прыязджалi да палаца Яноeскiх у тую ноч. Мне расказалi, калi прыйшоe, што апоeнач загрымела кальцо на дзвярах i голас крыкнуe: "Раман у дваццатым калене, выходзь!" -- Чаму Раман? -- Таму што Надзея -- апошнi нашчадак Рамана, якраз дваццатае яго калена. -- Не веру, -- зноe сказаe я, змагаючыся да канца, бо твар у Бермана быe сапраeды белы. -- Давайце радасловец Яноeскiх. Берман з гатоeнасцю выцягнуe нейкую кнiгу i разгарнуe пергаментную eкладку з "дрэвам годнасцi". I сапраeды, дзевятнаццаць пакаленняe iшло з Рамана Старога. Нiжэй дзевятнаццатага калена, зноe Рамана, быe надпiс, зроблены дробным почыркам: "26 кастрычнiка 1870 года нарадзiлася дачка мая, Надзея. Апошняе, дваццатае, наша калена, адзiнае мае дзiця. Жорсткi лес, здымi з нас свой праклен, няхай загiнуць толькi дзевятнаццаць пакаленняe. Злiтуйся з гэтага маленькага камячка. Вазьмi мяне, калi гэта патрэбна, але няхай выжыве яна. Яна ж апошняя з роду Яноeскiх. Упаваю на цябе". -- Гэта бацька яе пiсаe? -- спытаe я, расчулены, i падумаe, што мне было e год нараджэння гэтай дзяeчынкi восем год. -- Так, ен. Бачыце, ен прадчуваe. Яго лес -- доказ праeдзiвасцi легенды пра караля Стаха. Ён ведаe яе, яны eсе ведалi, бо праклен вiсеe над нашчадкамi гэтых нешчаслieцаe, як сякера. Той звар'яцее, таго заб'юць за грошы браты, той загiне e час палявання. Ён ведаe i рыхтаваeся: забяспечыe дзяeчыне хоць мiзэрны, але даход, знайшоe загадзя апекуноe, склаe запавет (дарэчы, я баюся гэтай восенi, многiя з Яноeскiх не дажывалi да паeналецця, а праз два днi будзе яе дзень нараджэння, i eжо двойчы з'яeлялася дзiкае паляванне пад мурамi палаца). Раман нiколi не выходзie уначы з палаца. Але два гады таму Надзею Раманаeну eзяла e госцi яе далекая сваячка па мацi, жонка шляхцiца Кульшы. Дзяeчынка затрымалася e яе дапазна. Раман быe такi чалавек, што вельмi нерваваeся, калi яе не было дома. А дом Кульшаe быe ля самай Волатавай прорвы. Ён сеe на каня i паехаe. Дзяeчынка вярнулася дадому з Рыгорам, вартаeнiком Кульшы. А пана няма. Паехалi шукаць. А была восень, час, калi паляванне караля Стаха з'яeляецца асаблiва часта. Мы ехалi па слядах панскага каня, я i Рыгор. Я баяeся, а Рыгор -- анi кроплi. Сляды вялi спачатку па дарозе, пасля збочылi i пачалi вiляць па лузе. I збоку Рыгор адшукаe другiя сляды. Ён быe добры паляeнiчы, гэты Рыгор. Якi жах, пане! Сляды былi ад двух дзесяткаe коней. I падковы старыя, з трызубцам, падобным на габлi. Такiх даeно не куюць у нас. I часам гэтыя сляды знiкалi i з'яeлялiся праз дваццаць, праз трыццаць крокаe, быццам конi ляцелi e паветры. Пасля мы адшукалi клак ад панскай стрэльбы, я пазнаe бы яго з сотнi. Рыгор прыпомнie, што, калi ен вез дзяeчо дахаты, нехта страляe ля прорвы. Мы пагналi коней хутчэй, бо мiнула гадзiн пяць, ноч ужо цямнела перад свiтаннем. Хутка мы пачулi -- недзе гiгатаe конь. Мы выехалi на вялiкую галявiну, якая зарасла верасам. Тут Рыгор адзначыe, што конi дзiкага палявання развярнулiся e лаву i пайшлi наметам. А конь гаспадара некалькi разоe спатыкнуeся, вiдаць, стомлены. -- Голас Бермана раптам адзiчэe i перасекся: -- I e канцы галявiны, якраз там, дзе пачыналася прорва, мы пабачылi яшчэ жывога каня, якi ляжаe са зламанай нагою i крычаe так жахлiва, як чалавек. Рыгор сказаe, што пан павiнен быць недзе тут. Мы знайшлi яго сляды, якiя iшлi ад дрыгвы. Я рушыe па iх, але яны дайшлi да каня, амаль да каня, i знiклi. Тут на вiльготнай глебе былi eмяцiны, быццам чалавек упаe. I далей нiчога. Галоeнае тое, што слядоe побач не было. Паляванне збочыла сажнях у дзесяцi ад таго месца. Альбо Раман узнесся на неба, альбо конi караля Стаха дамчалi да яго e паветры i захапiлi з сабою. Мы пачакалi з паeгадзiны, i, калi пачаeся сапраeдны змрок, Рыгор хлопнуe сябе па галаве i загадаe мне надраць бяросты. Я, шляхцiц, падпарадкаваeся гэтаму хлопу: ен быe тады eладны, як магнат. Калi мы запалiлi бяросту -- ен схiлieся над слядамi. "Ну, што скажаш, пане?" -- сказаe ен з выглядам перавагi. "Я не ведаю, нашто яму спатрэбiлася iсцi ад дрыгвы, не ведаю, як ен туды трапie", -- адказаe я нiякава. Тады гэты хам разрагатаeся... "Ён i не думаe iсцi ад дрыгвы. Ён, васпане, iшоe у дрыгву. I ногi e яго зусiм не былi выкручаны задам наперад, як ты, магчыма, думаеш. Ён адступаe, адступаe да дрыгвы ад чагосьцi жахлiвага. Бачыш, вось тут ен пляснуeся аб зямлю. Конь зламаe нагу, i ен пераляцеe цераз галаву. Ён, калi хочаш ведаць, падкруцie нагу: бачыш, крок правай нагi большы i глыбокi, значыць, ен падкруцie левую нагу. Ён адступаe да дрыгвы задам. Хадзем туды, там мы пабачым, напэeна, i канец". I сапраeды, мы пабачылi i канец. Там, дзе быe рэзкi абрыe у дрыгву, Рыгор пасвяцie бяростаю i сказаe: "Бачыш, тут ен асклiзнуeся". Я трымаe яго за пас, а ен палез з гэтага абрыeчыка i паклiкаe мяне: "Глядзi". I тут я пабачыe галаву Рамана, якая тырчала з рудой маслянай паверхнi прорвы, i скручаную руку, якой той паспеe ухапiцца за карнявiшча ад нейкага спарахнелага дрэва. Мы выцягнулi яго з вялiкiмi цяжкасцямi, выцягнулi мертвага: у гэтых прорвах часта б'юць падводныя крынiцы, i ен проста замерз. Ды яшчэ, да таго ж, i сэрца не вытрымала, як казаe пасля лекар. Божа, на твары ягоным быe такi жах, якi нельга перажыць i застацца жывым! Пасля дзяeчына ледзь не звар'яцела, калi пабачыла. На руцэ нейкi eкус, каeнер падраны. А тады мы прытарочылi труп да сядла i паехалi. I вось не паспелi мы ад'ехаць i трыццацi крокаe, як пабачылi: праз прасеку плылi смутныя конныя ценi. Дзieна было тое, што зусiм не грукацелi капыты. А потым заспяваe рог недзе зусiм у другiм баку i так прыглушана, быццам праз вату. Мы ехалi з трупам прыгнечаныя, конi нервавалiся, яны чуюць мертвае цела. I ноч была, ох, якая ноч! I недзе спяваe рог дзiкага палявання. А зараз зноe... Надыходзiць час помсты. Ён змоeк, уткнуeшы твар у далонi, пальцы на якiх, белыя, артыстычныя, былi даeжэй за пальцы звычайнага чалавека e два разы. Я маeчаe, i раптам мяне прарвала: -- Як вам усе ж не сорамна. Мужчыны, дарослыя, вялiкiя мужчыны! I не можаце абаранiць. Ды няхай бы гэта быe нават сам д'ябал -- бiцеся, чорт вас падзяры! I чаму гэта паляванне з'яeляецца тут толькi часам? Чаму пры мне яшчэ не было? -- Нават калi яны з'яeляюцца часта, яны не прыходзяць у ночы на святыя днi, а таксама e сераду i пятнiцу. -- Гм, дзieныя зданi... А e нядзелю? -- У мяне eсе больш варушылася на дне душы жаданне даць па гэтай фарфоравай, вялай, бязвольнай храпе, бо такiя не здатныя нi на добры eчынак, нi на крымiнал -- не людзi, а макрыца-трава на градзе. -- А e пiлiпаeку, на пятроeкi яны з'яeляюцца, калi яны такiя eжо святыя прывiды? -- На нядзелю Бог даe iм дазвол, бо, як памятаеце, Стах быe забiты таксама e нядзелю, -- цалкам сур'езна адказаe ен. -- Дык што ж ен тады такое, ваш Бог? -- грымнуe я. -- Ён што, стакнуeся з д'яблам? Ён што, мярзотнiк, за кроe аднаго бярэ душу e нявiнных дзяeчат, у якiх крывi таго Рамана, можа, адна кропля! Ён маeчаe. -- Пяцьсот дваццаць чатыры тысячы дзвесце восемдзесят восьмая частка крывi Рамана e яе жылах, -- падумаeшы, iмгненна падлiчыe я. -- На што ен тады здатны, гэты ваш Бог? -- Не кашчуннiчайце, -- спуджана войкнуe ен. -- За каго вы заступаецеся? -- Занадта многа чартаeшчыны нават для такога дома, -- не супакойваeся я. -- Малы Чалавек, Блакiтная Жанчына, а тут яшчэ гэта дзiкае паляванне караля Стаха. Аблога i знутры i звонку, каб ен згарэe, гэты дом!.. -- Мгм, шчыра кажу вам, шаноeны пане, што я не веру e Чалавека i Жанчыну. -- Iх бачылi eсе. I вы таксама. -- Я не бачыe, я чуe. А прырода гукаe невядома нам. Ды i да таго я знерваваны чалавек. -- Бачыла гаспадыня. Вочы Бермана сцiпла апусцiлiся. Ён павагаeся i сказаe: -- Я не здатны ей ва eсiм верыць. Яна... ну, словам, мне здаецца, яе бедная галоeка не вытрымала гэтых жахаe. Яна... м-м... своеасаблiвы e псiхiчных адносiнах чалавек, каб не сказаць больш. Я таксама думаe пра гэта, таму змаeчаe. -- Але я таксама чуe гэта. -- Дзiкунства. Гэта проста акустычны падман. Галюцынацыя, шаноeны пане. Мы пасядзелi моeчкi, я адчуваe, што сам пачынаю вар'яцець ад мiлых прыгод, якiя тут адбывалiся. У тую ноч мне прыснiлася: бязгучна скача дзiкае паляванне караля Стаха. Бязгучна ржуць конi, бязгучна апускаюцца капыты, хiстаюцца выразныя павады. Халодны верас пад iх нагамi; iмчаць шэрыя, нахiленыя наперад ценi, i балотныя агнi гараць на лбах коней. А над iмi, у небе, гарыць самотная, вострая, як iголка, зорка. Калi я прачынаeся -- я чуe у калiдоры крокi Малога Чалавека i часам яго цiхi жаласны стогн. А пасля зноe чорная бездань цяжкага сну, i зноe скача па верасе i дрыгве iмклiвае, як страла, паляванне. Раздзел чацверты Жыхары Волатавай прорвы, вiдаць, не вельмi любiлi ездзiць на вялiкiя балы. Я мяркую так таму, што не часта бывае e такiм закутку паeналецце адзiнай наследнiцы маярату, i eсе ж праз два днi e Балотныя Ялiны з'ехалася нiяк не больш чатырох дзесяткаe чалавек. Запрасiлi i мяне, хоць я згадзieся з вялiкай неахвотай: я не любie правiнцыяльнай шляхты i, да таго ж, амаль нiчога не зрабie за гэтыя днi. Не зрабie амаль нiякiх новых запiсаe, а галоeнае, анi на крок не рушыe наперад, каб разгадаць таямнiцу гэтага чортава логава. На старым плане ХVII стагоддзя нiякiх слухавак не было, а крокi i стогны гучалi кожную ноч на зайздрасць рэгулярна. Я ламаe галаву над усей гэтай чартаeшчынай, але нiчога не мог прыдумаць. Дык вось, упершыню, можа, за апошнiя дзесяць год палац сустракаe гасцей. Запалiлi плошкi над уваходам, знялi чахлы з люстраe, вартаeнiк на гэты раз ператварыeся e швейцара, узялi з навакольных хутароe яшчэ тры служанкi. Палац нагадваe нарумяненую бабулю, якая e апошнi раз вырашыла пайсцi на баль, успамянуць маладосць i пасля легчы e магiлу. Не ведаю, цi трэба апiсваць гэты шляхецкi з'е